Table Of ContentUNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN
MARVEL VS. DC COMICS:
EEN TEKSTUELE ANALYSE VAN GENDER EN SEKSUELE
DIVERSITEIT IN MAINSTREAM COMICS
Wetenschappelijke verhandeling
aantal woorden: 26 334
GUILLIAN MAERTENS
MASTERPROEF COMMUNICATIEWETENSCHAPPEN
afstudeerrichting FILM- EN TELEVISIESTUDIES
PROMOTOR: PROF. DR. FREDERIK DHAENENS
COMMISSARIS: PROF. DR. SOFIE VAN BAUWEL
ACADEMIEJAAR 2015 – 2016
ABSTRACT
In Amerikaanse mainstream comics zoals die van Marvel en DC comics is er vaak sprake van een
onevenwichtige en zelfs een vertekende representatie van gender en seksuele diversiteit en dat
heeft men voor een groot deel te danken aan de conventies van het genre. Gender en seksuele
diversiteit leunen echter aan bij het constructivistische en zijn dus met andere woorden allesbehalve
deterministisch. De heteronorm die daarnaast vaak aangewend wordt in comics, zorgt er bovendien
voor dat de hegemonie van heteroseksuele, cisgender personages in stand gehouden blijft. Comics
brengen net zoals andere populaire media betekenissen over en in de meeste gevallen is het zo dat
enkele de betekenissen die hegemonisch zijn in onze maatschappij overgebracht worden. Aangezien
comics ons rolmodellen bieden voor gedrag en voorkomen, is het belangrijk de representatie van
gender en seksuele diversiteit in comics vanuit enkele kernconcepten in vraag te stellen.
Deze masterproef vertrekt vanuit de cultural studies-traditie (Storey, 2006) en houdt rekening met
het sociaal-constructivistisch paradigma om kritisch te kijken naar hoe er in comics omgegaan wordt
met tegenstellingen zoals mannelijkheid vs. vrouwelijkheid en heteroseksualiteit vs. niet-
heteroseksualiteit. Om een kwalitatieve tekstuele analyse (McKee, 2003) uit te voeren, worden in
totaal 50 single issue comics onderzocht, waarvan de helft uitgegeven door Marvel en de andere
helft door DC Comics. Belangrijk hierbij is te kijken of er nog steeds teruggegrepen wordt naar de
klassieke representatiestrategieën (Hall, 1997) voor de constructie van gender en seksuele diversiteit
in hedendaagse stripverhalen, of er in plaats daarvan eerder progressief en zelfs subversief te werk
gegaan wordt.
2
DANKWOORD
In dit voorwoord wens ik in de eerste plaats mijn promotor Prof. Dr. Frederik Dhaenens te bedanken
voor de goede begeleiding en de uitvoerige feedback tijdens het werkcollege. Zonder zijn hulp
zouden vele concepten en auteurs die vermeld worden in de literatuurstudie van deze masterproef
nooit in dit werk beland zijn, laat staan dat ik er ooit ook nog maar van zou gehoord hebben.
Daarnaast wil ik ook graag even Prof. Dr. Sofie Van Bauwel bedanken, dankzij wiens lessen Culturele
mediastudies ik reeds een goede inleiding kreeg in het vakgebied van de cultural studies.
Tijdens het werkcollege kreeg ik daarnaast telkens nuttige feedback van mijn discussante Jiline en
ook dankzij mijn andere medestudenten uit de werkgroep deed ik vaak nieuwe inzichten op,
waarvoor dank. Voor de positieve moraal en de nodige steun kon ik terecht bij mijn vrienden en mijn
vriendin, en ook voor het nalezen van dit werk kon ik – gelukkig – rekenen op mijn vriendin Evi. Mijn
vriendin en ook mijn ouders, zonder wie deze studies niet mogelijk waren geweest, wil ik hier dan
ook graag bedanken. Ten slotte is ook nog een bedanking op zijn plaats aan het personeel van
Worlds’ End Comics, voor hun vriendelijkheid en hun advies.
