Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları

225 Pages·2011·5.26 MB·Turkish

Ziyadxan Nəbibəyli
SultaN bəy və XoSrov bəy
qardaşları
БАКЫ–2011
Redaktor və rəyçilər: İ lham Məmmədli,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Tamxil Ziyəddinoğlu,
“Bütöv Azərbaycan” qəzetinin
təsisçisi və baş redaktoru
Ziyadxan Nəbibəyli. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları.
Bakı, “NURLAR” Nəşriyyat-Poliqrafiya Мərkəzi, 2011, 224 s., şəkilli
Bu kitab XX əsrin 20-ci illərində Zəngəzur – Qarabağ bölgəsində xarici ha-
vadarlarının fəal hərbi-siyasi dəstəyi ilə xalqımıza qarşı tarixdə misli görünməmiş
amansızlıqla soyqırım, etnik təmizləmə həyata keçirmiş erməni-daşnak hərbi
dəstələrinə qarşı ümümxalq mücadiləsinin başında duran Xalq qəhrəmanı Sul-
tan bəyin anadan olmasının 140 illiyi münasibəti ilə “Zəngəzur” Cəmiyyətləri Bir-
liyinin elan etdiyi müsabiqənin şərtlərinə uyğun olaraq müsabiqəyə təqdim edilən
ən yaxşı elmi-tarixi əsər hesab edilərək nəşr olunur.
Kitabda Azərbaycanın qədim torpaqlarından olan Zəngəzur mahalının Ha-
cısamlı bölgəsinin bəyi Sultan bəy, qardaşı – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
ilk Hərbi naziri, Gəncə və Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy və atası
Paşa bəydən, onların təmsil olunduqları Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın
bölgəsinin etnomənəvi dəyərlər tarixindən bəhs edilir.
© Ziyadxan Nəbibəyli, 2011
MüəllifiN keçdiyi yoldaN...
Ziyadxan Nəbibəyli zəngin həyat
təcrübəsinə malik ziyalılarımızdan
ol maqla müxtəlif sahələrdə çalışmış-
dır. O, Azərbaycan Respublikası Na­
zir lər Kabinetində Fövqəladə Hallar
şöbəsinin, onunla yanaşı Qaçqınlarla
İş şöbəsinin müdiri və Höku mətdə
üç Komissiyanın sədri və zi fə lərində,
Komitə Sədrinin müavini, nazirlikdə
şöbə müdiri, kollegiya katibi, Elmi­
Tədqiqat İnstitutunda direktor müa-
vini, Milli Elmlər Akademiyasında
baş elmi işçi, laboratoriya müdiri və
s. vəzifələrdə işləmişdir.
Z.Nəbibəyli elmi işlə yanaşı publisistika və jurnalistliklə də
tutduğu vəzifələrdən asılı olmayaraq müntəzəm məşğul olmuşdur.
O, Yazıçılar Birliyinin və Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür, “Hüquq”
qəzetinin Baş redaktorudur. Elmin müxtəlif sahələrinə, etnoqrafi-
yaya, tarixi­sənədli mövzulara həsr edilmiş bir çox kitabların, ixti-
raların müəllifidir. O, üç xarici Akademiyanın üzvü, t.e.d., profes-
sordur, bir çox sahələrə aid elmi yazıların, kitabların və iki təcrübi
qurğunun müəllifidir.
Əmək veteranı və Qarabağ müharibəsi veteranıdır, Hökumətin,
komsomolun MK­nın, Həmkarlar İttifaqının, digər ictimai təş­
kilatlatların, İran İslam Respublikasının və s. mükafatlarını, fəxri
fərmanlarını almaqla yanaşı, “Qızıl Qələm”, “Xalqının Nüfuzlu
Ziyalısı”, “Şərəf” və s. mükafatlarını da almışdır.
Kitab xalq qəhrəmanı Sultan bəyin anadan olmasının
140-illiy inə, onun və qardaşı – Qarabağın cəsur general-
qubernatoru, Azərb aycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Mü-
dafiə Naziri Xosrov bəyin ruhlarına bir xatirədir.
