Table Of ContentChciałbym serdecznie podziękować Piotrowi
Tafiłowskiemu
za pomoc przy pisaniu tej książki.
Witold Biernacki
Z niskąd nie słyszę pociesznej nowiny.
Wszędzie mizernie giną moje syny!
Z Zadnieprzu Kozak i Tatarzyn brzydki
Nakłada strzałę, wyciąga łuk szybki.
By to podobna, chcąc każdego ubić,
I syny moje z Korony wygubić.
PrzeklętyKorsuń,iwyŻółteWody!
Wyście mię pierwszej nabawili szkody.
(Lament Korony Polskiej)
PRZYCZYNY POWSTANIA
Po stłumieniu powstania kozackiego w roku 1638 zapanował na
Ukrainie „złoty pokój". Krwawa rozprawa z powstańcami być
może na pewien okres uniemożliwiła silniejszy opór zbrojny
Kozaków, nie zlikwidowała jednak samej istoty problemu. Nad
Rzeczpospolitą Obojga Narodów nadciągała powoli wielka burza
dziejowa.
* * *
Lata 1638-1648 na wschodnich kresach Rzeczypospolitej
charakteryzowały się przede wszystkim intensywną kolonizacją
Naddnieprza. Na ziemiach ukraińskich rozrastały się do niespoty-
kanych rozmiarów latyfundia magnackie: księcia Jeremiego
Wiśniowieckiego, o którym mówiono, że „niemal całe Zadniep-
rze miał w swoim poddaństwie", hetmana Stanisława Koniecpol-
skiego, Stanisława Lubomirskiego, Jakuba Sobieskiego, Janusza
Tyszkiewicza czy Janusza i Władysława Dominika Ostrogskich-
-Zasławskich. by wymienić tylko tych najpotężniejszych.
Mieszkańcy województw czemihowskiego, bracławskiego i
kijowskiego korzystali z bardzo długich (dwudziesto- lub
trzydziestoletnich) okresów zwolnień od wszelkich powinności
wobec właścicieli dóbr, którzy w ten sposób chcieli zachęcić
chłopów do osiadania w ich majątkach. Zwolnienia
te wymuszone były m.in. częstymi, wyniszczającymi najaz-
dami tatarskimi i związane były z określonymi obowiązkami
wojskowo-obronnymi. Wśród kolonistów przeważał element
najbardziej oporny, buntowniczy; byli to chłopi zbiegli głów-
nie z zachodnich ziem ukraińskich albo nawet zwykli prze-
stępcy uciekający przed wymiarem sprawiedliwości. Zasilali
oni także niezależną od władzy feudalnej organizację, jaką
była Kozaczyzna.
Ukraińskiemu społeczeństwu mieszczańsko-chłopskiemu,
jeszcze na początku lat dwudziestych XVII w. stosunkowo
swobodnemu, obciążonemu niewielkimi powinnościami, w la-
tach „złotego pokoju", kiedy na przełomie lat trzydziestych
i czterdziestych kończyły się w wielu słobodach zwolnienia
podatkowe, spróbowano narzucić stosunki feudalne takie jak
na pozostałych ziemiach Rzeczypospolitej. I rzeczywiście na
niektórych terenach Ukrainy wprowadzono nawet pańszczy-
znę (chociaż była ona niższa niż na Wołyniu czy Podolu)
i folwark zbożowy, co stało się zarzewiem późniejszych
konfliktów o fatalnych następstwach. Bardzo trafnie jedną
z głównych przyczyn powstania na Ukrainie ujął w swym
pamiętniku człowiek nie podejrzewany o sympatie prokozac-
kie, towarzysz chorągwi pancernej Jakub Łoś: „Kozackiej
zaś wojny przyczyna była — uciążenie ich od panów ruskich
zbyteczne"
Niewiele mniejsze znaczenie w tej kwestii przypisać należy
powszechnie występującym na Ukrainie napięciom natury
społecznej, narodowościowej i religijnej. Szczególnie ostro
rysował się konflikt między prawosławiem, za którym, jak
wiadomo, opowiedziała się Kozaczyzna, a kościołem unickim.
