Table Of ContentDe beschaving
J.P. Guépin
bron
J.P. Guépin,Debeschaving. Bert Bakker, Amsterdam 1983
Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/guep001besc01_01/colofon.php
Let op: boeken en tijdschriftjaargangendie korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan, lees je in de gebruiksvoorwaarden.
9
Inleiding
Ditboek,nugetiteldDeBeschaving,isontstaanuittweereeksenartikelendieeerder
inHollandsMaandbladwerden gepubliceerd. De ene reeks,AlleenKunstkanons
redden, verscheen in 1977 (nrs. 352-360); de tweede,Retoricaenliberale
samenleving, in 1980 (nrs. 389-398).
De reeksen inHMwaren bedoeld als voorpublikatie en ze waren maar een deel
van wat ik uitgewerkt, genoteerd of bedacht had. Om nu te verhinderen dat mijn
voor haast iedereen onleesbare notities tot mijn nagelaten papieren zouden gaan
behoren, heeft Wil Bennis zich met onbegrijpelijke goede moed aan het uittypen
gezet.
De reeksen artikelen en de uitgetypte en daarna nog herhaaldelijk bewerkte
kladjesblekengecombineerdtekunnenwordentotditboek.WilBennisenMarlein
vanRaaltehebbenhethelemaalgelezen,maarzijnietalleen:MarkBovensenJan
Brugman(hoofdstukII),GeertenMeijsing(hoofdstukIII),MaartenvanNieropenJan
vanOphuijsen(hoofdstukI)hebbenmijgeholpendoor,scherpzinnigenlankmoedig
tegelijk, te noteren wat hun niet duidelijk was of wat hun om andere redenen niet
beviel,enzijhebbenmijgesteunddoorsomseenopmerkingteplaatsenbijwatzij
fraai vonden. Sindsdien heb ik weer zo veel veranderd dat ik met nadruk moet
vermelden dat ik mijn kritische lezers dank verschuldigd ben, maar geen
verantwoordelijkheidvoordeinhoudopleg.Daarnahebikertochweereenhoofdstuk
bijgeschreven.
Er zijn nu vijf hoofdstukken: hoofdstuk I over hiërarchisch denken en dialectiek,
hoofdstuk II over retorica en liberale samenleving, hoofdstuk III over de kunsttaal
der hartstochten, hoofdstuk IV over het begrijpen van de mening van de ander. De
hoofdstukken I en IV horen bij elkaar, I beschrijft taalgebruik vanuit de spreker, IV
vanuit de hoorder. II en III zijn dan intermezzi; II sluit aan bij I, III bij II en bereidt IV
voor. Hoofdstuk V sluit het boek af door het bloedig fundament van de geweldloze
discussie te behandelen.
DehoofdstukkenIenIIkomenenigszinsovereenmetdeeersteentweedereeks
in hetHM, de rest is dus grotendeels nieuw. Het geheel is een poging het aloude
retorisch uitgangspunt au serieux te nemen.
J.P.Guépin,Debeschaving
10
I en IV leveren vooral kritiek op verharde filosofische en wetenschappelijke
waarheden, II verdedigt de liberale samenleving, III het veinzen in de kunst, maar
in V komen echte tragische of religieuze emoties aan bod.
Het gaat mij dan vooral om de retorische mentaliteit.De retoricus ziet elke
menselijke uiting als zet in een strategie, in het spel met een publiek dat men wil
overtuigen.DelezerzoudiementaliteitkunnenaanlerendoorPerelmansNouvelle
Rhétoriquetelezen,ofLausbergszogehetenHandbuchderLiterarischenRhetorik;
maarAristoteles'Retoricaisnogwelzoleesbaar.Enwaaromnietdatonovertroffen
antieke handboek, Quintilianus'InstitutioOratoria, of het schoolboek van de
zogenaamde Auctor ad Herennium?1
Maar waar gaathetboek dan over? Telkenswanneerik mij die vraag stelschrijf
ik alweer het antwoord op, en zo wordt dit boek, zo wordt vooral dit voorwoord, al
langerenlanger.Ditisdanwelmijnmeesttranscendentaleopmerking.Mijneigenlijke
onderwerpblijftnuverderongezegd.Aandelezervoortaandetaakheteenstezijn
of oneens met de samenvattingen die hij, in zijn hoofd, maakt. Schrijven, welk een
hachelijke onderneming!