Dankzij deze masterproef heb ik een van mijn favoriete bezigheden - het lezen van comics - kunnen
koppelen aan mijn studies en ondanks de vele frustraties tijdens het dagen- en zelfs wekenlange
schrijven, ben ik blij hieraan gewerkt te mogen hebben. Ik hoop dan ook dat mijn interesses zich
vertaald zien naar dit werk, zodat ik terecht fier mag zijn op deze publicatie.
Guillian Maertens
3
INHOUDSTAFEL
ABSTRACT .................................................................................................................................................. 2
DANKWOORD ............................................................................................................................................. 3
FIGURENLIJST .............................................................................................................................................. 6
1
2
Inleiding ........................................................................................................................................... 8
Literatuurstudie ............................................................................................................................... 9
2.1 Gender ..................................................................................................................................... 9
2.1.1 Doing Gender................................................................................................................... 9
2.1.2 Gender performativiteit ................................................................................................ 11
2.1.3 Genderidentiteit ............................................................................................................ 11
2.1.4 Genderqueer ................................................................................................................. 12
2.2 Seksuele diversiteit................................................................................................................ 14
2.2.1 Seksuele diversiteit vanuit een theoretisch perspectief ............................................... 14
2.2.2 Diversiteit naar gender .................................................................................................. 15
2.2.3 Diversiteit naar seksuele voorkeur ................................................................................ 15
2.2.4 Ontwikkeling van seksuele voorkeur in relatie met gender .......................................... 16
2.2.5 ‘Doing diversity’ ............................................................................................................. 17
2.3 Hegemonische mannelijkheid ............................................................................................... 17
2.4 Heteronormativiteit .............................................................................................................. 19
2.5 Representatie in comics ........................................................................................................ 20
2.5.1 Superheldenidentiteiten naar gender ........................................................................... 21
2.5.2 Genreconventies van de superheldencomic ................................................................. 23
2.5.3 Subtekst in superheldencomics ..................................................................................... 25
2.6
3
Marvel vs. DC Comics ............................................................................................................ 26
Methodologie ................................................................................................................................ 28
3.1 Onderzoeksdesign ................................................................................................................. 28
3.2 Meetinstrumenten ................................................................................................................ 31
3.3 Motivatie cases...................................................................................................................... 32
3.3.1 Onderverdeling analyse-eenheden ............................................................................... 32
3.3.2 Earth 2 ........................................................................................................................... 32
3.3.3 Miles Morales: Ultimate Spider-Man ............................................................................ 33
3.3.4 Nightwing ...................................................................................................................... 33
4
3.3.5 Hawkeye ........................................................................................................................ 33
3.3.6 Wonder Woman ............................................................................................................ 34
3.3.7 Thor ............................................................................................................................... 34
3.3.8 Batwoman ..................................................................................................................... 34
3.3.9 Angela: Queen of Hel..................................................................................................... 35
3.3.10 Teen Titans Vol. 4 .......................................................................................................... 35