Ziyadxan Nəbibəyli
ÖN SÖZ əvəZi
İllər, əsrlər bir­birini əvəz edir, siyasətlər dəyişir, yeni
dövlətlər yaranır, köhnələr dağılır, lakin ötən illər, keçmişdə qa-
lan zamanlar, süqut edən dövlətlər, dünyadan köçən sərkərdələr
yenidən yad edilir, yer üzərində onların izləri, həyat və fəa liy­
yətləri araşdırılır, qiymətləndirilir, çünki gələcək bütün böyük-
lüyü və gözlənilməzliyi ilə keçmişinin sarsılmaz özülü üzərində
dayanır.
Bu baxımdan “Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları” kitabı
elmi araşdırmalar nəticəsi olmaqla, çoxlu sayda tarixi mənbələr
əsasında ərsəyə gəlmiş, Azərbaycanın qədim torpaqlarından olan
Qarabağın, Zəngəzurun tarixinə, onun yetişdirmələri olan Sultan
bəyin və qardaşı – Qarabağın general­qubernatoru, Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin ilk Müdafiə Naziri Xosrov bəyə həsr olun-
muşdur.
Oxuculara təqdim edilən bu elmi əsərin yazarı t.e.d., profes-
sor Ziyadxan Nəbibəyli görkəmli elm xadimi olaraq elmi sahədə
fəaliyyəti ilə yanaşı, zəngin həyat təcrübəsinə malik ziyalı kimi,
adına, andına sadiq, əslinə, kökünə minnətdar bir insan kimi,
”Əsli olan unudarmı nəslini” kəlamını əsas tutaraq, Qarabağ və
Zəngəzur onun Laçın bölgəsinin tarixi və etnoqrafiyası sahəsində
elmi araşdırmalar aparmış, ömrünün bir hissəsini bu işə bağladığı
üçün onun hər məqaləsi, kitabı oxucular arasında, ədəbi mühitdə
ayrıca bir maraqla qarşılanır. Kitabda incələnən, öyrənilən, tutuş-
Ön söz əvəzi 5
durulan materialların, mənbələrin coğrafi və tarixi hüdudları çox
genişdir.
Əsərdə ilkin olaraq Qarabağ – Zəngəzur və onun Laçın bölgəsi­
nin etnomənəvi tarixi sahəsində araşdırmalar aparmış, bölgənin
insan yaşayışının dünyada ən qədim məskənləri olmaqla, həm də
etnosunun ən qədim mənəvi dəyərlərə mənsub olan bir məkan ol-
duğunu, əzəli Azərbaycanın torpaqları olduğunu tarixi mənbələr və
dəlillərlə təsbit etmişdir. Zəngəzurun qısa tarixinin xronoligiyası
haqqında məlumat verərək, “Zəngəzur” toponimi sahəsində araş-
dırmalar aparması, Zəngəzurun qədim və zəngin tarixinin yenidən
öyrənilməsində, bir çox ziddiyyətli və qaranlıq məsələlərə aydınlıq
gətirmişdir.
Kitabda xalq qəhrəmanı Sultan bəy və qardaşı – Qarabağın
cə sur general­qubernatoru, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk
Müdafiə Naziri Xosrov bəyin haqqında müfəssəl məlumat veril-
miş, Sultan bəyin Azərbaycanın ən qəddar düşmənlərindən biri,
ermənilərin isə çox böyük önəm verdiyi Andranik üzərindəki
qələbəsi, Sultan bəylə, Xosrov bəyin 1919­cu il 21­30 martın-
da Əsgəran döyüşündə daşnak generalı Dronu məğlub etməsi,
Laçına basqının qarşısının alınması, hərb tariximizin çox şərəfli
səhifələrindən biri olduğu qeyd edilmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti zamanı bölgədəki ictimai­si­
yas i vəziyyət araşdırılmış, işğalın – 1920­ci ildən sonrakı dövrl ər in­
də Azərbaycana, – xüsusən Zəngəzura, Yuxarı Qarabağa və Qərb i
Azərbaycana çox ağır itkilər gətirməsi və Zəngəzurun Sovet Erm ən is­
ta nına qeydsiz­şərtsiz hədiyyə edilmə səbəbləri təhlil edilmişdir.
