Table Of ContentRUCH
ANARCHI
STYCZNY
W EUROPIE ZACHODNIEJ
1870-1914
Ważniejsze błędy dostrzeżone w druku
Wiersz
Strona Jest Powinno być
od góry od dołu
16 14 Max Nettau Max Ncttlau
26 4 „International Rcvicv „International Review
46 6 Nettaua Ncttlaua
288 18 August Hamon Augustin Hamon
346 20 Wallace Egdar Wallace Edgar
357 łam 2 brak hasła Bebel Bebel August 321
363 1 Ner Henri 324 Ner Henry patrz Ryncr Henry
364 12 Piscane Carlo Pisacane Carlo
365 7 Tilly Charles L. R. Tilly Charles
4 154, 261 154, 261, 324
I). (irinberg, Ruch anarchistyczny ir Europie Zachodniej 1X70 — /9 !4
Daniel Grinberg
RUCH
ANARCHI
STYCZNY
EUROPIE ZACHODNIEJ
№70-1914
Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa 1994
Okładkę projektowała Maryna Wiśniewska
Redaktor Włodzimierz Barbasiewicz
Redaktor techniczny Bożena Siedlecka
Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej
Copyright ©
by Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa 1994
ISBN 83-01-11296-4
SPIS TREŚCI
WSTĘP.......................................................................................................... 7
CZĘŚĆ I — ANARCHIZM JAKO PRZEDMIOT BADAŃ I WYOBRAŻEŃ .... 11
1. Źródła do dziejów zachodnioueropejskiego anarchizmu 1870-1914 .... 12
2. Wydawnictwa źródłowe i podtawowe pomoce naukowe........................... 23
Historiografia anarchizmu.............................................................................. 27
Max Nettlau i jego dzieła.............................................................................. 27
James Guillaume — aktywista przemieniony w historyka........................ 40
Anarchizm w oczach anarchistów.................................................................. 45
Marksistowska historiografia anarchizmu................................................... 51
Od Lombroso do Laqueura........................................................................... 57
3. Anarchizm w oczach artystów........................................................................ 68
CZĘŚĆ II — ANARCHIZM JAKO IDEOLOGIA...................................... 77
1. Typ idealny anarchizmu................................................................................. 78
2. Spuścizna Godwina.......................................................................................... 86
3. Proudhon i proudhoniści................................................................................. 92
4. Anarchizm w wydaniu Bakunina. Początki kolektywizmu........................... 102
5. Anarchokolektywizm — spory i nadzieje...................................................... 111
6. Okres dominacji anarchokomunizmu. Kropotkin i jego krytycy................... 116
7. Anarchosyndykalizm...................................................................................... 127
8. Anarchizm indywidualistyczny oraz inne odmiany teoretyczne................. 146
CZĘŚĆ III — ANARCHIZM JAKO RUCH SPOŁECZNY...................... 159
1. Ruch anarchistyczny na tle socjologicznej teorii ruchów społecznych . . 160
2. Geneza ruchu anarchistycznego w Europie Zachodniej. Jego typologia,
zakres i liczebność.......................................................................................... 167
3. Anarchiści — portret zbiorowy..................................................................... 176
4. Zorganizowane formy ruchu anarchistycznego.......................................... 193
5
5. Strategia i taktyka działania — rewolucja, czyn indywidualny, problem
przemocy........................................................................................................ 212
6. Formy i metody anarchistycznej propagandy............................................. 238
7. Propaganda drukiem — prasa i wydawnictwa anarchistyczne................ 247
8. Główne dziedziny anarchistycznej aktywności.......................................... 266
Antyparlamentaryzm i absencjonizm polityczny....................................... 266
Antymilitaryzm i pacyfizm.......................................................................... 270
Komunalizm — próby życia we wspólnocie............................................. 276
Ruch na rzecz „wolnej edukacji".............................................................. 286
Inne dziedziny aktywności.......................................................................... 294
Bandytyzm ideowy...................................................................................... 299
9. Powiązania międzynarodowe....................................................................... 306
10. Anarchiści i świat zewnętrzny — wzajemne relacje............................... 325
wykaz Źródeł i literatura przedmiotu.................................. 339
INDEKS OSÓB........................................................................................... 357
WSTĘP
Anarchizm należy niewątpliwie do tematów zaniedbanych przez
naukę, choć zasługujących na wnikliwsze rozpatrzenie. Powodów
takiego stanu rzeczy jest wiele, ale sprowadzają się one w ostatecz
nym rachunku do prostej konstatacji, że historię tworzą i piszą
zwycięzcy. Tymczasem zwolennicy Proudhona czy Bakunina prze
grali swoją walkę, przy czym ponieśli porażkę podwójną — miast
doprowadzić do likwidacji uosabiającego przymus dziewiętnasto
wiecznego państwa przyczynili się pośrednio do jego wzmocnienia.
