Table Of ContentFrank Block (Hrsg.)
Kompendium der neurologischen Pharmakotherapie
Frank Block (Hrsg.)
Kompendium
der neurologischen
Pharmakotherapie
Mit 2 Abbildungen und 38 Tabellen
1 2 3
Prof. Dr. med. Frank Block
Neurologische Klinik
HELIOS Kliniken Schwerin
Wismarsche Straße 393–397
19049 Schwerin
ISBN-13 978-3-540-31348-9 Springer Medizin Verlag Heidelberg
Bibliografi sche Information der Deutschen Nationalbibliothek
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen
Nationalbibliografi e; detaillierte bibliografi sche Daten sind im Internet über http://dnb.
ddb.de abrufbar.
Dieses Werk ist urheberrechtlich geschützt. Die dadurch begründeten Rechte, insbeson-
dere die der Übersetzung, des Nachdrucks, des Vortrags, der Entnahme von Abbildungen
und Tabellen, der Funksendung, der Mikroverfi lmung oder der Vervielfältigung auf ande-
ren Wegen und der Speicherung in Datenverarbeitungsanlagen, bleiben, auch bei nur
auszugsweiser Verwertung, vorbehalten. Eine Vervielfältigung dieses Werkes oder von
Teilen dieses Werkes ist auch im Einzelfall nur in den Grenzen der gesetzlichen Bestim-
mungen des Urheberrechtsgesetzes der Bundesrepublik Deutschland vom 9. September
1965 in der jeweils geltenden Fassung zulässig. Sie ist grundsätzlich vergütungspfl ichtig.
Zuwiderhandlungen unterliegen den Strafbestimmungen des Urheberrechtsgesetzes.
Springer Medizin Verlag
springer.de
© Springer Medizin Verlag Heidelberg 2008
Die Wiedergabe von Gebrauchsnamen, Handelsnamen, Warenbezeichnungen usw. in
diesem Werk berechtigt auch ohne besondere Kennzeichnung nicht zu der Annahme,
dass solche Namen im Sinne der Warenzeichen- und Markenschutz-Gesetzgebung als
frei zu betrachten wären und daher von jedermann benutzt werden dürften.
Produkthaftung: Für Angaben über Dosierungsanweisungen und Applikationsformen
kann vom Verlag keine Gewähr übernommen werden. Derartige Angaben müssen vom
jeweiligen Anwender im Einzelfall anhand anderer Literaturstellen auf ihre Richtigkeit
überprüft werden.
Planung: Renate Scheddin
Projektmanagement: Renate Schulz
Lektorat: Dr. Karen Strehlow, Berlin
Design: deblik Berlin
Satz: medionet Prepress Services Ltd., Berlin
Druck: Stürtz GmbH, Würzburg
SPIN 11595663
Gedruckt auf säurefreiem Papier 2126 – 5 4 3 2 1 0
Vorwort
Durch die enormen Anstrengungen und Erfolge in den Neurowissen-
schaft en haben sich die therapeutischen Möglichkeiten neurologischer
Erkrankungen in den letzten 20 Jahren deutlich erweitert und verbessert. In
Ergänzung zu alten etablierten Medikamenten konnte durch viele klinische
Studien die Wirksamkeit und Sicherheit einer großen Anzahl neuer Sub-
stanzen in unterschiedlichen Indikationen belegt werden. Diese sogenannte
evidenzbasierte Medizin, die heutzutage sicherlich zu Recht eingefordert
wird, ist allerdings nicht für alle neurologischen Symptome bzw. Erkran-
kungen vorhanden. Deshalb muss immer wieder auch auf Th erapieregime
zurückgegriff en werden, die nicht so abgesichert sind oder die den Tatbe-
stand des Off -Label-Gebrauches erfüllen.
Das vorliegende Buch soll eine schnelle Orientierungshilfe bieten, um
im klinischen Alltag pharmakologisch-therapeutische Entscheidungen zu
fällen. Es ist untergliedert nach Symptomen bzw. Erkrankungen, die am
Anfang eines jeden Kapitels kurz dargestellt werden. Nachfolgend werden
die Behandlungsmöglichkeiten erläutert, wobei auch auf nichtpharmakolo-
gische Th erapien eingegangen wird. Am Ende eines jeden Kapitels werden
die einzelnen Medikamente hinsichtlich Pharmakologie, Dosierung, Neben-
wirkungen, Kontraindikationen und Interaktionen beschrieben. Abschlie-
ßend erfolgt eine Bewertung, in die neben der Datenlage der evidenzba-
sierten Medizin auch die persönlichen Erfahrungen und Einschätzungen
der Autoren eingehen. Da es nicht ausbleiben konnte, dass Medikamente
in mehreren Kapiteln auft auchen, wurde, um den Umfang des Buches zu
begrenzen, entschieden, sie jeweils nur in einem Kapitel ausführlich dar-
zustellen. Handelsnamen, Dosierung und Bewertung sind in jedem Kapitel
vorhanden und es wird auf die ausführliche Darstellung verwiesen. Auf den
Off -Label-Gebrauch wird in allen Kapiteln hingewiesen.
