koncept womanism u djelima alis voker, zore nil herston i teri makmilan

221 Pages·2017·1.98 MB·Croatian

UNIVERZITET U BANJOJ LUCI
FILOLOŠKI FAKULTET BANJA LUKA
MR SANDRA NOVKINIĆ
KONCEPT WOMANISM U DJELIMA ALIS
VOKER, ZORE NIL HERSTON I TERI
MAKMILAN
DOKTORSKA DISERTACIJA
Banja Luka, 2017.
UNIVERSITY OF BANJA LUKA
FACULTY OF PHILOLOGY BANJA LUKA
MR SANDRA NOVKINIĆ
THE CONCEPT WOMANISM IN WORKS OF
ALICE WALKER, ZORA NEALE HURSTON,
AND TERRY McMILLAN
DOCTORAL DISSERTATION
Banja Luka, 2017.
KOMISIJA ZA OCJENU I ODBRANU DOKTORSKE DISERTACIJE

MENTOR

______________________________
prof. dr Damir Arsenijević, vanredni profesor
Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli

KOMENTOR

______________________________
prof. dr Tatjana Bijelić, vanredni profesor
Filološki fakultet Univerziteta u Banjoj Luci

ČLANOVI KOMISIJE

______________________________
prof. dr Petar Penda, vanredni profesor
Filološki fakultet Univerziteta u Banjoj Luci

______________________________
dr Dijana Tica, docent
Filološki fakultet Univerziteta u Banjoj Luci

Datum odbrane:____________________
MENTOR: prof. dr Damir Arsenijević, vanredni profesor, Filozofski fakultet Univerziteta u
Tuzli
KOMENTOR: prof. dr Tatjana Bijelić, vanredni profesor, Filološki fakultet Univerziteta u
Banjoj Luci
KONCEPT WOMANISM U DJELIMA ALIS VOKER, ZORE NIL HERSTON, I TERI
MAKMILAN
U ovom radu se istraţuje, klasifikuje i interpretira način na koji koncept womanism
produktivno interveniše u rodnu, rasnu i klasnu problematiku u djelima Zore Nil Herston, Alis
Voker i Teri Makmilan. U prvom dijelu rada formulisane su teorijske postavke womanisma,
a zatim slijedi pregled tradicije womanisma u mainstream feminizmu. U radu se takoĎe
ukazuje kulturno-umjetničke vrijednosti djela afroameričkih autorki koje istraţuju sve aspekte
iskustva crnih ţena, a nakon toga se razmatraju se ključni problemi na presjecištu rasne i
rodne problematike kao što su „dvostruka drugost“, matrilinearnost i materinstvo,
spiritualnost i odnos prema muškarcima. Zora Nil Herston nastoji srušiti mitove vezane za
crnu ţenskost, ali i oblikovati crni ţenski identitet u društvu koje je rasističko i seksističko.
Alis Voker ţeli rasvijetliti kulturnu i rodnu patologiju koja poniţava i dehumanizuje ne samo
crnu ţenu nego i cijelu afroameričku zajednicu. Teri Makmilan naglašava potrebu i potragu za
ličnom slobodom, posebnu paţnju posvećujući tome da istraţi na koji način ţene same sebe
osnaţuju. Na primjeru afroameričkog materinstva mogu se vidjeti posljedice promjena kroz
koje je prošla afroamerička porodica, dok je afroamerička zajednica tokom svoje istorije često
ispoljavala tendenciju ka matrijarhalnom modelu. Ove tri autorke integrirale su spiritualne
teme u svoja djela nagovještavajući uklapanje afričkog pogleda na svijet meĎu raseljenim
Afrikancima i vaţne uloge ţena kao nositeljki kulture. Crne ţene su, još u periodu ropstva,
bile zasluţne za očuvanje spiritualne tradicije. Opirući se seksizmu i mizoginiji, crni muškarci
stupaju u alijansu sa crnim ţenama u borbi za ţenska prava i na taj način stvaraju efektivnu,
osloboditeljsku strategiju rodnog osnaţivanja u crnim zajednicama. Na kraju, sumiraju se
efekti primjene koncepta womanisma kao novijeg pristupa u savremenoj interpretaciji
knjiţevne, intelektualne i kulturološke tradicije odabranih afroameričkih knjiţevnica i
njihovih djela.
Kljuĉne rijeĉi: womanism, feminizam, rasa, rod, „dvostruka drugost“, matrilinearnost,
materinstvo, spiritualnost.
Nauĉna oblast: Američka knjiţevnost
Nauĉno polje: Nauka o knjiţevnosti
Klasifikaciona oznaka za nauĉnu oblast prema CERIF šifrarniku: H570
Tip odabrane licence Kreativne zajednice: autorstvo - nekomercijalno - dijeliti pod istim
uslovima
MENTOR: prof. dr Damir Arsenijević, Associate Professor, Faculty of Philosophy,
University of Tuzla
CO-KOMENTOR: prof. dr Tatjana Bijelić, Associate Professor, Faculty of Philology,
University of Banja Luka
THE CONCEPT WOMANISM IN WORKS OF ALICE WALKER, ZORA NEALE
HURSTON, AND TERRY McMILLAN
The thesis examines, classifies and interprets the way in which the concept womanism
intervenes productively in the problem area of gender, race and class in works of Zora Neale
Hurston, Alice Walker and Terry McMillan. In the first part, the theoretical postulates of
womanism are formulated and the following is tradition of womanism in mainstream