Ikstreefnietnaareen(vooranderen)dwingendebewijsvoering;ikvolglievereen
ongedwongenweg.Ikmerksomstotmijneigenverbazinghoedestandpuntendie
ik inneem voor mijn gevoel direct voortvloeien uit wat ik de retorische mentaliteit
vind. Dat wil dan ook soms zeggen dat ik die standpunten zelf erg discutabel vind,
zeker als ze te maken hebben met onderhandelingssituatiesin tegenstelling tot
oprechte overtuigingen, of met mijn voorkeur voor begrijpen van bedoelingen in
tegenstelling tot verklaren op grond van oorzaken. Maar discutabel betekent: op
goede gronden te verdedigen.
Ofanderendiecoherentiezullenmerkenweetiknatuurlijkniet.Ikgeloofnietdat
ereenconsequenteretorischefilosofiebestaat.SindsPlatoalisereenoudestrijd
aan de gang tussen retorica en filosofie. Ik zet die strijd voort, in de aanval. Is de
retoricavoorfilosofeneensoortarmfamilielid,eenbeetjelouche?Zomoethetdan
maar blijven.
De retoricus gelooft niet dat er waarheden bestaan buiten de consensus van
gesprekspartners om en dus ook onafhankelijk van een situatie. De vijfde-eeuwse
sofist en retoricus Protagoras meende dat de mens de maat is van alle dingen en
dat voor of tegen alles argumenten zijn aan te voeren.2
J.P.Guépin,Debeschaving
11
Protagoras is wat dat betreft een voorloper van de sceptici. Voor de academische
scepticus Carneades valt er voor iemand niet meer te bereiken dan hetpithanon,
het aannemelijke. Carneades heeft zich teruggetrokken op hetprobabile, het
bewijsbare met als resultaat voorlopige kennis.3 Voor de orator (en onder orator
versta ik de retoricus in de praktijk, iemand in zijn rol van pleiter; dus ieder die aan
het overtuigen is, ongeacht zijn eigen geloof in het eventueel absolute van de
religieuze, filosofische of wetenschappelijke waarheden die hij verkondigt!) is een
waarheid altijd een waarheid in de drievoudige relatie met spreker, onderwerp en
hoorder. De retoricus - en dat is dan de theoreticus, de retoricus die (filosofisch)
overdezepleitsituatienadenkt-maaktvandiesituatiehetprincipiëleuitgangspunt,
enhijkomtdanweerterechtbijdesofisten.Desofistenzijnretorici.Ikvindhetfataal
datSocrates,PlatoenAristoteleszovanhetsofistischrelativismezijngeschrokken
datzezichachterwezenlijkeenuniverselewaarhedenhebbenverschanst.Daaris
veel bloed door gestort.
Deretorischetraditiespreektconsequentvanpistis,hetvertrouwenwekkende,in
plaatsvanbewijs,ofvanbebaiosis,bekrachtiging.VergelijkdedefinitievanCicero
(DeInventioneI,24,34):confirmatioest,quamargumentandonostraecausaefidem
etauctoritatemetfirmamentumadiungitoratio: bekrachtiging (bewijs) is het
vertrouwen,hetgezagendesoliditeit,welkederedevoeringdoorhaarargumentatie
aan onze zaak verleent.4
De filosoof is filosoof omdat hij naar waarheden zoekt die in elke context geldig
zijn.Defilosoofbeweegtzichinhetoordeelvanderectoricusopeenteonbegrensd
generalisatieniveau.Eenfilosofischekwestiealsdescheidingvangeestenstofbij
voorbeeldisvoorderetoricusnietmeerdaneenineenbepaaldecontextwerkzame
strategie.Jekuntmetzo'nscheidingaansluitenbijbepaaldegemeenplaatsenwaarin
mensen hun ervaringen onderbrengen. Soms is het wat dat betreft handiger de
scheiding te ontkennen, en een filosoof als Ryle kan daarbij goed worden
aangeroepen.