Renate Scheddin, Programmplanerin des Springer-Verlages, hatte
die Idee für dieses Buch. Hierfür und für das in mich gesetzte Vertrauen
bedanke ich mich bei ihr. Den Koautoren danke ich für die kompetente
Erarbeitung der jeweiligen Kapitel. Für die konstruktive und kritische
Durchsicht der Kapitel gilt mein Dank Dr. Antje Scharlau, Dr. Antje Bar-
tels, Dr. Heiko Wiesner, Dr. Ben Pfl ieger, Dr. Jörg Gabriel, Steffi Hanschke
und Annett Deißler, Mitarbeiter der Neurologischen Klinik der HELIOS
Kliniken Schwerin. Zudem bedanke ich mich bei Renate Schulz, der Pro-
VI Vorwort
jektmanagerin des Springer-Verlages, für die kompetente Umsetzung des
1
Werkes und die ständige Betreuung und bei Dr. Karen Strehlow für die pro-
fessionelle Bearbeitung der Texte.
2
Schwerin, im Frühjahr 2008
3
Frank Block
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Inhaltsverzeichnis
1 Spastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
M. Schwarz
1.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2 Wirkmechanismen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.3 Allgemeine Th erapieprinzipien. . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.4 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2 Bewegungsstörungen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
M. Schwarz
2.1 Parkinson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.1.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.1.2 Wirkmechanismen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.1.3 Allgemeine Th erapieprinzipien. . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.2 Tremor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.2.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.2.2 Wirkmechanismen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.2.3 Allgemeine Th erapieprinzipien. . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.3 Dystonie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.3.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.3.2 Wirkmechanismen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.3.3 Allgemeine Th erapieprinzipien. . . . . . . . . . . . . . . . 38
2.4 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3 Epilepsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
F. Block
3.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
3.2 Th erapie im Überblick. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
3.2.1 Allgemeine Th erapieprinzipien. . . . . . . . . . . . . . . . 123
3.2.2 Medikamentöse Epilepsietherapie . . . . . . . . . . . . . . 125
3.2.3 Epilepsiechirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
3.2.4 Vagusnervstimulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
3.3 Status epilepticus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
3.3.1 Status generalisierter tonisch-klonischer Anfälle. . . . . . 133
3.3.2 Status fokaler Anfälle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
VIII Inhaltsverzeichnis
3.3.3 Absencenstatus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
1
3.4 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
2 4 Schmerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
F. Block
3 4.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
4.2 Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
4.2.1 Migräne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
4
4.2.2 Spannungskopfschmerz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
4.2.3 Clusterkopfschmerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
5 4.2.4 Kopfschmerz bei Medikamentenübergebrauch. . . . . . . 170
4.2.5 Neuropathischer Schmerz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
6 4.2.6 Trigeminusneuralgie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
4.3 Nichtmedikamentöse Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . 175
4.3.1 Verhaltensmedizinsche Verfahren . . . . . . . . . . . . . . 175
7
4.3.2 Technische oder invasive Verfahren . . . . . . . . . . . . . 177
4.4 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
8
5 Immunvermittelte ZNS-Erkrankungen . . . . . . . . . . 241
J. H. Faiss
9
5.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
5.2 Multiple Sklerose. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
10
5.3 Vaskulitiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
5.3.1 Riesenzellarteriitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
11 5.3.2 ZNS-Vaskulitiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
5.4 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
12
6 Zerebrale Ischämie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
F. Block
13
6.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
6.2 Allgemeine Th erapieprinzipien. . . . . . . . . . . . . . . . 271
14 6.3 Akuttherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
6.4 Sekundärprophylaxe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
15 6.5 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
7 Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
16
F. Block
7.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
17
7.2 Bakterielle Meningitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
7.3 Tuberkulöse Meningitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
7.4 Neuroborreliose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
Inhaltsverzeichnis
7.5 Neurosyphilis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
7.6 Hirnabzess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
7.7 Virale Meningitis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
7.8 Herpes-simplex-Enzephalitis. . . . . . . . . . . . . . . . . 324
7.9 HIV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
7.10 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
8 Schwindel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
M. Dafotakis
8.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