3.3.11 Young Avengers Vol. 2 ................................................................................................... 35
4 Analyse .......................................................................................................................................... 36
4.1 Representatie van gender ..................................................................................................... 36
4.1.1 Genderidentiteit ............................................................................................................ 36
4.1.2 Gendered gedrag ........................................................................................................... 39
4.1.3 Gendered powers .......................................................................................................... 44
4.1.4 Gendered bodies ........................................................................................................... 47
4.2 Representatie van seksuele diversiteit.................................................................................. 58
4.2.1
4.2.2
4.3
Heteroseksuele identiteiten .......................................................................................... 58
Niet-heteroseksuele identiteiten .................................................................................. 63
Heteronormativiteit .............................................................................................................. 70
5 Besluit ............................................................................................................................................ 73
6 Literatuurlijst ................................................................................................................................. 75
7 Primair bronnenmateriaal ............................................................................................................. 80
8 Bijlagen .......................................................................................................................................... 83
Bijlage 1: Algemeen codeerschema comics
Bijlage 2: Codeerschema visuele analyse
Bijlage 3: Slachtoffer vs. Held-analyse
Bijlage 4: Krachtenanalyse
Bijlage 5: Covers van de geanalyseerde comics
Bijlage 6: Ingevulde codeerschema’s
Bijlage 7: Beschrijvende analyse
Bijlage 8: Thematische bundeling
5
FIGURENLIJST
Figuur 1 Representatie van transpersonage Sera 38
Figuur 2 Representatie van transpersonage Danny 39
Figuur 3 Wonder Woman’s female masculinity 40
Figuur 4 Wonder Woman’s vrouwelijke karaktereigenschappen 40
Figuur 5 Cassie Sandsmark als ‘damsel in distress’ 41
Figuur 6 Cassie Sandsmark’s female masculinity 41
Figuur 7 Kid Flash redt de ‘damsel in distress’ 42
Figuur 8 Kid Flash als ‘damsel in distress’ 43
Figuur 9 Kritiek op traditionele mannen- en vrouwenrollen in comics 44
Figuur 10 Krachten niet onder controle 45
Figuur 11 Thor Odinson herkent zijn meerdere in Thor 46
Figuur 12 Afwijking van de esthetische norm 48
Figuur 13 Diversiteit in lichaamstypes 49
Figuur 14 De lichaamsbouw van een acrobaat 49
Figuur 15 De gewone sterveling als superheld 50
Figuur 16 Male gaze en sexualized bodies bij jonge vrouwen 52
Figuur 17 Naaktheid in de Wonder Woman-comics, deel 1 53
Figuur 18 Naaktheid in de Wonder Woman-comics, deel 2 54
Figuur 19 Seksualiteit in de Wonder Woman-comics 54
Figuur 20 Representatie van non-heteroseksuele seks en verzet tegen gendered bodies 55
Figuur 21 Verzet tegen gendered bodies 55
Figuur 22 Representatie van de bepantserde heldin 56
Figuur 23 Representatie van een realistisch vrouwenlichaam 57
Figuur 24 Representatie van de non-super andere 57
Figuur 25 Representatie van een heteroseksuele relatie, deel 1 59
Figuur 26 Representatie van een heteroseksuele relatie, deel 2 59
Figuur 27 Representatie van een heteroseksuele relatie, deel 3 60
Figuur 28 Onenightstands bij mannelijke superhelden 60
Figuur 29 Seksuele relaties bij mannelijke superhelden, deel 1 61
Figuur 30 Seksuele relaties bij mannelijke superhelden, deel 2 61
Figuur 31 Vrouwelijke jaloezie om de mannelijke superheld 62
Figuur 32 Seksuele relaties bij vrouwelijke personages 63
Figuur 33 Heteroseksuele identiteiten in comics 63
6
Figuur 34 Representatie van een homoseksuele mannelijke superheld, deel 1 64
Figuur 35 Representatie van een homoseksuele mannelijke superheld, deel 2 64
Figuur 36 Representatie van een niet-heteroseksuele relatie, deel 1 65
Figuur 37 Representatie van niet-heteroseksuele seks 66
Figuur 38 Representatie van een niet-heteroseksuele relatie, deel 2 66
Figuur 39 Representatie van een niet-heteroseksuele relatie, deel 3 68
Figuur 40 Representatie van een niet-heteroseksuele relatie, deel 4 69
Figuur 41 Representatie van een niet-heteroseksuele identiteit 70
7
1 Inleiding
De idee dat comics een invloed kunnen hebben op kinderen is zeker niet nieuw. In de jaren 50
geloofde psycholoog Fredric Wertham (Lavin, 1998) zelfs zo hard dat comics jonge geesten
vervormden dat hij het bijzonder invloedrijke boek ‘Seduction of the Innocent’ schreef, een
publicatie die leidde tot een reeks hoorzittingen over het onderwerp in de Amerikaanse senaat. Veel
mensen vandaag zouden het erover eens zijn dat dit misschien wat extreem was, maar zouden
waarschijnlijk ook akkoord gaan met de stelling dat onze leeskeuzes als kind geholpen hebben bij het
vormen van wie we vandaag zijn. De waarden waaraan we als volwassene vasthouden, zijn het
resultaat van een leven lang leren en van socialisatieprocessen (Wood, 1974).