Kitabın ən önəmli cəhətlərindən və müəllifin uğurlarından biri
də ondadır ki, Sultan bəy, Xosrov bəy və ataları, müdrik el ağsaq-
qalı Paşa bəyin həyatı, şəxsiyyəti, erməni işğalçı quldurlarına qarşı
mücadiləsi barədə oxucuda əyani təsəvvür yarada bilmişdir.
Zahir Abbas
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, şair
qarabağ – ZəNgəZuruN və oNuN laçıN
bÖlgəSiNiN etNoMəNəvi tariXiNdəN
Paşa bəyin, Sultan bəyin, Xosrov bəyin yaşadıqları tarixi
Azərbaycan torpaqları Qarabağ – Zəngəzur və onun Laçın bölgəsi
insan yaşayışının dünyada ən qədim məskənləri olmaqla, həm də
etnosu ən qədim mənəvi dəyərlərə mənsub olan bir məkandır.
Rus imperiyası Azərbaycanın torpaqlarını istila etməklə
kifayətlənməyib, onun milli sosial quruluşunu zorakı üsullarla məhv
edilməsi, milli addan və tarixi yaddaşdan məhrum edilməsi, onun
mənəvi bütövlüyünün parçalanması və milli xarakterin itirilməsi yo-
lunu bizlərə təlqin etdi. Rusların bizlərə qarşı bu cür ardıcıl siyasəti
nəticəsində Azərbaycan insanlarında bir­birlərindən uzaq düşmə,
bir­birlərini ayırıcı hisslər formalaşmağa başladı və cəmiyyətimizdə
bugünkü vəziyyət yarandı. Təcavüzkar, təcavüz edən ermənilərdə
isə, birləşdirici (konyuktiv) hisslər daha da üstünlük təşkil etməyə
başladı və bu da ruslar tərəfindən istiqamətləndirilmiş bir siyasətin
nəticəsi oldu. Rusların uzaq illərə hesablanmış və insanlarımıza
açıqlanması verilməyən bu siyasət Azərbaycan insanının etnopsixo-
logiyasını öz doğma etnopsixologiyasından xeyli dərəcədə uzaqlaş-
dırdı. Bunun nəticəsi olaraq, hətta Azərbaycan, Azərbaycanın tarixi
bizlərə etnik – milli mədəniyyət tarixi kimi deyil, coğrafi anlayış
kimi şərh edilmişdir. Biz bilməliyik ki, bir çox amillərlə yanaşı mil-
li mədəniyyətin inkişafının kökündə mənəvi dəyərlər durmalıdır.
Əks təqdirdə nə təsərrüfat, nə siyasət, nə də sosial münasibətlər öz
aparıcılığını icra edə bilməz, hətta iqtisadiyyat milli mənəviyyatın
ardınca gəlməlidir.
Etnomənəvi dəyərlər xeyli insani dəyərlərin cəmindən öz
təşəkkülünü formalaşdırır. Buraya dil, adət­ənənə, inam, etiqad,
Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 7
dini mənəviyyat, elm, incəsənət, xalq yaradıcılığının hər bir sahəsi,
ideya, siyasi baxışlar, mənlik dərrakəsi, tarixi yaddaş, əxlaq, milli
ruh və s. aid edilə bilər.
Tədqiqatlar göstərir ki, Şərqi Afrika, Aralıq dənizi sahilləri, Qaf-
qaz və onun Kür–Araz çayları arasındakı ərazilərdə insanın keçmiş
əcdadı, onun inkişaf etmə yolunda sosial­mənəvi varlıq kimi özü-
nü biruzə vermişdir. Tarixə Quruçay mədəniyyəti kimi daxil olan
Kür–Araz çayları arasındakı torpaqlarda yaranan mədəniyyət yalnız
respublikamızda deyil, Yaxın Şərqdə və Qafqazda əsas mədəniyyət
mərkəzi olaraq qəbul edilir. Quruçay abidələrindən, Azıx mağara-
sından tapılmış əmək alətləri və digər əşyalar bu torpaqlarda in-
sanlığın ilk əmək fəaliyyətindən, daha şüurlu, hərtərəfli fəaliyyətə
keçməklə yüksək mənəvi düşüncəyə, zəkaya, ağıla sahib olmağın
ardıcıl inkişaf yolu keçməsi ilə nəticələndiyini göstərir.