Moetmenzichinhetalgemeenaandewettenhouden?Onbeperktefilosofische
kwestie.Geefteenfilosoofjaalsantwoord?Eenadvocaatdieeenbeperktekwestie
te behandelen heeft, namelijk de kwestie: moest A zich in deze omstandigheden
aan de wetten houden, zal er wat aan hebben als hij de autoriteit van die filosoof
kan aanvoeren voor zijn standpunt. Maar dan natuurlijk alleen in het geval dat de
J.P.Guépin,Debeschaving
12
wet voor A gunstig uitkomt. Staat hij wat de wet betreft zwak, dan zal de advocaat
een filosoof te hulp moeten roepen die juist het omgekeerde beweerde: dat het
natuurrecht altijd boven de geschreven wetten staat.5 Hij kan dan ook Sophocles'
Antigoneciteren. Gelukkig de samenleving waarin dergelijke probleemstellingen
niet tot dogmatische stellingname verleiden, maar tot soepele, misschien niet
helemaal serieuze, wendbaarheid van geval tot geval. Het aardige van dergelijke
stellingen - Antigone tegenover Socrates - is dat ze allebei kunnen appelleren aan
een verzwegen, want nog niet gearticuleerd rechtsgevoel van het publiek. De
filosofischestellingenkomenduspastothunrechtinhetretorischdebat,maardan
zijn ze vervallen, van universeel geldig, tot eenzijdig, partijdig, bruikbaar. Filosofie,
theologie, wetenschap, alle dienstmaagden van de retorica!
Ditisinhetalgemeenderolvangemeenplaatseninderetorica.Gemeenplaatsen
worden in dit geval opgevat als algemene stellingen, vergelijkbaar met
spreekwoorden. Er is een beperkt aantal argumenten (al door de oude Grieken op
eenachternamiddaguitgevonden)dattegendeverkwistingpleit,eneriseenaantal
argumentendattegendeschraapzuchtpleit,erzijnargumentendievoorvrijgevigheid
pleiten, voor zuinigheid enzovoort. Die argumenten hebben als vorm: ‘In het
algemeeniszuinigheid...’Maardaaromzijndergelijkealgemenestellingennogniet
automatisch toepasbaar in concrete gevallen. Er is een pleiter die het gedrag van
A schraapzuchtig vindt en dus toespelingen maakt op de gemeenplaatsen die
stellingennementegendeschraapzuchtenzoveelmogelijktrekkenvanhetgedrag
van A daarmee in verband brengt. Maar de verdediger van A zal het zelfde doen
om te laten zien dat A zuinig is. Hij zal zich inspannen om karakteristieke trekken
naar voren te halen die goed passen in het beeld van een zuinig man, terwijl hij
tevens de traditionele weldaden bezingt die het gevolg zijn van een zuinig beleid.
Degemeenplaatsenzijntraditioneel,maarnietonveranderlijk.Hetismogelijkdat
deKeynesiaanseeconomieveranderingbrengtindegemeenplaatsenoverhetnut
van zuinigheid bij de overheid. Die nieuwe gemeenplaatsen mogen dan gewoon
meedoen!
De rol van gemeenplaatsen in het debat wordt nu overgenomen door de
gemeenplaatsen van de wetenschap. Als de wetenschap heeft uitgevonden dat in
het algemeen een ongedwongen opvoeding of het huwelijk het beste is voor de
mens, dat erfelijkheid of de wetten van de geschiedenis het menselijk gedrag
doorslaggevend bepa-
J.P.Guépin,Debeschaving
13
len, dan ontslaat dit de deelnemers aan een discussie nog niet van de plicht om
met goede argumenten te onderzoeken of deze algemene stelling ook onder deze
omstandigheden wel helemaal opgaat. De algemene stellingen van de
menswetenschap vormen de basis voor wetenschappelijke analyse, en ze zijn als
zodanig een onontbeerlijk houvast. Maar ze vervangen de analyse niet, evenmin
alsdewettenvandenatuurwetenschapdattrouwensdoen.Hetbijzonderevande
gemeenplaatsenvandemenswetenschapechterisdaterineensamenleving,maar
ook in het hoofd van een individu, elkaar uitsluitende stellingen leven, die al
naargelangdeomstandighedenaangehangenworden.Endatkanbeterzoblijven.
Detheoreticusvanderetoricagelooftnietdaterwaarhedenbestaanbuiteneen
consensus van gesprekspartners om en dus ook onafhankelijk van een situatie.
Zo'n standpunt moet tot filosofische scepsis leiden. Ik weet niet zeker of ik aan de
sceptische paradox ontkom: ‘Niets is waar, behalve deze zo juist uitgesproken
waarheid’, in retorische termen: ‘Iets is pas waar als het als zodanig geaccepteerd
wordt, behalve deze zo juist uitgesproken waarheid.’ Maar een retoricus wil geen
filosoof zijn, al wordt hij er vaak toe gedwongen. Hij staat wantrouwend tegenover
te veel consequenties. Er is moed voor nodig om voor consequenties terug te
schrikken; in plaats van goed doordachte waarheden komt dan een levendige
nieuwsgierigheidnaarmogelijkenieuwestandpunten.Maarmenkanookvoorbarig
ophouden met doordenken door luiheid, vermoeidheid of onkunde.
