Table Of Content' . ??! .■■■' ■ .<■'-
: . V'. HI
, ■■■■ • ■
>'r. 1 5/i'?.' •
;.-,S
i ■
' i'
‘.-I y'1
]
♦
. -I?
n
1l
li
fi;
&
b
I
ISKRY
JAN PARANDOWSKI
WARSZAWA 1978
Z ANTYCZNEGO ŚWIATA
■K
‘i!
L
■
iU
s
U•1
I
J
li
■ -
i (
ll
1H
J;
ARCHEOLOGIA
Opracowanie graficzne
Zbigniew Czarnecki
Nic ma zdaje się człowieka, który by nigdy nie
Redaktor
marzył o skarbach ukrytych w ziemi. Nawet ktoś,
Wacława Mironkin
kto sobie nie pozwala na takie myśli za dnia, jeśli
Redaktor techniczny jest szczery, musi przyznać, że zdarzało mu się
Józef Grabowski
śnić o czymś podobnym: oto nagle w ogrodzie, na
polu, w lesie wydobywa łopatą skrzynię złota. Tc
Korektor
Agata Bołdek marzenia wrosły w baśnie, które ludzie od wieków
opowiadają: o paproci kwitnącej w noc świętojań
i ską nad jamą pełną bogactwa, o gnomach i kobol-
dach gromadzących bezcenne rzeczy w swych pod
ziemiach. Po wszystkich niemal wsiach i miastecz
kach istnieją podania o jakichś lochach, piwnicach,
I
tajemniczych przejściach, z którymi można by za
wrzeć korzystną znajomość. Od czasu do czasu
baśń nabiera rumieńców prawdy: pod lemieszem
pługa lub pod rydlem odzywa się zgrzyt, ale naj
Ir
częściej kończy się na kawałku zaśniedziałego me
talu albo na kilku czerepach glinianych, które wy
glądają, jakby je los przeznaczył na oszukiwanie
ludzkich nadziei.
Przekonanie, że w ziemi kryje się mnóstwo cen iii
nych tajemnic, jest stare jak świat. Długo żyją w i
pamięci ludzi dzieje, które przeminęły. Co prawda
są to strzępy jakichś wiadomości, zazwyczaj luźne
:5
i znikome, ale przekształcone w klechdy nabierają
szczególnego czaru i siły. Zawsze mówiło się o mia
n
stach zatopionych w jeziorach, o pałacach, które
pod zaklęciem zapadły się w przepaść, o królach
i księżniczkach śpiących wśród niewysłowionego ?!
!
przepychu. Najżywiej pracowała wyobraźnia w
©Copyright by !
Jan Parandowski. Warszawa, 1978 r. krajach, gdzie nowe życie ocierało się o przeszłość,
5
><
I
i
A
widoczną w potężnych ruinach. Egipt i Babilonia, siwiał. Szukano przede wszystkim rzeźb i wiele ich
Grecja i Rzym przypominały się od wieków pira odkryto, głównie z łaski przypadku: natrafiono na
midami, świątyniami, akweduktami czy boclaJ nie przy kopaniu fundamentów, studzien, wyławia
i
lumną, samotnie gdzieś wyrastającą na ppoolluu.. MMyyśśll,, no z rzek. Ziemie starych cywilizacji są tak pełne
że ludzie, którzy niegdyś zamieszkiwali te rumy, przeszłości, że za najlżejszym dotknięciem odsłania
nie mogli zabrać wszystkiego ze sobą na tamten ją jej szczątki. To jednak, co dziś nazywamy wy
■ świat, natchnęła do pierwszych poszukiwań. kopaliskami, czyli planowa praca nad określonym
Było to zwyczajne łupiestwo. Wkopywano się miejscem, zaczęło się dopiero w połowie XVIII w.
w ziemię, plądrowano groby, najmniejsza blaszka Wtedy pewien chłop znad Zatoki Neapolitańskicj
złota lub srebra szła na przetopienie. Nie przypisy wyorał na swym polu kilka posągów i pięknych
wano rzeczom innej wartości prócz tej, jaką może naczyń, które obudziły domysł, że w tych stronach
1
! mieć materiał, z którego je zrobiono. Gdy w VI vz. leżą Pompeje, w 79 r. po Chr. zasypane przez wy
naszej ery wskutek upadku życia gospodarczego buch Wezuwiusza. Ledwo zaczęto kopać, wyłoniły
U
doskwierał brak metali, zamiast pomyśleć o kopal się domy, ulice, po świecie rozeszła się wieść
niach rud i kruszców wyrywano brązowe czopy, o zmartwychwstaniu umarłego miasta, idea wyko
jakimi starożytni spajali bloki i płyty marmurów, palisk przeniosła się do innych krajów.
