Table Of ContentHISTORYCZNE BITWY
SŁAWOMIR KOSIM
MIŃSK BIAŁORUSKI1941
V BELLONA
Warszawa
Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich
książek z rabatem.
www.ksiegarnia.bellona.pl
Nasz adres:
Bellona SA
ul. Grzybowska 77
00-844 Warszawa
Dział Wysyłki teł.: (22) 45 70 306, 652 27 01
fax (22) 620 42 71
Internet: www.bellona.pl t
e-mall: biuro @ bellona.pl
Ilustracja na okładce: Daniel Rudnicki
Redaktor merytoryczny: Monika Baczyńska
Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska
Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik
Korektor: Sylwia Piecewicz
© Copyright by Sławomir Kosim, Warszawa 2009
© Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2009
ISBN 978-83-11-11444-9
WSTĘP
Latem 1941 r. na europejskim teatrze działań wojennych
rozpoczynały się operacje, które już wtedy były postrzegane
jako decydujące dla losów krajów Europy podbitych przez
Niemców. 22 czerwca 1941 r. otworzył się nowy front,
który miał się stać głównym frontem II wojny światowej
i zaważyć na dalszych losach dużej części kontynentu
europejskiego.
22 czerwca 1941 r. był dniem, który kończył niemal
dwuletni sojusz między Niemcami i Związkiem Sowieckim
i ścisłą współpracę militarną, polityczną i gospodarczą
między tymi krajami. Była to współpraca „przypieczętowa-
na krwią" —jak określił to Stalin w grudniu 1939 r. Była
to nie tylko krew wspólnie przelana przez żołnierzy
Wehrmachtu i Armii Czerwonej podczas podboju Polski.
W dużo większej skali była to krew samych Polaków,
mordowanych przez obu najeźdźców. Współpraca niemiec-
ko-sowiecka do czerwca 1941 r. doprowadziła do tragedii
nie tylko Polaków. Dzięki sojuszowi z ZSRS Niemcy bez
przeszkód mogli prowadzić kolejne kampanie, rozbijając
Francję i brytyjskie siły sojusznicze, Belgię, Holandię,
Norwegię, wreszcie Bałkany. Związek Sowiecki w tym
czasie realizował swoje plany agresji. Nie udało się
opanować Finlandii wobec zaciętej obrony Finów, trudnych,
zimowych warunków i nieudolnie prowadzonych operacji
wojskowych, do których Armia Czerwona była nieprzygo-
towana. ZSRS zagarnął jednak państwa bałtyckie, rumuńską
Besarabię i niewielkie tereny należące wcześniej do Fin-
landii, która wobec ogromnej przewagi sowieckiej musiała
w końcu pójść na terytorialne ustępstwa — pchnęło to
ostatecznie ten kraj do zawarcia sojuszu z Niemcami.
Wiosną 1941 r. w Europie zapanował swoisty impas.
Większość europejskich krajów była podbita i okupowana
przez Niemców lub z nimi sprzymierzona. Niewiele już
było na kontynencie do podzielenia między oba agresywne
państwa (i dwa zbrodnicze systemy polityczne). W lis-
topadzie 1940 r., podczas wizyty Ludowego Komisarza
Spraw Zagranicznych ZSRS, Mołotowa, Hitler próbował
zainteresować stronę sowiecką dzieleniem brytyjskich
posiadłości kolonialnych w Azji i Afryce. Sowiecka od-
powiedź była tylko częściowo pozytywna. Sowieci wyka-
zywali zainteresowanie Bałkanami oraz niezadowolenie
z obecności wojsk niemieckich w Rumunii i Finlandii. Dla
Hitlera był to sygnał, że współpraca między Rzeszą
a Związkiem Sowieckim nie będzie możliwa na dłuższy
czas. 18 grudnia 1940 r. podpisał dyrektywę dotyczącą
ataku na ZSRS (plan „Barbarossa"), który miał nastąpić
wiosną 1941 r. — opóźnienie było spowodowane walkami
w Jugosławii i Grecji w kwietniu 1941 r.