Als kinderen keken we naar de maatschappij om te leren hoe we ons dienden te gedragen en om ons
te vertellen wat aanvaardbaar is. Populaire media zoals films, televisie en ook comics bieden ons
rolmodellen voor gedrag. Zo krijgen jonge lezers in comics een verscheidenheid aan superhelden
voorgeschoteld waarmee ze zichzelf kunnen identificeren terwijl ze opgroeien, zichzelf psychologisch
ontwikkelen en verschillende conflicten meemaken in hun levens (Widzer, 1977).
Maar hoe zit het vandaag bij de Amerikaanse mainstream comics? Vinden de aloude stereotype
voorstellingen van mannelijke superhelden nog steeds hun weg in strips (Alward, 1982)? Treedt de
superheldin op de voorgrond of blijft ze slechts in de schaduw van de mannelijke held (Robinson,
2004)? Is er verzet tegen heteronormativiteit als hegemonisch discours of komen andere discoursen
zelfs niet eens aan bod (Barker, 1989)? Vertrekkende vanuit de cultural studies-traditie (Storey, 2006)
en rekening houdend met het sociaal-constructivistisch paradigma wordt op een kritische manier
getracht een antwoord te vinden op deze vragen en vooral op de vraag: welke
representatiestrategieën (Hall, 1997) worden aangeboord om gender en seksuele diversiteit te
construeren in hedendaagse stripverhalen van zowel Marvel als DC Comics?
Omdat dergelijk onderzoek nogal snel veel tijd in beslag neemt, wordt er in het uitgebreide aanbod
van zowel Marvel als DC Comics op zoek gegaan naar enkele recente illustratieve cases die daarna
onderworpen zullen worden aan een grondige analyse. Hierbij wordt er bewust gekozen om niet
enkel te focussen op slechts een van de Amerikaanse comicgiganten, maar wordt er geopteerd om
de vergelijking te maken tussen de twee genoemde comicgiganten en hun respectievelijke
representatiestrategieën als het gaat over gender en seksuele diversiteit als sociale constructies
(Watson, 2014). Hierbij is het van groot belang de cultuurproducten proberen te begrijpen en te
kijken naar de realiteit. Om de relevantie van dit onderzoek te vergroten wordt er bovendien
voortgebouwd op eerder onderzoek met een gelijkaardige invalshoek (Sievers, 2003).
8
2 Literatuurstudie
2.1 Gender
Vanuit theoretisch perspectief bestaan er verschillende inzichten van waaruit gender kan bekeken
worden. Volgens de klassieke genderbenadering (Addis & Mahalik, 2003) worden man en vrouw
gezien als natuurlijke en ondubbelzinnige categorieën. De verschillen tussen beide categorieën uiten
zich op twee manieren; enerzijds op fysiek vlak, anderzijds op sociaal vlak. De fysieke verschillen
vallen onder de noemer sekse, terwijl de sociale verschillen aangeduid worden met de term gender.
De voornaamste zienswijze van deze dominante genderbenadering is dan ook dat je als mens
geboren wordt met een biologisch bepaalde sekse en gender daaraan wordt toegevoegd door de
samenleving. Hieruit volgt dat gender volgens deze biologisch deterministische visie bestaat uit een
reeks ideeën en verwachtingen over hoe vrouwen en mannen van elkaar verschillen en hoe ze zich
wel en niet horen te gedragen. Deze ideeën en verwachtingen over vrouwelijkheid en mannelijkheid
verschillen van samenleving tot samenleving en liggen dus met andere woorden niet volledig vast
(Money, 1985; Addis & Mahalik, 2003).
2.1.1 Doing Gender
In het artikel ‘Doing Gender’ van West en Zimmerman (1987) wordt echter ingegaan tegen de
dominante zienswijze die stelt dat gender een gevolg is van een socialisatieproces en wordt gender
binnen het symbolisch interactionisme voorgesteld als een krachtig ideologisch instrument dat
gebruikt wordt in alledaagse interactie om verschillen tussen de verschillende seksen te construeren
en te versterken. Erving Goffman (1979) vat de essentie van het hoofdargument van de auteurs
omtrent gender als een routineuze handeling in alledaagse interactie dan weer samen in zijn eigen
definitie van gender display. Volgens hem komt gender display voor in de vorm van interactionele
voorstellingen van wat individuen willen overdragen omtrent de seksuele natuur via het gebruik van
geconventionaliseerde gebaren. Dit suggereert dat de uitvoering van gender vervuld is in traditie en
daardoor in zekere mate kan verschillen van cultuur tot cultuur. De zienswijze van Goffman (1979)
past perfect binnen het sociaal-constructivistisch paradigma van waaruit dit onderzoek zal benaderd
worden.