Mimo że unia na Naddnieprzu została praktycznie zniesiona
w 1633 r.. istnienie jej na innych obszarach, ostre ścieranie się
z prawosławiem, szczególnie na Rusi Czerwonej, wytwarzało
na Kijowszczyźnie poczucie zagrożenia.
' J. Ł o ś. Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, opracował R. Śrenia-
wa-Szypiowski, Warszawa 2000, s. 58.
Koncentracja ziemi w rękach nielicznych rodzin magnac-
kich. obok niewątpliwych zalet, czego pozytywnym skutkiem
był rozkwit gospodarczy Ukrainy, doprowadziła z drugiej
strony do występowania licznych patologii. Jedynym sposo-
bem na sprawne zarządzanie tak rozległymi majątkami był
system dzierżaw (arend), nie spotykany w innych częściach
Rzeczypospolitej.
Zwykłą praktyką było oddawanie w dzierżawę królew-
szczyzn. Obejmowały one od jednej do kilku, najwyżej czterech,
wsi. Często wydawano jednorazowe przywileje na użytkowanie
dóbr, które po śmierci posesora wracały do starostw. Dzierżawcy
ziem magnackich, przeważnie średnia szlachta, oraz dzierżawcy
młynów, karczem, ceł, którymi byli przeważnie Żydzi, zdając
sobie sprawę, iż zarząd tych dóbr będzie należał do nich tylko
przez pewien okres, starali się osiągnąć maksymalny zysk
z arendy w jak najkrótszym czasie, prowadząc gospodarkę
ekstensywną, nie inwestując własnego kapitału w odbudowę
infrastruktury itp. Mimo iż działali w ten sposób na niekorzyść
właściciela, to ciężar dodatkowych obciążeń spadał na barki
ukraińskiego chłopstwa. Ponadto Żydzi zapewnili sobie wyłącz-
ność na wytwarzanie i handel alkoholem. Wprawdzie zezwolono
Kozakom produkować piwo na własne potrzeby, ale trzeba
było jego ilość uzgadniać, a przede wszystkim odpowiednio
opłacić się miejscowemu arendarzowi. Z inspiracji arendarzy
żydowskich podstarostowie przeprowadzali rewizje w chutorach
kozackich, niszcząc kotły i garnce gorzałczane, „gdzie takowe
znaleźli". Sytuację pogarszał fakt, że podatki i cła najczęściej
zbierali Żydzi, którzy, aby podnieść swe dochody, pobierali
dodatkowe opłaty2. Dochodziło do sytuacji, w których na
przykład arendarze cerkwi zabierali klucze do świątyń i nie
otwierali ich. dopóki nie otrzymali należnej zapłaty. Rodziło to
W. A. Serczyk, Na płonącej Ukrainie. Dzieje kozaczyzny 1648-1651,
Warszawa 1998, s. 8-12; J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wrocław
1988, s. 42; H. Litwin, Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569-1648,
Warszawa 2000, s. 85.
powszechną nienawiść do dzierżawców, zwłaszcza pochodzenia
żydowskiego
Zdławiwszy rebelię kozacką w 1638 r. hetman Stanisław
Koniecpolski, świetny znawca spraw kozackich, opracował
projekt utrzymania spokoju na kresach. Według jego pro-
pozycji zawartych w memoriale „Skrypt podany do Jego
Mości Pana Krakowskiego (...) na sejmie z strony zatrzymania
in ordine [w porządku] Kozaków", należy ukrócić „swawolę"
kozacką, a Kozaków trzeba ująć w ryzy, gdyż nic sobie
nie robią z przysiąg. Przede wszystkim należy zlikwidować
stanowisko starszego nad rejestrem a zastąpić je urzędem
komisarza królewskiego, którego głównym zadaniem byłoby
trzymanie Kozaków w karbach i zapobieganie wszelkim
buntom. Rejestrowi wraz z całą starszyzną podlegaliby
komisarzowi, a z nim razem hetmanowi wielkiemu ko-
ronnemu. Komisarz miałby do dyspozycji rodzaj gwardii
przybocznej liczącej 800 żołnierzy, w połowie złożonej
z dragonów, w połowie z najemnych Kozaków, której
zadaniem byłoby utrzymywanie porządku wśród rejestro-
wych. Twierdza Kudak miała być odbudowana i obsadzona
silną załogą, której zadaniem byłoby pilnowanie „aby żaden
Kozak bez paszportu komisarskiego nie ważył się na Za-
poroże chodzić, i gdyby taki był (...) na Kudaku (...)