Ikhoudeenpleidooiomdewaarheidalsconsensusoptevattenenbepleitdaarom
de wenselijkheid van een goed geordende discussie. Alleen daarin worden de
discussiepartners wederzijds uitgedaagd hun standpunten helder te formuleren.
Waarhedenmoetentelkensweeropnieuwverdedigdendoordachtworden,anders
behoudenzehunkwaliteitniet;hetwordenclichés.Bondgenootisdandeklassieke
poëzie,diedoorzijnverdoorgevoerdeeenheidvanvormeninhoudzijnwaarheden
tot het gedicht beperkt, of algemene waarheden in een concrete situatie
aanschouwelijk maakt.
Inmijneerstehoofdstukbehandelikeenmaniervandenkendieheelinhetalgemeen
is gebouwd op de constatering van overeenkomst en verschil. Ik laat dan in een
historischoverzichtzienhoedeantiekedialectiek,diedaaropzijnstrategieënbouwt
en oorspronkelijk een hachelijk discussiespel was, door toedoen van Aristoteles is
omgevormd tot een logica die gebaseerd is op een vaste hiërarchie van
J.P.Guépin,Debeschaving
14
begrippen, geordend volgens genus en specifiek verschil.
Eenhiërarchischstelselvanbegrippenmoetvolgensdefilosofencorresponderen
met een vergelijkbare structuur in de werkelijkheid of in de menselijke geest.
Dergelijke indelingen blijken echter in de praktijk onbruikbaar om te bewijzen (al
hebben ze hun nut om argumenten te vinden). Ze dienen om een tegenstander in
de discussie door logische bluf in verlegenheid te brengen, op de manier van
Socrates. Ik zou willen dat Aristoteles zijn redeneermethode altijd zo cynisch had
aanbevolen als in zijnRetorica. Een door en door verretoriseerde Aristoteles;dat
zou ik ook willen worden.
Ik bepleit een dialectiek die op de hegeliaanse dialectiek zou kunnen lijken, ware
hetnietdatiknietdenkdatikmeteenwetmatigprocestemakenheb.Iknoemmijn
dialectiek trapsgewijze dialectiek, waarbij ik denk aan de trappen van de
begrippenpiramide, die opgebouwd wordt van algemeen aanvaarde waarheden
naar specifieke verschillen van mening. Dat betekent voorlopig niet meer dan dat
twee mensen die van mening verschillen of een kleur vermiljoen of karmijn is, het
eensmoetenzijnoverdetoepasselijkheidvanhetbovenbegrip:dekleurisinieder
gevaleensoortrood.Ikvatdezedialectiekopindeoudebetekenis(verg.dialoog).
Het gaat er nu niet om een algemeen geldende begrippenpiramide op te bouwen.
Het gaat erom een punt te vinden, uitgedrukt in een algemene propositie, waar de
gesprekspartnershetovereenskunnenzijn,deovereenstemmingdeovereenkomst
(verg.hetaristotelischegenus).Vandaarkunnendepartnershet(menings)verschil
preciseren (verg. de aristotelischedifferentiaspecifica).
Wat geldt voor de starheid van logische of filosofische systemen, geldt ook voor
modernemenswetenschappenalssociologieofpsychologie,voorzoverzeprincipieel
kiezenvoordewetenschappelijkheidvannietmeerdanéénmaniervanbenaderen.
De mensbegrijptmenselijk gedrag op grond van symbolen, ofduidtop grond van
karakteristieke trekken, waaronder indices. Hijverklaartde niet-menselijke natuur
uitsluitend op grond van indices, want daar ontbreken de zo bedoelde tekens, de
symbolen.Erisechtergeenvoldoenderedenomhetheilvanwetenschappelijkheid
uitsluitend te zoeken in een natuurwetenschappelijk model, zoals een versie van
psychologie of sociologie, vooral van freudianen of marxisten, dat doet. Dat levert
bij de beschrijving van menselijk gedrag altijd twee teksten op: een bedoelde en
een niet-bedoelde.
J.P.Guépin,Debeschaving
15
Dat is allegorie. Wie uitsluitend let op onbedoelde uitingen en niet luistert naar wat
een mens bedoelt beschouwt hem als een barbaar.