Wstępne prace dotyczące ataku na ZSRS prowadzono
w niemieckich sztabach już wcześniej, bowiem Hitler
jeszcze latem 1940 r. informował swoich generałów o moż-
liwości konfliktu ze Związkiem Sowieckim. Nie było
zresztą tajemnicą, jaki stosunek miał Hitler do Związku
Sowieckiego, z którym relacje, opierające się w dobie
Republiki Weimarskiej na współpracy wojskowej, pogor-
szyły się po roku 1933, gdy Hitler został kanclerzem. Od
momentu dojścia Hitlera do władzy, stosunki między
Niemcami a ZSRS pogarszały się i z czasem przeszły we
wrogość, determinowaną także przez przeciwne ideologie
i systemy polityczne.
W 1939 r. oba państwa były jednak w stanie podjąć
współpracę i porzucić spory ideologiczne w imię politycz-
nego pragmatyzmu. Wspólnymi celami obu krajów były
agresja i podbój, choć pod odmiennymi hasłami. Pierwszą
ofiarą — i to obu agresorów — stała się Polska. Po
zniszczeniu Polski przyszła kolej na kolejne państwa.
W Związku Sowieckim również prowadzono przygoto-
wania do agresji na Europę. Hasło pochodu na zachód
i rozszerzania komunizmu poza granice ZSRS nie były
niczym nowym w latach 1940 i 1941. Te hasła komuniści
głosili od momentu objęcia władzy w Rosji, a lata 1919
i 1920 były potwierdzeniem bolszewickich zamiarów.
Polityka sowiecka lat 1939-1941 była powrotem do takich
haseł. Współpracując z Rzeszą Hitlera, udało się zagarnąć
wschodnią Polskę, państwa bałtyckie, część Rumunii oraz
dokonać agresji na Finlandię. Dalsza agresja w Europie nie
była już jednak możliwa bez konfliktu z Niemcami, którzy
latem 1940 r. osiągnęli dominującą pozycję, a państwa
graniczące z ZSRS stawały się ich sojusznikami. Sowieckie
plany agresji musiały być układane z uwzględnieniem
nowej sytuacji w Europie. Konflikt w Europie Zachodniej,
który, jak liczył Stalin, miał trwać lata — jak podczas
I wojny światowej — i wykrwawić walczące strony, a tym
samym ułatwić pochód Armii Czerwonej, zakończył się po
sześciu tygodniach. Po rozbiciu Francji, Belgii, Holandii
i zmuszeniu Wielkiej Brytanii do obrony, dywizje niemiec-
kie stopniowo przerzucane były na wschód — w rejon
rzeczywistego zagrożenia ze strony ZSRS, ale też ewen-
tualnego ataku na ten kraj.
Efektem zmieniającej się sytuacji militarnej w Europie
był sowiecki plan ataku o kryptonimie „Burza". Prace nad
nim zakończono we wrześniu 1940 r. i wtedy był on
opracowany w szczegółach. W tym czasie w niemieckim
Sztabie Generalnym prowadzono dopiero wstępne prace
nad planami wojny ze Związkiem Sowieckim. Plan „Burza"
zakładał atak siłami kilku frontów, utworzonych z po-
szczególnych okręgów wojskowych, na terytorium okupo-
wanej przez Niemców Polski oraz pomocnicze uderzenie
na południe w celu odcięcia sił niemieckich od rumuńskiej
ropy naftowej. W związku z niemieckim planem „Bar-
barossa" i przygotowaniami Niemiec do wojny z ZSRS,
projekt uaktualniono i wiosną 1941 r. przybrał on postać
planu „wojny prewencyjnej" przeciw Niemcom i ich
sojusznikom.