i przez cały ten czas słyszy się po prostu głuchy Wykopaliska prowadzone systematycznie od
huk walących się świątyń, które jeszcze stały nie XIX w. pogłębiły i rozszerzyły niesłychanie znajo
tknięte. Inni znów rozbierali ruiny na budowę do mość świata starożytnego. Wyszły spod ziemi świą
mów, murów, twierdz, rozumiejąc, że nie opłacałby tynie, domy, grobowce Egiptu i Babilonii, Grecja,
się trud w kamieniołomach, skoro jest pod ręką go Wyspy Egejskie, brzegi Azji Mniejszej podniosły
towy materiał, doskonale obrobiony. Nauczono się z rumowisk lasy kolumn. Italia odsłoniła pamiątki
I
również wytapiać wapno z posągów marmurowych swych dziejów, zapełniły się muzea brązami i mar
!
i i cały tłum arcydzieł sztuki spłonął w rozżarzonych murami, odnajdywano ważne napisy, ustawy i de a
piecach. Działo się tak nie tylko w dobie barba- krety, ryte w kamieniu lub na metalowych tabli
rzynstwa, ale i w tym świetnym portalu czasów cach, nawet biblioteki sprzed tysięcy lat. Naszemu
nowożytnych, który nazywamy renesansem. Samo zaś stuleciu przypadł los wskrzeszenia czasów zu
Koloseum rzymskie, które dziś wygląda jak potwór pełnie nieznanych: wykopaliska na Krecie odsło
o rozprutych trzewiach, oddało tysiące swych ce niły życie Egei zapomnianej nawet przez podania.
gieł i marmurów na budowę paru pałaców i pod Po wszystkich kontynentach globu otwierają się te
trzymanie chwiejących się mostów. raz głębokie bruzdy i wstają z nich pomniki, cywi
Ale w tym czasie nastąpił zwrot. Zatroskano się lizacje, narody, zagubione w mrokach czasu. To, co
o spadek po starożytności, którą renesans ubó- było dawniej przedsięwzięciem rabusiów, a później
6 7
f
' -'Ł
bogatych amatorów, stało się przedmiotem osobnej
a gdy nie wystarczają, powierza się sprawę in
nauki: archeologii. ,. . . stynktowi, intuicji, przenikliwości.
Archeologia jest pokrewna historii. Rozm się od
Przypadek, który był przy narodzinach archeo
niej tym, że opiera się nie na dokumentach pisa
logii, towarzyszy jej stale i wciąż te same proste
nych, archiwach i kronikach, lecz na wszelkiego ro
zdarzenia — orka, kopanie studni, budowa do
dzaju dziełach rąk ludzkich od gmachów wielkich
mu — odsłaniają nagle jakąś ścieżkę do państwa
jak piramidy, aż do przedmiotów tak drobnych, jak cieniów. We wszystkich krajach europejskich istnie
i
igły z ości rybich, którymi człowiek przedhistorycz ją dziś ustawy, które nakazują donosić o każdym
ny zszywał swą odzież. Historyk pracuje w za przypadkowym odkryciu. Byłem świadkiem, jak
cisznym pokoju albo w bibliotece, wsrod starych na Capri właściciel winnicy, zakładając cysternę,
j
druków, rękopisów, listów, archeolog zas na otwar znalazł na swej posiadłości posąg z brązu. Musiał
tym powietrzu, w surowym zapachu rozkopanej to zgłosić w magistracie, z Neapolu przyjechała ko
ziemi, nieraz w miejscach pustynnych i odludnych, misja naukowa, nie było już mowy o cysternie. Nie
gdzie można go spotkać uzbrojonego, ze strzelbą raz wykopaliska przekształcają byt całej wsi. Kas-
na ramieniu i rewolwerem za pasem, jak gdyby tri, wioska z paruset chałup, leżała na miejscu sta
wyszedł z książki, opisującej przygody w dzikich rożytnych Delf. Postanowiono ją przenieść, wy
budować o parę kilometrów dalej nową wioskę, ze
krajach. Pod jego okiem pracują robotnicy, tłum
I
świeżutkimi domami, porządnie i schludnie urzą
ludzi z rydlami, taczkami, kilofami; upływają im
dzoną, ale było sporo kłopotów, zanim chłopi ru
lata pod namiotami lub w szatrach, skleconych
szyli się ze wsi, która stała od Bóg wic jak dawna.