Inhettweedehoofdstukgaikuitvandegeringevorderingendiedemenswetenschap
heeft gemaakt, vooral als het gaat om opvattingen over rechtvaardigheid, nut en
schoonheid. Ik trek daaruit de conclusie dat dergelijke waarden op alle gebieden
zodiscutabelzijndathetgoedfunctionerenvaninstitutiesonontbeerlijkis,waaronder
dievanhetrechtenvanallerleisoortvergaderingen.Vandaardatikdemocratieen
vrijheidvanmeningsuitingbepleitineenkaderdatgoedgeordendedebattenmogelijk
maakt. Veel standpunten die ik binnen het kader van de verdediging van vrijheid
van meningsuiting inneem heten tegenwoordig rechts omdat ze niet links zijn.
Ik houd een pleidooi voor recht en orde, en voor vermijding van chantage door
geweld.Demethodesvanalleguerrillastrijderszijnonfatsoenlijk;hunstrijdmagdus
alleen naar het doel worden beoordeeld, nooit naar de middelen. Het is in ieder
geval van belang hun strategie als provocatie te ontmaskeren.
Ik ben daar dubbelzinnig in, want, ook al moeten regels het goed functioneren
van een democratische samenleving bevorderen, ik ben mij ervan bewust dat een
pleidooivoorvrijheidvanmeningsuitingookruimtemoetlatenvoor‘onfatsoenlijke’
en naar mijn smaak ondemocratische opvattingen.
Vrijheid van meningsuiting houdt in dat men ongestraft en zonder sociaal
discriminerende gevolgen zijn mening kan uiten. Noodzakelijke voorwaarden
daarvoor zijn Recht en Orde. Vaak is ook nog een ludiek, sportief element nodig:
deaanklager,depolitie,deministervanbinnenlandsezaken,hetlidvandeoppositie,
verdedigen hun opvattingen, verkondigen hun waarheden, in het kader van hun
beroep, opgevat als rol.
Vrijheid van meningsuiting is concurrentie van meningen. Ik verdedig ook
concurrentie van meningen over goederen, en dus concurrentie van de goederen
zelf, in een liberale economie. Alles wordt gezien in termen van ruil en de
onderhandelingen die daarbij horen.
Daaraan ontkomt ook de produktie van geestelijke goederen niet, ja, op dit
onderhandelingsprincipe is nu juist de retorica gebouwd.
Ditallesleidttenslottetoteenaanvalopalleswatderuilontkentofwildoorbreken,
waaronder de christelijke naastenliefde: wandaad met weldaad vergelden is al
evenzeer ontwrichtend als weldaad met wandaad vergelden.
J.P.Guépin,Debeschaving
16
De retorische houding wordt in dit hoofdstuk gelijkgesteld aan de tolerante, wat
sceptischehoudingvandeliberaalindeeigenlijke,oudebetekenisvanhetwoord.
MijnvoorbeeldenzijnProtagoras,Horatius,ErasmusenHume,endekortstondige,
vrije en tolerante periodes waarin zij leefden. Die perioden zijn: het laatste kwart
vandevijfdeeeuwvoorChristus,hetlaatstekwartvandeeersteeeuwvoorChristus,
de halve eeuw die samenvalt met het leven van Erasmus, van ongeveer 1480 tot
1530, en de achttiende eeuw in Frankrijk tot de Franse revolutie.
Het zijn perioden met een tolerante elite, in die zin dat de elite toelaat dat zaken
dieeersttaboewarendiscutabelworden.Waaromdurendieperiodeszeldenlanger
dan vijftig jaar? Omdat tolerantie steeds als averechts gevolg fanatici kweekt, die
macht kunnen ontplooien in het tolerante klimaat. De tegenstellingen verharden,
omdatdediscutabelepuntenblijkenneertekomenopkwestiesvanrechtvaardigheid,
en dus betere of andere verdeling van macht. De elite voelt zich dan toch te veel
bedreigd en zijn intolerante reactie kan, maar het hoeft niet, tot harde repressie
leiden-ofdefanaticiwinnenenvormeneennieuweelite.Zoontaarddedeextreme
democratie in het laatste kwart van de vijfde eeuw, de tijd van de sofisten, in
demagogie,ongehoordwredeoorlogenburgeroorlog,eninfilosofischopzichtwas
het totalitaire systeem van Plato'sPoliteiaeen antwoord op de te onrustbarende
vrijheid van discussie.