Sowieckie plany agresji zostaną bliżej przedstawione
w jednym z rozdziałów tej pracy. We wstępie warto
wspomnieć o roli, jaką w tych planach odegrać miał
sowiecki Front Zachodni, który miał zostać utworzony z sił
Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Front
Zachodni według koncepcji operacji ofensywnych prze-
znaczony był do uderzenia na terytorium Generalnego
Gubernatorstwa (części okupowanej Polski) i Prus Wschod-
nich. Wesprzeć miał w ten sposób atak głównych sił
sowieckich z Ukrainy, również na terytorium okupowanej
Polski i na południe od niego.
Tak się jednak nie stało. Siłom sowieckim na Białorusi
nie było dane maszerować na zachód. 22 czerwca 1941 r.
same otrzymały potężny cios ze strony niemieckiej Grupy
Armii „Środek". Front Zachodni musiał nagle stawić czoła
niemieckiemu głównemu uderzeniu wymierzonemu w cen-
trum kraju (w jego europejskiej części) — ku Smoleńskowi
i Moskwie. Armie Frontu Zachodniego nie sprostały
zadaniu. Nie zdołały zatrzymać dywizji niemieckich. Poraż-
ka była spektakularna, a jej skala ogromna. W ciągu
dziesięciu dni walk Białoruś została stracona, Niemcy
osiągnęli niemal Unię Dniepru, przepadło sześćset tysięcy
żołnierzy, ponad dwa tysiące czołgów i tyle samo samolo-
tów, a Mińsk został zdobyty przez wroga. Porażająca
klęska zasługiwała na miano katastrofy. Trudno przyrównać
operacje wojskowe na Białorusi do innych kampanii
z okresu niemieckich sukcesów lat 1939-1941 z uwagi na
odmienność uwarunkowań towarzyszących każdej z tych
kampanii. Porównania jednak mogą się narzucać. ZSRS
przygotowywał się do wojny od dłuższego czasu. Na
Białorusi zgromadzone były duże siły wojskowe. Pod
względem liczby żołnierzy Front Zachodni można porównać
do sił, jakie wystawiła Polska we wrześniu 1939 r. Front
Zachodni w liczbie czołgów i samolotów kilkakrotnie
przewyższał potencjał Polski. Polskie siły pancerne we
wrześniu 1939 r. liczyły ok. tysiąca maszyn — lekkich,
słabo opancerzonych i uzbrojonych oraz przestarzałych
— głównie tankietek typu TKS i TK-3 wyposażonych
tylko w karabiny maszynowe. Nowoczesnych czołgów 7TP
było zaledwie sto siedemdziesiąt. Polskie siły lotnicze
posiadały ok. siedmiuset przestarzałych samolotów, w tym
czterysta bojowych. Sowieckie siły na Białorusi miały
w swym składzie dwa tysiące czołgów — prócz lekkich
maszyn różnych typów były to także czołgi T-34 oraz KW,
które pod względem uzbrojenia i opancerzenia przewyższały
każdy ówczesny niemiecki czołg. Front Zachodni dys-
ponował niemal dwoma tysiącami samolotów — choć były
to maszyny głównie starych typów, stanowiły jednak dużą
siłę. Siły wojskowe Frontu Zachodniego oraz ich stan
w przededniu wojny z Niemcami zostaną w tej pracy
omówione dokładnie. To właśnie sytuacja tych wojsk jeśli
chodzi o dyslokację, wyposażenie, wyszkolenie i system
dowodzenia była jedną z przyczyn tak wielkiej klęski. Po
dziesięciu dniach operacji wojskowej armie Frontu Za-
chodniego (poza niewielkimi oddziałami, którym udało się
uniknąć okrążenia) przestały istnieć, Niemcy zaś zdobyli
Mińsk i zajęli terytorium porównywalne pod względem
wielkości do tej części Polski, którą zajęli w ciągu miesiąca
walk w 1939 r. W dziesiątym dniu wojny opór armii
polskiej nadal trwał, a choć front został przerwany i widocz-
ny był niemiecki sukces, walki toczyły się nadal — War-
szawa odparła skutecznie rajd niemieckiej 4. Dywizji
Pancernej, a nad Bzurą Armia „Poznań" prowadziła ataki
na dywizje 8, Armii. Wiele dywizji walczyło jeszcze
w Małopolsce i dalej, na wschodzie. W 1941 r. na Białorusi
po dziesięciu dniach walk nie istniał już zorganizowany
opór, pdnad trzysta tysięcy żołnierzy trafiło do niewoli,
a resztki poszczególnych korpusów i ich sztabów (oraz
sztabów armii) błąkały się po lasach, próbując przedrzeć
się do linii sowieckich.