z desek — wyprawa, która idzie na zdobycie mi
Ta przeprowadzka kosztowała milion franków w
nionego czasu.
zlocie.
i Nie ma żadnych instrumentów, na kształt bu
Wykopaliska są rzeczą drogą i kraje o prastarej
soli czy kompasu, które by kierowały uwagę ar
kulturze, ale dziś zubożałe, jak Grecja, Egipt, Me
cheologa ku zagrzebanej przeszłości. Często pozo
zopotamia, nie mogłyby się na nie zdobyć. Cały
stawiła ona wymowną wskazówkę w ruinach, lecz
świat im pomaga. Francuzi, Anglicy, Amerykanie,
! równie często zatarła za sobą wszystkie ślady. Mia
Holendrzy, Niemcy zakładają tam swe stacje ar
i sta, które przed wiekami upadły wśród wojen, po
cheologiczne lub wysyłają własne ekspedycje na
żogi lub innej niedoli ludzkiej, zawiały piaski pu
ukowe, które prowadzą prace bez żadnego zysku,
styni, wezbrane rzeki okryły je grubą warstwą mu
pozostawiając na miejscu wszystko, co znajdą, je
łu, porosły na nich lasy. Wie się, że były, lecz nic
dynie w interesie wiedzy. Rzadko wykopaliska w
ul ma się pojęcia, gdzie ich szukać. Przetrząsa się wia
domości, jakie o nich zachowały się w historii, jednym miejscu trwają krócej niż kilka lat, często
ti
przeciągają się na całe dziesiątki, a takie na przy-
9
:•
kład Pompeje od wieku z górą zatrudniają pokole
dcm, w którym bawiło się dzieciństwo i odpoczy
nia uczonych i rzesze robotników. Jest to praca
wała starość prawieków. Inne nauki śpieszą ar
żmudna, powolna i ostrożna. Niewiele by się
cheologii z pomocą: geologia, chemia, fizyka, któ
wskórało rozpędem i natarczywością. Każdy ruch
ra teraz zna metody określania wieku ze znalezio
kilofa czy łopaty jest hamowany obawą, że zbyt
nych po dawnych ogniskach okruchów węgla
gwałtowne uderzenie rozbije w proch cos, co już
I drzewnego lub zwęglonych cząstek organicznych.
jest na poły prochem.
Ileż czujności, inteligencji i bystrego sądu wyma
Kosze z wybraną ziemią idą do przesiania, oglą
ga szpiegowanie umarłych. Archeolog, który w
da się grudkę po grudce, bo w niej może tkwić ja
swym uzbrojeniu, w zaniedbanym ubraniu, ogo
kaś okruszyna, która zawiera cenną wskazówkę.
rzały, uwalany gliną, przepojony zapachem lo
1 To, czym by zwykły człowiek wzgardził, kawałek
chów, przypomina nieraz bandytę, jest w rzeczy
zaśniedziałego metalu lub czerep gliniany, jest dla
wistości rodzajem detektywa. Pracuje wśród śla
archeologa przedmiotem radości i namysłu, zwłasz
dów, poszlak, tajemnic i nigdy nie może liczyć na
cza naczynia gliniane w rozmaitości swych kształ
to, że czyjeś zeznanie przyjdzie mu z pomocą. Ota
i tów i ornamentów mają dlań takie znaczenie jak
czają go rzeczy martwe, okruchy, cienie rzeczy,
: i
muszle dla geologów; tak samo służą mu do okreś
które mówią jedynie przez swą obecność. Ale i ta
lenia wieku ruin, wśród których się znajdują. Gdy
41 obecność wymaga nieraz osobnego śledztwa. Oto
1
zaś wyłonią się już mury, gdy sięgnie się fundamen
znajduje kamień z napisem, z wyraźną datą,
tów, archeolog, krążąc po bezładnym rumowisku,
z mnóstwem szczegółów i wbrew wszelkiej oczywi
wiedzą i domysłem wiąże je w całość, z niedostrze
stości zaczyna podejrzewać tego gadatliwego świa
galnych dla nieobytego oka znamion objaśnia plan
dka. Ską się tu wziął? Czy istotnie należy do ruin,
budowli, podnosi ściany, dostrzega wysokość pięter
wśród których go znaleziono? A może dostał się
tam, gdzie w rzeczywistości nie ma więcej nad ku
później, może spadł z góry przy obsuwaniu się