8.2 Mögliche Ätiologien des »Symptoms« Schwindel . . . . . 376
8.3 Allgemeine Th erapieprinzipien. . . . . . . . . . . . . . . . 376
8.4 Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
8.4.1 Benigner paroxysmaler Lagerungsschwindel (BPLS) . . . 377
8.4.2 Neuropathia vestibularis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
8.4.3 Morbus Menière . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
8.4.4 Vestibularisparoxysmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
8.4.5 Basilarismigräne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
8.4.6 Orthostatischer Tremor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
8.4.7 Hirnstamminfarkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
8.4.8 Phobischer Schwankschwindel. . . . . . . . . . . . . . . . 385
8.5 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
9 Schlafstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
R. Töpper
9.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
9.2 Restless-legs-Syndrom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
9.3 Narkolepsie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
9.4 REM-Schlaf-Verhaltensstörung (Schenck–Syndrom) . . . 402
9.5 Insomnien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
9.6 Substanzklassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
9.6.1 Benzodiazepine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
9.6.2 Non-Benzodiazepin-Hypnotika vom Typ
der Cyclopyrrolone, der Imidazopyridine und
der Pyrazolopyrimidine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
9.6.3 Antidepressiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
9.6.4 Neuroleptika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
9.6.5 Chloralhydrat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
9.6.6 Antihistaminika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
9.6.7 Melatonin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
9.6.8 Phytotherapeutika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
9.7 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
X Inhaltsverzeichnis
10 Muskel-Nerv-Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . 443
1 F. Block, J. H. Faiss
10.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
2 10.2 Entzündliche (immunvermittelte) Polyneuropathien . . . 443
10.2.1 Guillain-Barré-Syndrom (GBS) . . . . . . . . . . . . . . . 445
3 10.2.2 Chronische Polyneuroradikulitiden (CIDP) . . . . . . . . 446
10.2.3 Multifokale motorische Neuropathie (MMN) . . . . . . . 446
10.2.4 Paraproteinämische Polyneuropathien . . . . . . . . . . . 447
4
10.2.5 Th erapie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
10.3 Vaskulitische Neuropathien. . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
5 10.4 Post-Polio-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
10.5 Motoneuronerkrankung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
6 10.6 Myasthenia gravis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
10.6.1 Myasthene Krise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
10.7 Lambert-Eaton-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
7
10.8 Entzündliche (immunogene) Muskelerkrankungen . . . . 457
10.9 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
8
11 Demenz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489
F. Block
9
11.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489
11.2 Allgemeine Aspekte der Behandlung
10
von Demenzkranken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489
11.3 Alzheimer-Demenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
11 11.4 Frontotemporale Demenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
11.5 Lewy-Körperchen-Demenz. . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
12 11.6 Vaskuläre Demenz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
11.7 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494
13 12 Neurologische Erkrankungen in der Schwangerschaft 513
F. Block
14
12.1 Einleitung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
12.2 Präexistente neurologische Erkrankungen
15 in der Schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
12.2.1 Epilepsie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
12.2.2 Migräne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
16
12.2.3 Multiple Sklerose (MS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
12.2.4 Myasthenia gravis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518
17 12.3 Neurologische Erkrankungen mit erhöhter Inzidenz
in der Schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520
12.3.1 Zerebrale Ischämie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520
12.3.2 Intrazerebrale Blutung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
Inhaltsverzeichnis
12.3.3 Subarachnoidalblutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
12.3.4 Sinusthrombose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522
12.3.5 Restless-legs-Syndrom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522
12.3.6 Engpasssyndrome und andere periphere
Nervenkompressionssyndrome. . . . . . . . . . . . . . . . 523
12.4 Schwangerschaft sspezifi sche Erkrankungen
mit neurologischen Symptomen . . . . . . . . . . . . . . . 526
12.4.1 Eklampsie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526
12.4.2 HELLP-Syndrom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
12.4.3 Fruchtwasserembolie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
12.4.4 Akute Hypophyseninsuffi zienz. . . . . . . . . . . . . . . . 527
12.5 Präparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528
Anhang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531
Pharmakaverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533
Sachverzeichnis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537