Erasmus kon het met Luther grotendeels eens zijn; hij vond alleen dat je het zo
nietmoestzeggen,hijhadbezwaartegendedoordrijverij.Decontrareformatiewas
ergerdandereformatie.DeFransearistocratiekwamindebanvandeVerlichting;
de jakobijnse terreur was het gevolg. Ik ontken de misstanden niet. Ik waarschuw
voor een vertekenend perspectief. De misstanden van de katholieke kerk waren
niethetergsttentijdevanderenaissance-pausen,dewelvaartvanhetFransevolk
namvoorderevolutietoe.Erwerdmeerovermisstandengepraat.Ikbewonderde
VerenigdeStatenomdathetongunstigenieuwsoverdeVerenigdeStatendaarzijn
oorsprongheeft.Ikdenkdatwijeenwelheelkorteperiodevantolerantieachterde
rug hebben.
Het verval is te merken aan de kwaliteit van de argumenten waarmee
tegenstanders elkaar nu bestrijden.
Het eind van de Romeinse republiek, waar de tamelijk tolerante augusteïsche
periodeopvolgde,iseengevalapart.DepolitiekvanAugustusenMaecenasstaat
in mijn boek model voor een poging
J.P.Guépin,Debeschaving
17
fanatieke politieke tegenstellingen door middel van kunstpolitiek van hun ideologie
te ontdoen. De daarop volgende eerste eeuwen na Christus worden gekenmerkt
dooreenredelijkgrote,inhellenistischecultuuropgevoedeelite.Diecultuurstrekte
zichuitvanEngelandtotNoord-lndia.Ooktoenhebbentenslottefanaticigewonnen,
in het westen de christenen. Als er daarna, in het westen althans, iets van de
beschaving gered kon worden, dan dank zij het feit dat dialectiek en retorica nog
op school onderwezen werden. Daarom heet mijn boek kortwegDeBeschaving.
Vandaar de nadruk die ik leg op de vormende waarde van een retorische training.
Ik ben dus conservatief, met deze paradoxale nuance dat ik een systeem bepleit
waarin nieuwe ideeën met vrucht kunnen gedijen.
Alsikhetbetreurdatdegenoemdetoleranteperioden-enhetzijnnatuurlijkniet
meerdanmarkantevoorbeelden-doorfanatismetegrondezijngegaan,danisdat
eennegatievemaniervanzeggen.Hetklinktdanvriendelijkeromtezeggendatze
een gistende voedingsbodem waren van nieuwe ideeën. Het gaat echter om de
verstarring van het nieuwe zodra het nieuwe door een grote of kleine groep tot
verderondiscutabelewaarheidwordtverheven.PrometheuswordtZeus,datiseen
inzichtdatikinmijngymnasiastentijdaanCarryvanBruggensPrometheustedanken
heb gehad, en ook al ben ik het nu met de romantische voorkeuren van Carry van
Bruggen oneens geworden, ik ben wel door het boek gevormd. Daar zit mijn
persoonlijkeconflict.Ikpasmenietzograagaanbijhetpubliek,ikgedraagmehet
liefst onafhankelijk.
Hetderdehoofdstukbehandeltdetaalderhartstochten.Deredenaarwilnietalleen
overtuigen, hij wil ook overreden, bewegen tot handelen. Daarvoor zijn
beweegredenennodig,endieveranderenofversterkeneengevoelofemotieofze
wekkenzeop.Uiteraardisgevoelsmatigeinstemming,somsgepaardgaandemet
emotie, ook nodig voor verandering of bevestiging van overtuigingen. De retoricus
is dus allerminst een rationalist. Hij erkent, in strijd met de normen van filosofie of
wetenschap, ook onzakelijke argumenten. Wie, als rationalist, de geldigheid van
dergelijkeargumentenontkent,leverteentegrootdeelvanonmiskenbaarmenselijk
gedragoveraanirrationaliteit.Endatisgevaarlijk.Deretoricalevertstrategieënom
de gemoederen te bewegen, die echter daarom niet onfeilbaar zijn omdat het
aanvalswapen - zo vertrouwt men - meteen tot verdedigingswapen kan worden
omgesmeed. Immers, de tegenstander die
J.P.Guépin,Debeschaving
Description:dat voor of tegen alles argumenten zijn aan te voeren.2 natuurrecht altijd boven de geschreven wetten staat.5 Hij kan dan ook Sophocles'. Antigone