pę gruzu, ledwo na łokieć odstającą od ziemi. Po
i gmachu, a może istniał pod jego fundamentami na
suwając się od zwaliska do zwaliska, odtwarza
długo, zanim gmach powstał? Archeologia, której
wreszcie całe miasto, wykreśla ulice, których za
spostrzegawczość zaostrzyło stuletnie doświadcze
I kręty stają mu się tak znajome, jakby się wśród
nie, coraz swobodniej porusza się wśród tych wąt
nich urodził, po paru ułamkach rur poznaje bieg
pliwości i odsłania takie sekrety, jakie zdawałoby
wodociągów, zejdzie aż do ścieków i kloak, w
się są nie do wydobycia z niemych i martwych
śmietnikach, w popiołach, w osadzie na potłuczo
szczątków. Samą śmierć mówić przymusza i bada
nych garnkach wydłubie resztki pożywienia sprzed
jąc szkielety, odkrywa na nich ciosy miecza lub
trzech tysięcy lat, garsteczka zetlałych korzonków
sztyletu, a prześwietlając kości poznaje choroby,
Pod jego wszechwidzącym okiem zakwitnie ogro-
które położyły kres jakiemuś pradawnemu życiu.
10 11
W istocie, jakkolwiek wygląda to na przechwał łubie okrętu, który zatonął przed dwoma tysiącami
kę, archeolog wie o odkopanym mieście więcej, łat, a podając o tym wiadomość, wzywa uczonych,
niżli mogli przypuszczać ci, którzy je niegdyś za marynarzy, okręty, nieraz całą flotę, by wydobyć
mieszkiwali. Oczywiście nie idzie o to, żeby mógł ze szlamu morskiego pozostałe szczątki.
ułożyć dokładną księgę adresową jego obywateli W różnych miejscach Morza Śródziemnego zro
II
(chociaż nieraz i w tym mógłby się przysłużyć biono takie odkrycia, muzea wzbogaciły się mnós
J
twem zabytków, zatopione okręty wiozły różne to
ówczesnym urzędom), ale zna jego losy i przemia
wary, wino i oliwę w amforach, ale i dzieła sztuki, ¥
ny. Stulecia i tysiąclecia leżą na sobie warstwami.
marmury i brązy, które w pewnych epokach, na
Pod ruinami trwają szczątki dawniejszego bytu, pod
■łi
przykład za Sulli, za Nerona, za Konstantyna, złu-
fundamentami świątyni znajdują się fundamenty
pione w Grecji, miały iść na przyozdobienie Rzy
starszej albo popioły ołtarza, albo zarysy lepianek
mu lub Konstantynopola. Gdzie indziej odkryto
czy chałup, albo puste odgnioty po jakichś słupach,
całe porty, zatopione przez morze, które weszło
które zgniły, zbutwiały, które wyrwano przed po
w głąb lądu. A ileż niespodzianek czeka nas w ło
I
czątkiem dziejów. Zdarza się, że archeolog odsłoni żyskach starych rzek historycznych, takich jak
I
kilka takich warstw, coraz głębszych, coraz star Tyber! Archeologia, zarówno w ziemi, jak w wo
szych, póki wreszcie łopata nie uderzy o terra ver- dzie, krok za krokiem idzie na zdobycie nowych
gine, dziewiczą ziemię, żywą skałę, wolną pozornie obszarów w tej krainie baśni, jaką są dzieje czło 'ii i
ii''*
od ludzkich siadów. W tych najniższych warst wieka. Rozszerzyła je ona na nie przeczuwane jesz
wach tli się świat dziejów, ujawniają się narzędzia cze półtora wieku temu tysiąclecia. Nie tylko hi
kamienne pierwszych ludzi i archeologia historycz storię, ale i samo życie człowieka na ziemi liczono
na powierza nad nimi opiekę swej młodszej siostrze wtedy na sześć do siedmiu tysięcy lat, dziś pół mi
prehistorii. liona nam zaledwie wystarcza. Jesteśmy dopiero
W ostatnich czasach zaczęła się rozwijać nowa u brzegów tego ciemnego kontynentu czasu, jak
gałąź archeologu, którą można by nazwać pod pierwsi żeglarze zapuszczający się w nieznane mo
wodną. Już i dawniej zdarzało się, że poławiacze
rza na odkrycie nieznanych lądów.
