İSTANBUL Eğitim ve Kültür Dergisi

82 Pages·2015·8.59 MB·Turkish

ÖĞRETMEN YAŞADIĞI DEVRİN ŞUURUDUR
Öğretmenlik mesleğinin onuruna, gururuna hatta kutsallığına dair çok şey söylenebilir. “Öğretmen kimdir?”
diye sorulduğunda binlerce farklı cevap almamız mümkün. Belki de bunların hepsi bir diğerinden değerli
ve doğrudur. Bu soru bana sorulduğunda kısa ve net bir cevabım var: Öğretmen Entellektüeldir. Bu yüzden
dergimizin bu sayısını, Bir Entellektüel Olarak Öğretmen olarak belirledik.
T.C. Her ne kadar değişen hayat şartları ve gelişen teknolojiyle birlikte eğitim-öğretim metotları, eğitim or-
İSTANBUL VALİLİĞİ tamları, eğitim araç ve gereçleri değişse de bu süreçte öğretmenin önemi ve rehberliği farklı zeminlerde
İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ aynı önemde devam ediyor. Yapılan bilimsel çalışmalar, farklı oranlar verseler de, bir eğitim çıktısında(öğ-
rencinin işlenmesi, yetiştirilmesinde) öğrencilerin hazır bulunuş düzeyinden sonra en önemli faktör % 30
İSTANBUL ile öğretmene aittir. Sınıf ortamı, sınıf ortalamaları, teknoloji kullanımı, ders kitapları, çevresel faktörler,
Eğitim ve Kültür Dergisi anne-baba ilgisi, sosyo ekonomik yeterlilikler vs. daha sonra gelmektedir. Kısaca, eğitim öğretim sürecinin
(3 ayda bir yayınlanır) asıl belirleyicisi, aktörü öğretmendir. O bir kahramandır ve eğitimin vicdanıdır.
Yıl: 2015 Sayı: 11 Öğretmen herhangi bir memur değildir. Hizmet alanının odağında insan var. Onu yetiştirmek zorundadır.
O halde önce kendisi donanımlı olmalıdır. İyi bir üniversite eğitiminden sonra mesleğe atılmaktadır. Yıllar
Yayın Kurulu
içerisinde kendisini geliştirmek, çağın şartlarına göre kendini yenilemek ve güncellemek durumundadır.
Dr. Muammer YILDIZ
Bu ise ancak daha fazla çalışmak, okumakla mümkündür. Meslekiçi eğitimler, hizmetiçi kurslar, yeni eğitim
Murat ADALI
öğretim programlarının öğrenilmesi, uygulanması, teknolojiyi iyi kullanma... Bu ise bir ömür boyu öğren-
Ali AYÇİL
meyi, belki de öğrenci olmayı zorunlu kılıyor. Dolayısıyla öğretmenin entellektüel yönü diğer vasıflarının
Mahmut BIYIKLI
tamamını kuşatan bir kavramdır.
Bülent PARLAK
Zafer ACAR Entellektüel Fransızcadan dilimize girmiş bir kelime. Bilim, teknik ve kültürün değişik dallarında özel öğrenim
görmüş (kimse), aydın, münevver, olarak tanımlanıyor. Aydın veya münevver, her şeyden önce farklı olan
Yayın Koordinatörü bir insandır. Cemil Meriç’in ifadesiyle “Aydın olmak için önce insan olmak lazım. İnsan, mukaddesi olandır.
Abdullah TAŞKIRAN İnsan hırlaşmaz, konuşur, maruz kalmaz, seçer. Aydın, kendi kafasıyla düşünen, kendi gönlüyle hisseden
kişi. Aydını aydın yapan, uyanık bir şuur, tetikte bir dikkat ve hakikatin bütününü kucaklamaya çalışan bir
Grafik Tasarım
tecessüs”tür. Onun bu farklılığı elbette sosyokültürel anlamda kendini yetiştirmesinden gelir. Bunun ilk adımı
Altamira Adworks
okumaktır. Kitaptan uzak, okumaktan yoksun bir entellektüel, aydın, münevver düşünülemeyeceği gibi bir
öğretmen de düşünülemez. Geldiğimiz noktada şunu söyleyebiliriz. Entellektüel olarak öğretmen okuduk-
Adres
larıyla ve kültürel birikimiyle önce kendine sonra eğitim öğretim ortamına katkıda bulunan öğretmendir.