Co więcej, przegrali również rywalizację o pozyskanie serc i umys
łów mas ludowych, w których pokładali nadzieję na spontaniczną
wyzwolicielską rewolucję. W konsekwencji w świadomości zbiorowej
upowszechnił się karykaturalny, deprecjonujący obraz anarchistów
uformowany przez stronę zwycięską w ogniu bezpardonowej walki
politycznej. Jeśli pojawiają się na kartach współczesnych podręcz
ników, to tylko jako postacie marginesowe, stwarzające kontrastowe,
jednobarwne tło dla głównego nurtu opisywanych wydarzeń. Zde
cydowana większość autorów piszących o dziewiętnastowiecznym
anarchizmie nie dostrzega w nim samoistnego problemu badaw
czego. Interesują ich jedynie wybrane — wciąż te same — aspekty
ilustrujące powiązania z międzynarodowym ruchem robotniczym
albo terrorystyczne formy walki i propagandy. Pojawiające się
cyklicznie fale nowych publikacji wyrażają z reguły nie tyle auten
tyczne zainteresowanie tematem, co jego polityczną aktualność.
Anarchizm rozpatrywany jest w nich sub specie takich współczes
nych problemów jak kontestacja młodzieżowa, kontrkultura, ter
roryzm międzynarodowy czy kampanie civil disobedience. Nadaje
się też znakomicie do diabolizowania przeciwników politycznych,
którym przypisać można np. dawno obalone „historyczne błędy
anarchosyndykalistów. Takie prezentystyczne podejście nie może
jednak — i nie powinno — zastępować rzetelnej wiedzy o przed
miocie.
W opinii autora tej pracy dziewiętnastowieczny anarchizm
europejski był doniosłym zjawiskiem historycznym i socjologicznym
zasługującym na dogłębną analizę. Ambicją książki, którą oddaję
do rąk czytelników, jest ukazanie go — w całej złożoności i różno
rodności — takim, jakim był w istocie; we właściwych proporcjach,
nie pomijając stron ciemnych czy wstydliwych, ale też nie zapomi
nając o jego teoretycznym i praktycznym dorobku zachowującym
do dziś aktualność. Wymaga to wkroczenia na obszary penetrowane
przez naukę historyczną stanowczo zbyt rzadko. Ogromna więk
szość dotychczasowej literatury przedmiotu koncentruje się na
wątkach ideologicznych okraszonych elementami biografii kilku
czołowych teoretyków oraz sugestywnymi opisami zamachów.
Podejście tego rodzaju zamazuje całkowicie społeczny wymiar
anarchizmu i — co gorsza — sprzyja pośrednio zakorzenianiu się
fałszywych stereotypów. W odróżnieniu od prac z tego nurtu
prezentowana rozprawa dotyczy zasadniczo anarchizmu jako ru
chu społecznego, z wszystkimi konsekwencjami takiego
wyboru. Wypada więc z góry uprzedzić czytelników, że nie znajdą
tu żelaznych punktów repertuaru wielu innych publikacji: omówienia
konfliktu między Marksem a Bakuninem, sprawy Nieczajewa,
rozbudowanych opisów krwawych zamachów bombowych, życiorysu
Ravachola itp. Co więcej, tradycyjny model historii anarchizmu
rozumianej jako chronologiczny wykład wydarzeń zastąpiony został
ujęciem problemowym. W ten sposób, za cenę nieuchronnego
powtarzania się niektórych wątków występujących w coraz to
nowych kontekstach, można było przedstawić sprawy zazwyczaj
przez historyków anarchizmu pomijane. Pozwoliło to również
uniknąć istotnego przy podejściu diachronicznym niebezpieczeństwa
dopatrywania się ciągłości poczynań tam, gdzie jej w rzeczywistości
nie było. Analiza anarchizmu jako ruchu społecznego wymagała
zarazem szerszego niż zazwyczaj uwzględniania elementów z za
kresu pokrewnych nauk spłecznych — socjologii, politologii czy
psychologii. W nowocześnie pojmowanej humanistyce takie łączenie
aspektów, sprzyjające zintegrowanemu ujęciu tematu, powinno
stanowić regułę.
8