pojmany, na gardle aby był karany"4.
Obradujący od 10 marca 1638 r. sejm Rzeczypospolitej
podzielił zdanie Koniecpolskiego i pod koniec kwietnia
uchwalił dwie konstytucje: „Obrona Ukrainy" i „Ordynacja
Wojska Zaporoskiego w służbie Rzeczypospolitej będącego".
Ta druga pozbawiała Kozaków ich dawnych praw i swobód.
Kozaczyzna została całkowicie uzależniona od hetmana wiel-
kiego koronnego. Wojsko rejestrowe zostało ograniczone do
6000 Kozaków, którzy byli opłacani przez Rzeczpospolitą.
Zabroniono Kozakom wypraw na Morze Czarne, a prze-
3 J. T. J ó z e f o w i c z, Kronika miasta Lwowa, Lwów 1846, s. 83.
4 Z. W ó j c i k, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 58.
strzegania tego nakazu miał pilnować jeden z pułków reje-
strowych. na przemian stojący garnizonem na Siczy, a także
garnizon wojsk koronnych stacjonujący w odbudowanej
w 1639 r. twierdzy Kudak. Zniesienie autonomii musieli
szczególnie silnie odczuć ci rejestrowi, którzy pozostali wierni
władzom Rzeczypospolitej i walczyli przeciw powstańcom.
Wszystkich pozostałych, którzy nie mieścili się w rejestrze,
tzw. wypiszczyków, sejm uznał „za w chłopy obrócone
pospólstwo". Do tej pory wypiszczycy (poprzednio określani
mianem „nieposłusznych") stanowili rodzaj rezerwy woj-
skowej. Nie otrzymywali oni żołdu, podobnie jak rejestrowi
musieli zamieszkiwać wyłącznie w królewszczyznach, ale
byli ludźmi wolnymi, zwolnionymi od odrabiania pańszczyzny.
Ordynacja z 1638 r. zrównywała ich z chłopami ukrainnymi.
W ten sposób stwarzano sytuację, w której synowie wolnych
Kozaków stawali się chłopami poddanymi, a przecież byli to
świetnie wyszkoleni żołnierze i w każdej chwili mogli stać się
groźnym przeciwnikiem5.
Pułkownicy kozaccy, wyznaczeni spośród szlachty, łatwiej
dogadywali się ze starostami i urzędnikami niż ze swymi
podwładnymi, a we wszystkich nadużyciach chętniej pomagali
urzędnikom i dzierżawcom. Jak twierdzili rejestrowi, „puł-
kownicy nasi, jako słudzy pańscy", wykonywali wszelakie
polecenia urzędników6. Często również wykorzystywali swe
stanowiska, pobierając od swych podwładnych np. opłaty za
polowania czy rybołówstwo na Zaporożu. Wysługiwali się
Kozakami rejestrowymi w swych majątkach, zaganiając ich
do prac w polu, zagrodach i do innych posług. Żołd zaś, który
Z. Wójcik, op. cit., s. 58. A. Borowiak, Kozaczyzna w przededniu
powstania Bohdana Chmielnickiego (1635-1648), [w:] Epoka „Ogniem i mieczem " we
współczesnych badaniach historycznych, zbiór studiów pod redakcją Mirosława
Nagielskiego, Warszawa 2000, s. 32-33.