In het werk van West en Zimmerman (1987) worden daarnaast in tegenstelling tot de traditionele
genderbenadering (Money, 1985) geen twee, maar drie belangrijke theoretische onderscheiden
gemaakt en dit tussen de concepten ‘geslacht’, ‘geslachtscategorie’ en ‘gender’. Geslacht wordt
hierbij gedefinieerd op basis van biologische criteria, terwijl geslachtscategorie eerder tot stand
wordt gebracht en onderhouden wordt door voorstellingen die tot identificatie leiden. Gender ten
9
slotte, bestaat eruit iemands gedrag te leiden in overeenstemming met de gedragsrichtlijnen van de
gekozen geslachtscategorie.
Het ‘doen’ van gender komt volgens West & Zimmerman (1987) voor binnen een culturele context
die de fundamentele verschillen tussen de seksen bepleit, in de veronderstelling dat dit een
tweedeling is tussen mannelijk en vrouwelijk. De structurele samenstellingen van de samenleving
worden gezien als afhankelijk van deze verschillen, waardoor de bestaande hiërarchische structuur
van mannelijke dominantie en vrouwelijke ondergeschiktheid gelegitimeerd wordt (Goffman, 1979;
West & Zimmerman, 1987).
In hun artikel stellen West & Zimmerman (1987) eveneens dat ‘doing gender’ voorkomt op drie
niveaus; het individuele niveau, het interactionele niveau en het institutionele niveau. Individuen
voeren gender uit in lijn met de verwachtingen van de mensen waarmee ze interageren. Dit
resulteert in de validering en de naturalisatie van kenmerken die geassocieerd worden met ieder
geslacht. Geïnstitutionaliseerde kaders dienen om dergelijke verschillen te behouden en de
wezenlijkheid van gender te versterken. Dit wordt duidelijk in de fysische eigenschappen van de
sociale context zoals bijvoorbeeld openbare toiletten, waar de tweedelige opvatting van geslacht in
ofwel mannelijk of vrouwelijk en de daaruit volgende verzuiling alleen maar gepromoot wordt.
De notie van verantwoordelijkheid is eveneens iets wat in het artikel van West en Zimmerman (1987)
benadrukt wordt. Individuen ‘doen’ gender als een zelfregulerend proces; als hun uitvoering van
gender afwijkt van de gedragsrichtlijnen van hun geslachtscategorie, dan zullen ze verantwoordelijk
gesteld worden voor hun acties, wat op zijn beurt dan weer een invloed kan hebben op hun
vermogen om de middelen te verkrijgen die voor hun geslachtscategorie beschikbaar zijn. Bijgevolg
kan het ‘doen’ van gender voor een groot deel toegewezen worden aan pragmatische
bekommernissen en externe druk om te voldoen aan maatschappelijke verwachtingen, in plaats van
aan de gedragstendensen die in iemands biologie geworteld zijn (Money, 1985; Addis & Mahalik,
2003).
Waar West en Zimmerman (1987) zich specifiek focussen op interactionele contexten, benaderen
Ridgeway en Correll (2004) in hun ‘Unpacking the Gender System’ echter de bredere categorie van
sociaal-relationele contexten. In beide artikels wordt er wel aangenomen dat er een overkoepelende
consensus bestaat binnen de maatschappij over wat er ‘gendered’ gedrag vormt. West en
Zimmerman noemen dit ‘normative gender behaviour’, terwijl Ridgeway en Correll vanuit een
sociaal-constructivistische visie opteren voor de term ‘hegemonic gender beliefs’. Deze overtuigingen
zitten ingeworteld in geïnstitutionaliseerde geraamtes en leiden interacties tussen individuen. Zowel
West en Zimmerman als Ridgeway en Correll geloven ten slotte dat geslachtscategorie in alle vormen
10