Przyczyn tej katastrofy — która doprowadziła do wiel-
kiego kryzysu w sowieckim Naczelnym Dowództwie i za-
łamania Stalina — było wiele i zostaną one bliżej przed-
stawione w niniejszej pracy. Jej tematem jest bowiem
klęska wojskowa na Białorusi, jej przebieg w kolejnych
fazach działań, konsekwencje wojskowe (i częściowo
polityczne) oraz mechanizmy, które do niej doprowadziły.
Będzie też w pracy miejsce dla prób oceny gotowości sił
sowieckich do planowanych działań ofensywnych. Sowiec-
kie plany agresji na Niemcy, które opracowano latem
1940 r. i w miesiącach późniejszych, skłaniają do rozważań
na temat gotowości Armii Czerwonej do ataku i ewentual-
nego terminu takiego uderzenia. Powszechnie znana teza
Wiktora Suworowa zakładająca, że Wehrmacht wyprzedził
o kilka tygodni atak sowiecki, nadal nie znajduje potwier-
dzenia w dokumentach (podobne teorie głosi Constanstine
Pleshakov, pisarz rosyjski mieszkający obecnie w Stanach
Zjednoczonych, autor książek dotyczących historii Rosji,
w tym także pierwszych dni wojny niemiecko-sowieckiej).
W niniejszej pracy również niemożliwe jest rozstrzygnięcie
tej kwestii, a argumenty, które mogłyby tezy Suworowa
potwierdzić lub im zaprzeczyć, będą przybliżone w kolej-
nych rozdziałach.
W pracy tej wykorzystane zostały liczne opracowania
— w dużej mierze rosyjskie, będące niewielką częścią
ogromnej liczby prac dotyczących pierwszych dni wojny
między Niemcami i ZSRS. Wykorzystane zostały materiały
źródłowe — w tym dokumenty sowieckiego Naczelnego
Dowództwa — Stawki — oraz raporty i rozkazy po-
szczególnych dowódców armii czy oficerów sztabu Frontu
Zachodniego. Informacji potrzebnych w kolejnych roz-
działach dostarczały liczne wspomnienia i pamiętniki
przedstawicieli obu walczących stron (wielce przydatne
były m.in. rzeczowe i dokładne pamiętniki szefa sztabu
sowieckiej 4. Armii — pułkownika Sandałowa). Wiele
materiałów źródłowych oraz cennych opracowań i ar-
tykułów zamieszczono na kartach pisma „Wojenno-Is-
toriczeskij Żurnał", którego kilka numerów zostało wyko-
rzystanych. Przy omawianiu sowieckiej kadry dowódczej
i jej sytuacji w lecie 1941 r. (i wcześniej) oraz losu
dowódców Frontu Zachodniego, pomocne były opracowania
prof. Pawła Wieczorkiewicza, znawcy m.in. historii Związ-
ku Sowieckiego. Dostarczyły one wielu cennych wskazówek
bibliograficznych. Użyte publikacje i materiały źródłowe
nie wyczerpują bardzo długiej listy pozycji, które dotyczą
tego okresu wojny niemiecko-sowieckiej. Wybrane zostały
te, które najlepiej przybliżają obraz klęski, jaką poniosła
Armia Czerwona na Białorusi w czerwcu i pierwszych
dniach lipca 1941 r.