Listy Bohdana Chmielnickiego do hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego,
3 (13) marca 1648 r., [w:] Dokumenty Bohdana Chmielnickiego, Kijów 1961, s. 28.
był ustanowiony „dla Kozaków przez Króla Jegomościa
i Rzeczypospolitą po 30 złotych rocznie, zabierali dla siebie
dzieląc się z setnikami"7. Kozacy skarżyli się. że pułkownicy
„pospołu z pp. żołnierzami i dragonami, których przy sobie
mają. co by się któremukolwiek u nas podobało, lub koń jaki
dobry, lub oręże. albo co inszego zabierają, albo za półdarmo
kupują". Niejednokrotnie stosowali wobec opornych Kozaków
przemoc: „biją, mordują, do turmy sadzają, na śmierć za nasze
dobra zabijają, gdzie rannych i okaleczonych towarzystwa
naszego siła narobili"8. Szczególnym okrucieństwem wsławił
się podstarości czerkaski Jakub Śmiarowski, który podobno
„zabijał Kozaków, wykłuwał im oczy"9.
Wiele zadrażnień powodowały sprawy sądowe. Zlikwidowano
własne sądownictwo kozackie, które zostało przejęte przez
pułkowników i starostów. Jeśli ktokolwiek naruszał prawa
kozackie, to był to z pewnością albo starosta lub jego urzędnicy,
albo pułkownik. Byli więc oni sędziami we własnej sprawie.
Nawet jeśli pułkownicy starali się nie krzywdzić swych
podwładnych, to w sporach Kozaków z dzierżawcami brali
z reguły stronę tych ostatnich. Historyk ukraiński Michaił
Hruszewski twierdzi, że starszyzna kozacka była ściśle związana,
a nawet była uzależniona od magnatów, starostów i urzędników,
nazywa ją pogardliwie „kreaturami magnatów". Dużo więc
zależało od tego, jacy ludzie stali na czele wojska zaporoskiego,
kim byli komisarz i pułkownicy. Ale nie tylko, bardzo wiele
zależało od tego, kto sprawował urząd starosty lub podstaroś-
ciego. W latach 1641-1646 komisarzem kozackim był Mikołaj
Zaćwilichowski, prawosławny szlachcic. Rejestrowi z samym
Bohdanem Chmielnickim bardzo go cenili za jego prawość
i sprawiedliwość. Podobno mówił do Zaćwilichowskiego: „Póki
Litopys Samowydcia, Kijów 1971, s. 45-46.
H Instrukcja dla posłów kozackich od Wojska Zaporoskiego do Władysława IV, 12
czerwca 1648 r., [w:] Dokumenty Bohdana Chmielnickiego, s. 36.
" W. O. Gołubicki, Zaporozskoje kazoczestvo, Kijów 1957, s. 250 (cytat za: A.
Borowiak, op. cit., s. 39).
będziesz komissarzem. póty Wojsko Zaporoskie jak za ojca
posiedzi; ale potem Boh toje znajet, szczo budet"10. Podobnym
szacunkiem cieszył się jeden z pierwszych nominatów miano-
wanych przez Mikołaja Potockiego — pułkownik korsuński
Kiryk Czyż, Rusin. Ale np. pułkownik czehryński Jan Zakrzew-
ski tak mocno dał się we znaki Kozakom ze swego pułku, że
ci jesienią 1643 r. udali się do hetmana wielkiego Stanisława
Koniecpolskiego ze skargą „o wielkie krzywdy i gravaniinia
[niesprawiedliwości], które od niego ponosili cum praeiiidicio
[niezgodnie z wcześniejszymi ustaleniami] stanu ich rycer-
skiego". Dowody, jakimi dysponowali Kozacy, musiały być
bardzo mocne, gdyż hetman przyznał rację Kozakom i natych-
miast usunął Zakrzewskiego ze stanowiska. Tylko dzięki
dawnym zasługom nie spotkała go surowsza kara. Nowym
pułkownikiem czehryńskim hetman mianował Stanisława Krze-
czowskiego. Ale nawet Krzeczowski nie potrafił uchronić
Bohdana Chmielnickiego, pisarza wojska zaporoskiego i swego
„kuma", który przecież nie był prostym Kozakiem, przed
podstarościm czehryńskim Danielem Czaplińskim". Równie
zła sława otaczała ostatniego komisarza Wojska Zaporoskiego
Jacka Szemberga, o którym mówiono, że kupił swój urząd od
króla za 30 000 złotych i „chcąc wybrać swoje pieniądze
nieznośne łupiestwa y złodziejstwa wymyślał nad Kozakami"12 .