İnsanın düşünülməmiş əməkdən şüurlu əməyə keçidlə, bir gə­
yaşayış qaydalarının tədricən mənəvi qaydalarla tənzimlənməsi ar-
dıcıllığı başlayır. Bunun sayəsində insanlığın mənəvi dünyası, ib-
tidai inam və etiqadları, tənzimləyici adət və ənənələri formalaşır.
Azıx mağarasının araşdırılan müxtəlif təbəqələrində ocaq yerləri
də aşkarlanmışdır ki, bu prosesdə oddan istifadə insanlığın yaxşı-
ya doğru inkişafına böyük təkan vermişdir. Od həm də, insanlığın
iqlimdən asılılığını xeyli yaxşılaşdırmış və soyuqdan, vəhşi hey-
vanlardan xilasını bir növ təmin etmişdir. Bunun sayəsində insan-
ların qidalanma mənbələri çoxalmış, əmək alətlərinin hazırlanması
yüngülləşmişdir. Odun xeyrini qavrayan insan, onun mühafizəsinə
keçmişdir.
Azıx mağarasından tapılmış və mağaranın bir küncündə qo-
yulmuş üç ayı kəlləsi üzərindəki xətlər mağara sakinlərinin ibtidai
say hesablarına malik olduqlarını göstərməklə yanaşı, dini etiqad-
ların yaranmasına da bir işarədir.
Alimlər bu cür çərtmələri insanın öz fikirlərini təsvir etmə,
qeydə almanın ilkin cəhdlərinin, xüsusilə əvvəllər məlum olmayan
ünsiyyət üsulu kimi ilkin qrafikanın yaranmasının təsdiqi hesab
edirlər.
8 Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları
Azıx mağarasında aparılmış bu və ya digər istiqamətli araş-
dırmalar göstərir ki, bu ardıcıllıqla inkişaf edən müxtəlif cür
“işarələr” digər cismlər üzərində də qeydə alınmışdır. Bir qrup
tədqiqatçılara görə Azərbaycanda təşəkkül tapmaqda olan nitqin
qrafik cəhətdən qeydə alınmasını, yazıdan öncəki tarixi mərhələ ilə
müəyyən əlaqəsi olan ilkin təcrübələrin göz qarşısında olduğuna
inamı artırır.
Cəfərov Ə. “Azərbaycanın ilk sakinləri”. Bakı – 2004­cü il və
Səlimov – Şağani T.Q. “Saylar və biz”. Bakı 2004­cü il əsərlərində
Azıx mağarasında aşkar olunmuş ayı kəlləsinin üzərindəki yed-
di paralel xətlərin mahiyyətini şərh edirlər. Onlara görə bir çox
xalqlarda 7 rəqəmi tarixən müqəddəs hesab edilmişdir. Çox­çox
qədimlərdə Şərqdə yeddi rəqəmi insanların zaman, məkan və
səma haqqında təsəvvürlərindən xəbər verir. Qədim türklərdən
olan Şumerlərdə yeddi rəqəmi bir növ müqəddəs hesab edilən bir
məfhum olmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı əminliklə qeyd etməliyik
ki, yeddi rəqəminə tarixdə ilk dəfə Azərbaycanın aşel qatında, aşel
mədəniyyətində təsadüf olunmuşdur.
Bu işarələr həm də, o dövrün insanlarının ilkin incəsənəti, ümumi
təfəkkürü haqqında müasir insanda daha şüurlu təsəvvür yaradır.