gąbek trafiali na zatopione posągi, wazy lub in
ne przedmioty, ale dopiero dziś robi się systema
tyczne poszukiwania na dnie morza. Jest to praca
^rudna> ^e 1 pełna uroku, jak fantastyczna przy-
„oda Nurek, 2apuszczający si? pod powierzchnię
morza, w świat ryb i wodorostów, oświetlony i
"ghstym błękitem, może się znaleźć nagle w kj
12
GRECJA dzikie, z wyjątkiem wysp i wybrzeży, gdzie ist
niały osady pozostające pod wpływem wysokiej cy
Kraj, który nosi tę nazwę w wielu językach, nig wilizacji egejskiej. Grecy wyparli tę ludność z jej
dy sam jej nie używał. Powstała z tak błahego po ziem, częściowo wytępili, częściowo zamienili w
wodu, że można go uważać za przypadek. Oto niewolników, a pewien odsetek wessali we własną
drobny szczep Graików, osiadły na wyspie Eubei, substancję etniczną.
założył w VIII w. przed Chr. kolonie Kyme, na Nie ma mowy o jakiejś odrębności rasy grec
zachodnim wybrzeżu Italii, prawie u granic Lac- kiej. Cechy znamienne, które nas uderzają w sztu
jum. Z owego Lacjum rozwinęło się państwo Rzy ce (na przykład prosta linia nosa), wyrażają pe
mian, którzy imię swych sąsiadów przenieśli na wien ideał artystyczny i nigdy nie były powszech
wszystkich mówiących językiem Graikow i na kraj, ne. Grecy zapewne jeszcze przed osiedleniem się na
z którego oni pochodzili. Ten kraj nie miał wtedy Półwyspie Bałkańskim byli mieszaniną różnych
wspólnej i określonej nazwy; imiona Hellady i Hel elementów, tu zaś, na skrzyżowaniu dróg Wschodu
lenów pojawiały się niekiedy, ale w formie tak pa
i Zachodu, z każdym stuleciem otrzymywali do
tetycznej i abstrakcyjnej, jakby nie dotyczyły rze pływ obcej krwi. Podział na trzy główne szczepy:
czywistości. Tak było naprawdę: na tym niewiel Jonów, Dorów, Eolów, trzeba brać w znaczeniu
kim skrawku ziemi istniało mnóstwo samodzielnych
historycznym, nie rasowym; każdy z nich miał w
państw, często nie większych od małego miasteczka
istocie swe odrębności, ale powstały one pod wpły
lub drobnej wyspy, a także z nich na podobieństwo
wem środowiska i dziejów. Niedawne odcyfrowa-
owych Graików odgraniczało się od innych włas
nie najstarszych tekstów greckich, sięgających
nym szczepem i odrębnym imieniem.
XV w. przed Chr., pozwoli nam zbadać wszystkie
Pomimo różnic, które im się wydawały tak do
z tej epoki zabytki piśmienne, a wtedy i ta naj
niosłe i stanowcze, ród ich był wspólny. Wywodził
wcześniejsza doba dziejów greckich przedstawi się
się z połnocy, może ze środkowej Europy. Trudno
w innym świetle.
coś wiedzieć o tym pierwotnym bytowaniu Gre
Grecy musieli być swą nową ojczyzną najpierw
ków, którzy czy to pod naporcm zewnętrznych
zachwyceni, a po pewnym czasie głęboko rozcza
okoliczności, czy przez wewnętrzny pęd awantur
rowani. Powodem zachwytu było słońce, które za
niczy w drugim tysiącleciu przed Chr. wtargnęli
wsze ciągnęło narody ku południowi; wydawało
na Półwysep Bałkański. Ta inwazja szła falami,
się tym barbarzyńcom, że wszystkie ich biedy skoń
w przerwach po paręset lat, ostatnia, najsilniejsza,
czone, skoro ich ciało tak bezpiecznie oddycha w
uderzyła w XII w. jako tak zwana wędrówka Do-
niezmąconym klimacie. Ale wrychle spostrzegli, że
iow. Przedtem Grecję zamieszkiwały nieznane na
nic był to kraj dostatku. Górzysty, skalisty, pod
rody, prawdopodobnie niezbyt liczne i na wpół
legły trzęsieniom ziemi, skąpo nawodniony, o twar-
15
14
.iilMASł1