Lista krzywd i nadużyć wobec Kozaków była bardzo
długa, przytacza je niemal każdy diariusz, kronika lub inne
źródło z tamtych lat. Jednakże wydaje się, że bezprawie
było niemalże normą na kresach Rzeczypospolitej, a
dotykało
nie tylko Kozaków i chłopów. Magnaci, którzy w swoich
rękach trzymali w województwie kijowskim 68% ziemi,
11Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego, a później kasztelana bieckiego księga
pamiętnicza z dawnego rąkopisma będącego własnością Ludwika lir. Morsztyna, wyd. A.
Hencel, Kraków 1846, s. 451.
12 A. Borowiak, op. cit., s. 35-36; M. Kruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, Kijów-
Wiedeń 1922, t. VIII, cz. 2, s. 133.
13M. H r u s z e w s k i, op. cit., s. 134.
a w bracławskim — aż 80%, dopuszczali się nadużyć również
wobec szlachty, bardzo nielicznej na Ukrainie, i mieszczan.
Pod osłoną prawa lub łamiąc wszelkie jego normy, wywłasz-
czali lub zagarniali majątki szlacheckie. Drobna szlachta była
dyskryminowana przez magnaterię, która często nie uznawała
jej praw szlacheckich, zmuszając ją jak chłopów do powinno-
ści pańszczyźnianych.
Ograniczenie liczby rejestrowych do 6000 nie złamało
ducha oporu Kozaków. Zniesienie autonomii Kozaczyzny
doprowadziło do likwidacji poprzedniego wewnętrznego
podziału rejestrowych na „statecznych" — bogatych Ko-
zaków, przejawiających tendencje ugodowe w stosunku
do władz polskich, i na „swawolnych" — biedotę, nastawioną
opozycyjnie wobec władz Rzeczypospolitej. Obecnie niemal
wszystkich Kozaków rejestrowych, poza większością star-
szyzny — wiernej Rzeczypospolitej — łączyło dążenie
do zrzucenia ordynacji 1638 r. Wśród Kozaków krążyło
powiedzenie: „Teper że nas Lachy zahnali w miech ta
ne zawiezali" 13.
Wielka liczba Kozaków znajdujących się poza rejestrem,
skazana teraz na poddańczy byt, czekała tylko sposobności,
aby się spod tego jarzma wyzwolić. Siedzieli po chutorach
i miastach w większej nieraz liczbie niż mieszczanie a mogli
wystawić 40 tysięcy, a może i więcej, sprawnej do walki
piechoty; mieli własną broń i zadowalali się byle jaką zapłatą.
Byli to ludzie skorzy do buntów, mieszanej narodowości,
„nalewajkowej wiary", którzy bez wojny — jak mówił
Chmielnicki — żyć nie mogli. Pod ich wpływem znajdowali
się również mieszczanie, mieszkający wspólnie z Kozakami
Diariusz z pierwszego okresu buntu R Chmielnickiego spisany przez towarzysza spod
chorągwi kozackiej wziętego do niewoli pod Kniażymi Bai rakami, [w:] Relacje wojenne z
pienvszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu „Ogniem
i mieczem" (1648-1651), opracował, wstępem i przypisami opatrzył M. Nagielski, s. 96-97
(dalej: Diariusz z pierwszego okresu buntu... )