feminism. Next part of thesis puts into the limelight the cultural-artistic values of the works of
these African-American authors who examine all the aspects of black women‟s experience
and then, the key issues such as “double otherness”, matrilineality and motherhood,
spirituality and relation to men are being considered.
Zora Neale Hurston seeks to disprove myths linked to black womanhood, but also shape black
female identity in racist and sexist society; Alice Walker wants to illuminate cultural and
gender pathology that humiliates and dehumanizes not only black woman but entire African-
American community; Terry McMillan emphasizes the necessity and search for personal
freedom, giving special attention to exploring the way women strengthen themselves. The
consequences of changes that African-American family went through can be seen in example
of African-American motherhood, whereas, African-American community during its history
often showed the tendency towards matriarchal model. Those three authors integrated
spiritual themes in their works, announcing the matching of African vision of the world
among displaced Africans and important role of women as carriers of culture. During the
period of slavery, black women were meritorious for keeping the spiritual tradition alive.
Resisting to sexism and misogyny, black men enter alliance with black women in struggle for
women‟s rights and in this way create effective liberatory strategy of gender strengthening in
black communities. The final section sums up the effects of the application of womanism as a
newer approach to the modern interpretation of literary, intellectual and cultural tradition of
selected African-American women writers and their works.
Key words: womanism, feminism, race, gender, “double otherness”, matrilineality,
motherhood, spirituality.
Scientific area: American literature
Scientific field: Literature
Classification Code for the scientific field under CERIF code book: H570
The type of Creative Commons license: autorship - non-commercial - share under the
same conditions
SADRŽAJ

1. UVOD .................................................................................................................................... 1
2. KONCEPT WOMANISM .................................................................................................... 9
3. TRADICIJA WOMANISMA U FEMINIZMU .............................................................. 21
3.1. Počeci womanisma u prvom talasu feminizma ............................................................. 27
3.2. Womanism u drugom talasu feminizma: potraga za jednakošću .................................. 35
3.3. Womanism u trećem talasu feminizma: kritika identitarne politike .............................. 45
4. KNJIŽEVNA RENESANSA AFROAMERIĈKIH SPISATELJKI ............................. 49
4.1. Herston i Voker: prethodnica i nasljednica ................................................................... 60
4.2. Teri Makmilan: kreatorka urbane crne beletristike ....................................................... 70
5. ULOGA I RAZVOJ AFROAMERIĈKOG WOMANISMA U DJELIMA ALIS
VOKER, ZORE NIL HERSTON I TERI MAKMILAN ................................................... 78
5.1. „Dvostruka drugost“: teret crnih ţena ........................................................................... 89
5.2. Značaj matrilinearnosti i materinstva u nasljeĎu crne ţene ......................................... 115
5.3. Uloga spiritualnosti u stvaranju i opstanku afroameričke zajednice ........................... 149
5.4. Biti crn, muškarac i 'feminista': transformacija odnosa prema muškarcima ............... 170
6. ZAKLJUĈNA RAZMATRANJA ................................................................................... 194
BIBLIOGRAFIJA ................................................................................................................ 201
BIOGRAFIJA SA BIBLIOGRAFIJOM AUTORA ........................................................ 211
1. UVOD

Rasistički stereotipi o snaţnim, nadljudskim crkinjama jesu operativni
mitovi u glavama mnogih belkinja i oni im daju opravdanje da
potpuno ignorišu obim viktimizacije crnkinja u našem društvu i
potencijalnu ulogu belih ţena u odrţavanju i perpetuiranju te
1
viktimizacije.