Digər qrup alimlər isə Azıx mağarasından tapılmış ayı
kəlləsinin gizlədilməsini, heyvana sitayişin bariz nümunəsi kimi
qiymətləndirirlər. Həmin dövrün dəfn adətlərinin də bir növ
müəyyən bir “biliyə” söykəndiyini bildirir. Deyilən dövrün insan-
ları təkcə öz tələbatlarını ödəmək deyil, təbiət varlıqlarından ya-
ratdıqları alət və vasitələrlə yaşadıqları təbiət üzərində diktə etmək
düşüncələri ilə də yaşamışlar. Bu isə mənəvi varlığın başlanğıcı
hesab edilə bilər.
Artıq sübuta yetirilmişdir ki, Qarabağ, onun bir parçası olan Azıx
və Tağlar düşərgələri dünyanın ilk mədəniyyət ocaqlarından olmaq-
la, onların xeyli ətraflara mənəvi təsirləri çox güclü olmuşdur.
Bu növ mənəvi dəyərlərin inkişafı nəticəsi olaraq, insanlar
mağaralardan çıxaraq, özlərinin yaratdığı daxmalarda, daha geniş
ərazilərdə yaşamaqları ilə nəticələnmişdir.
Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 9
Fikrimizcə, dil qədər insanlığın, mədəniyyətin inkişafına təsir
göstərəcək başqa bir vasitə tapmaq çətindir. Canlılardan ancaq in-
san özündə heç nə ilə müqayisə olunmayacaq mənəvi – yaradıcı
güc mənbəyi tapmışdır. Dil ilə, insan özünün təbii zəkası ilə yanaşı
bir çox enerjilərdən, təbiətdən, təbiətdə olanlardan şüurlu istifadə
etməklə uzun illər ərzində formalaşa biləcək hər hansı bir məqamı
çox qısa bir müddətə həyata keçirə bilmişdir. Odur ki, insan di-
lin mənalı bir aləminə baş vurma vəziyyətində fəaliyyət göstərir,
hərəkət edir, işləyir, yaradır, düşünür, düşündürür və müəyyən şü-
urlu davranışlar həyata keçirir. İnsan sözü nəinki onun davranışı-
na, əxlaqına təsir edir, eyni zamanda insan orqanizmində gedən
fizioloji amillərə, onun qanının kimyəvi tərkibinin dəyişməsinə və
başqa amillərin yaranmasına səbəb olur.
İstifadə etdiyimiz dilin təşəkkülü və inkişafı insanların yeni­
yeni əmək alətlərinin ixtirasına, vəhşi heyvanların əhliləşdirilməsi­
nə, bitkilərin əkilib­becərilməsinə, onun üçün yeni­yeni ərazilərin
kəşfinə və bu məkanlarda yaşayışın başlamasına səbəb olmuşdur.
Bu proseslər əsasən hazırda bizə məlum Yer kürəsinin Şimali
Afrika, Ön Asiya və Azərbaycan da daxil olmaqla Cənubi Qafqaza
aiddir.
Paşa bəy, Sultan bəy, Xosrov bəy də bu torpağın formalaş-
dırdığı, yetişdirdiyi, əcdadları çox­çox qədimdən burada yaşamış
Azərbaycan türklərinin övladlarıdırlar.
Alimlərin tədqiqatlarına görə prototürk dil bölgəsində bozqurd
totemi və onunla bağlı inam və etiqadlar, yaradıcı, tənzimləyici
mənəvi sistem insan həyatına gəlmişdir. Bu inkişafın mərkəzində
bozqurdla insan əcdadının təmasları haqqında ən qədim məlumat
Azərbaycanın Azıx abidəsinə aiddir.
Qarabağın bozqurdla bağlı xeyli toponim və folklor nümunələ­
ri də burada totemizmin mövcudluğunu qəbul etməyə əsas vermiş-
dir. Beləliklə, bu əyalətlərdə yaşayan qəbilə və tayfaların daimi
yaşayış yerlərində və yeni məskunlaşdıqları ərazilərdə yaratdıq-
ları yeni­yeni məhəlli xüsusiyyətlər, mədəniyyətlər gələcək etnik
mədəniyyətlərin əsasını, tarixi etnoqrafik əyalətləri formalaşdırıl-