Marginalizacijom crnih ţena i napuštanjem prvobitne platforme o ostvarenju opštih
ljudskih prava, feministički pokret počeo se udaljavati od sopstvenih ciljeva i radikalnosti
prvobitne vizije i nije uspio postati pokretačem temeljne transformacije društvenih institucija
kojoj je teţio. Stoga crne feministkinje osamdesetih i devedesetih godina 20. vijeka propituju
problem rase, roda, seksualnosti, politike i identiteta, smiještajući u analitičku vizuru
kompleksno iskustvo Afroamerikanki.
Cilj ovog rada je istraţiti, klasifikovati i interpretirati načine na koje koncept
womanism2 produktivno interveniše u rodnu, rasnu i klasnu problematiku u djelima Alis
Voker (Alice Walker), Zore Nil Herston (Zora Neale Hurston) i Teri Makmilan (Terry
McMillan).
Termin afrocentrična feministička epistemologija utemeljen je zaslugom Patriše Hil
Kolins (Patricia Hill Collins) koja naglašava da su društvena i politička represija koju su
doţivjele crnkinje uticale na konstruisanje distinktivne alternativne forme znanja: „Kao
istorijski ugnjetavana grupa, crnkinje u Sjedinjenim Drţavama proizvele su društvenu misao
koja je namijenjena suprotstavljanju opresiji.“3 Iz ovog je proistekla crna feministička misao
zasluţna za podizanje standarda u interpretaciji ţivota, iskustva i knjiţevnosti
Afroamerikanki. Početak je ovo priče o womanismu koji je nastao iz potrebe da se odgovori
na kulturni imperijalizam bijelih feministkinja, a ţelio je obezbijediti kulturni komfor
Afroamerikankama za samoodreĎenje i definisanje vlastitog mjesta u uţoj i široj zajednici.

1 huks, bel (2006), Feministička teorija: od margine ka centru, prev. Milica Minić, Beograd:
Feministička 94, str. 15.
2 Iako se u nekim tekstovima ovaj izraz koristi transkribovan kao vumanizam ili čak preveden kao
ženizam, u daljem tekstu će biti korišten bez transkripcije i bez prevoda.
3 “As an historically oppressed group, U.S. Black women have produced social thought designed to
oppose oppression.” (Collins 2002: 11)
(Napomena: Prevodi citata djelo su autorke doktorske disertacije.)

1
Rad započinje pojmovnim odreĎenjem koncepta womanisma kao i preduslovima koji
su inicirali njegovu pojavu, čime se bavi drugo poglavlje rada. Za crni feminizam koji zastupa
borbu protiv rasnog, rodnog i klasnog ugnjetavanja, Alis Voker (Alice Walker) je upotrijebila
termin womanism kako bi naglasila da je u središtu njene filozofije (crna) ţena (woman), ali i
kako bi se distancirala od feminizma bjelkinja. Razlika izmeĎu womanisma i feminizma
reflektuje, posljedičnu rasizmu, razliku u istorijskoj sudbini crnih i bijelih ţena. Osim toga
womanism promoviše jačanje odnosa izmeĎu Afroamerikanki i Afroamerikanaca budući da
su womanistkinje, kako to objašnjava Alis Voker, posvećene postojanju crnog muško-
ţenskog svijeta u cijelosti. Iako je u početku smatrala da je politika isključivosti womanisma
opravdan odgovor na ekskluzivnost mainstream bijelog feminizma, u kasnijim
modifikacijama womanisma, Alis Voker se odriče isključivosti.
Womanism teţi reinstalisanju marginalizovane istorije afroameričkih ţena, afirmisanju
paradigmi drugačijih normi mišljenja i ponašanja te stvaranju zasebnog pokreta nostalgično
zasnovanog na univerzalnim vrijednostima.
Sintija Kol Robinson (Cynthia Cole Robinson) ističe neupitan značaj Vokerove za
razvoj crne feminističke misli, budući da womanism „širi polje crnog feminizma“ i da
„mnoge Afroamerikanke biraju da budu definisane kao pripadnice womanisma“.4
Prema mišljenju Lovaleri King (Lovalerie King), misao Vokerove je specifična jer je
njen poetski, eliptični i multivokalni diskurs odvaja od dominantnih teorija i „sluţi kao
osnova za kozmologiju womanisma koja postaje više nego očigledna u njenim romanima“.5
Womanism dakle po mogućnostima koje otvara, nudi prostor za promjene koje su potrebne da
bi se uspješno izvojevala borba protiv svih vrsta represije.
Upravo stoga što širi obzor feminizma, womanism će posluţiti mnogim knjiţevnim
kritičarkama kao paradigma u interpretaciji tekstova afroameričkih knjiţevnica, kao i
knjiţevnica Trećeg svijeta.
Treće poglavlje rada predstavlja kartografisanje tradicije womanisma unutar
mainstream feminizma, ukazujući pritom na nedostatke prvog, drugog i trećeg talasa (bijelog)
feminizma. Kao skup ideja i opredjeljenja feminizam je usmjeren na mijenjanje društvenih
stereotipa koji rodne, a zatim i druge razlike definišu kroz binarni i hijerarhijski odnos.

4 “…expands the field of black feminism in the key ways”; “…many African-American women
choose to be defined as womanist.” (Robinson 2009: 307)
5 “…serves as the basis for the womanist cosmology that becomes increasingly evident in her novels.”
(King 2004: 234)
2
Cilj prvog talasa feminizma bio je postizanje pravne jednakosti izmeĎu ţena i
muškaraca pa je i većina kampanja aktivistkinja ovog talasa feminizma bila usmjerena ka
tome cilju. Zalagale su se za ostvarivanje osnovnih prava (bijelih) ţena od kojih je na prvom
mjestu bilo pravo glasa. Feminizam ni sam nije bio imun na represivne modele naspram kojih
je deklarisao sopstvenu borbu. Teorijskim redukcionizmom kojim je crnu ţenu učinio
nevidljivom u svojoj najranijoj fazi, on iznevjerava prvobitno zacrtane ideale jednakosti te
proklamuje ideju o univerzalnosti subjekta u čije ime nastupa.
Od početka feminističkog pokreta u Sjedinjenim Američkim Drţavama
Afroamerikanke osvješćuju da se njihovo kulturno iskustvo otima rečenoj jedinstvenosti.
Sodţurner Trut (Sojourner Truth), Ana Dţulija Kuper (Anna Julia Cooper), Ida Vels-Barnet
(Ida Wells-Barnett) i mnoge druge Afroamerikanke ustaju protiv svih oblika ograničavanja i
zabrana s kojim su se suočavale crne ţene, te iskazuju revoltnu ţudnju da ukaţu na slabu
kariku ranog feminizma i učine bjelodanim iskazivanje rasne superiornosti bijelih
Amerikanki.
Drugi talas feminizma šezdesetih godina 20. vijeka još uvijek ne prepoznaje svoje
temeljno odreĎenje u jedinstvenosti pokreta kao zajedničkoj platformi ţena. On se
usredsreĎuje na razobličavanje i demaskiranje patrijarhata kao ideologije te njegovih
strategija kreiranja muškocentričnog svijeta. Beti Fridan (Betty Friedan) i njene istomišljenice
u Americi počinju djelovati unutar Nacionalne organizacije za žene (National Organization
for Women) (NOW)6, nastale 1966. godine, ali u odsustvu ambicije za radikalnim
promjenama društvenog sistema one utiru put tek reformama unutar liberalne tradicije
jednakih prava. Knjiga Beti Fridan Mistika ženstvenosti (The Feminine Mystique),
jednodimenzionalnu je perspektiva ţenske realnosti koja odiše rasizmom i osnaţuje
supremaciju bjelkinja.
Nezadovoljne nasilnim uvlačenjem vlastitog kulturnog iskustava u teorijske okvire
američkih bijelih feministkinja, Afroamerikanke su 1973. godine, osnovale Nacionalnu crnu
feminističku organizaciju (National Black Feminist Organization) (NBFO)7. Iako je ovo bila
samo kratka pirueta na ţenskoj teorijskoj sceni, skrenula je paţnju na opterećujuće probleme
crnkinja. Womanisam kao ključni nedostatak drugog talasa feminizma markira njegovu
recepciju kao mainstream talasa heteroseksualnih bjelkinja srednje klase društva.

6
Vidjeti: Dicker, Rory (2008), A History of U.S. Feminisms, Berkeley: Seal Studies.
7
Vidjeti: Dicker, A History of U.S. Feminisms.
3
Treći talas feminizma poznat i pod nazivom postfeminizam započinje krajem
osamdesetih godina 20. vijeka kad su se počele oglašavati i feministkinje koje su zastupale
brojnost i raznovrsnost ţenskih svjetova. Posebno je blizak kvir (queer) teoriji,
postmodernizmu, ekofeminizmu, sajberfeminizmu (cyberfeminism) i transfeminizmu.
Očigledan rezultat ovog pluralizma jeste raslojavanje identiteta i slike ţene. Moţe se opisati i
kao feminizam mlaĎe generacije uglavnom akademski obrazovanih ţena koje su posebnu
paţnju posvećivale identitetu ţene ne zanemarujući ni pitanje ţensko-muških razlika.
Poseban doprinos razvoju trećeg talasa feminizma dala je Rebeka Voker (Rebecca
Walker) koja je 1992. godine u časopisu Ms. objavila esej pod naslovom „Postajući treći
talas“ (“Becoming the Third Wave”). U njemu osporava ideju apolitičnosti postfeminističke
generacije i tako nagovještava dolazak nove generacije aktivistkinja koje će
osvajati/uzurpirati politički prostor rezervisan za muškarce.
Afroameričke autorke feministkinje, kao što je bel huks (bell hooks8), tvrdile su da su
analize koje su se ticale roda, a nisu u potpunosti istraţile i teoretisale rasizam, u osnovi
nepotpune i neprihvatljive. Isticale su vaţnost uvaţavanja razlika u iskustvima crnih i bijelih
ţena te zamutile urešenu sliku bijele ţene kao paradigme za rasnu čistotu svlačeći tako
teorijsku koprenu degradacije s lica crne ţene. Kao reakcija na 'bijeli' feminizam na teorijskoj
sceni osamdesetih godina 20. vijeka pojavljuje se 'crni', afroamerički feminizam koji 'pali
svjetlo' ne samo nad seksizmom i bijelih i crnih muškaraca, nego i nad rasizmom bijelih ţena.
Afroamerikanke ovaj oblik 'dvostrukog' tlačenja prepoznaju unutar ponavljanja rasističke
patrijarhalne ideologije.
Četvrto poglavlje rada posvećeno je pregledu knjiţevne renesanse afroameričkih
spisateljki te kritičkoj analizi konteksta u kojem stvaraju svoja knjiţevna djela. Afroamerička
knjiţevnost se sve do prve polovine 20. vijeka suočavala sa brojnim cenzurama, negativnom
kritikom, literarnom segregacijom i marginalizacijom te stoga i ne čudi činjenica da je tek u
drugoj polovini 20. vijeka afroamerička knjiţevnost postala dio američke mainstream kulture.
Ono što ovoj knjiţevnosti daje oreol posebnosti na savremenoj knjiţevnoj sceni jeste
razumijevanje pisanja kao svojevrsnog angaţmana u kulturnom revizionizmu. Tematsko-
motivski zaokret prema prošlosti i dijalogiziranje s njom utire put boljem razumijevanju
sadašnjosti i trasira ga ka svjetlijoj budućnosti.

8 Afroamerička autorka, feministkinja i društvena aktivistkinja, Glorija Dţin Votkins (Gloria Jean
Watkins) kao pseudonim je uzela ime svoje prabake, Bel Huks (Bell Hooks), pišući ga malim slovima,
ţeleći na taj način izbjeći egoizam pisanja imena velikim početnim slovima, ali i da bi naglasila
vaţnost svog rada, a ne imena.
4