İl Millî Eğitim Müdürlüğü
Cağaloğlu / İstanbul Nurettin Topçu, Necip Fazıl, Rıfat Ilgaz, Erdem Bayazıt, Sabahattin Ali, Behçet Necatigil, Zeki Ömer Defne,
Rauf Mutluay, Halit Fahri Ozansoy, Fakir Baykurt, Tahir Alangu, Ahmet Hamdi Tanpınar... Edebiyatımızın
Mail: [email protected] bu kıymetleri aynı zamanda birer öğretmendi. Hepsinin mesleklerinde yetiştirdikleri öğrencileri bir yana
Web: http://istanbul.meb.gov.tr kültürel hayatımıza katkıları oldukça fazla. Bugün bu ve bunlara benzer onlarca entellektüel insanların
öğretileri, fikirleri, değerleri nesilden nesile kimi zaman öğrencileri kimi zaman da eserleri sayesinde taşı-
Baskı
nıyor. Bu nedenle öğretmen, asla yaşadığı zamanda kalmadan geçmişi geleceğe taşıyan olmalıdır. Bu, illa
Erkam Yayın Sanayi A.Ş.
belli bir alanda eser vermekle olmayabilir. Okuyan, entellektüel bir öğretmenin en büyük eseri okuttuğu
İkitelli OSB Mah. Atatürk Bulvarı
HASEYAD 1. Kısım No:60/3 A-B-D öğrencileridir. Soran, sorgulayan, hayatın ve insanın farkında olan öğrenciler bizleri geleceğimize taşıya-
Başakşehir / İstanbul caklardır. Entellektüel öğretmen, içinde yaşadığı toplumun geçmişini bilen ve onun her alandaki birikimini
Tel: [phone] geleceğe taşıyan, Tanpınar’ın ifadesiyle gelişerek değişen, değişerek gelişen kişidir.
Sertifika No: 19891
Öğretmenlik, girilen derslerle sınırlandırılamayan önemli bir hayat mesleğidir. Kendinden evvel başkaları
Dergide yayımlanan yazıların için yaşamak yalnızca onlara özgü bir düşüncedir. Ve öğretmen yaşatmak için yaşayan bir insandır. Bu
her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir. bilinç, entellektüel öğretmenin en temel farkındalığıdır.
Yayın Kurulu, yazılar üzerinde
Elbette sayfalarca cümle kurulabilir öğretmene ve onun özelliklerine dair. Ancak şunu belirterek yazımı
değişiklik yapabilir. İstanbul Eğitim ve
sonlandırmak isterim. Öğretmenler düşüncenin yön oklarını belirler. Tertemiz zihinlere gösterilen bu
Kültür Dergisi kaynak gösterilerek
alıntı yapılabilir. oklar entellektüel öğretmenlerde her zaman insanı gösterir. Onu anlamayı, sevmeyi, ötekileştirmemeyi,
ayrıştırmamayı, farklılıkları zenginlik olarak kabul etmeyi gösterir. Entellektüel öğretmen, dünya vatan-
İSTANBUL daşlığına doğru gittiğimiz modern çağda çok kültürlülükten hoşgörüye, ötekine saygıdan paylaşımcılığa,
Eğitim ve Kültür Dergisi demokrasiden insan haklarına kadar her konuda kendini yetiştiren aydınlık bir geleceğin kurucusudur.
11. Sayı Cemil Meriç’in ifadesiyle devrin şuuru olan, bütün hakikatleri yoklayan, bütün yalanların maskesini yırtan,
İstanbul Arel Üniversitesi’nin
kalabalığa doğruyu gösteren, düşüncelere saygılı, tarafsız, çok okuyan, dürüst, inandığını korkusuzca
katkılarıyla hazırlanmıştır.
savunan niteliklere sahip bir kişidir entellektüel öğretmen.
Dr. Muammer YILDIZ
İl Millî Eğitim Müdürü
4 / Öğretmen Bir “Entellektüel” midir?
R
Nabi Avcı
5 / Muallim
Nurettin Topçu
E
6 / Entellektüel Kimdir?
Ali Ayçil
10 / Öğretmenliğin Tarihi
L
Müslim Akdemir
14 / Osmanlı Son Döneminden
İ Cumhuriyete Muallimlerimiz
Yunus Emre Altuntaş
K
18 / Edebiyatçılar Çevremde
Halit Fahri Ozansoy
20 / Romanlardaki Öğretmen
Mehmet Narlı
E
24 / Köy Enstitüleri
Tahsin Yıldırım
D 27 / Ata ve Hoca
Nihat Sami Banarlı
28 / Söyleşi-Sabri Koz
Ali Ayçil
N
32 / Alim ve Muallim Mahir İz
Mahmut Bıyıklı
35 / Bige Öğretmen
Murat Adalı
İ
36 / Entellektüel Bir Tarihçi
Fatih Güldal
Ç
38 / ‘Gerçek Bir Çalıkuşu’
Halide Nusret Zorlutuna
Betül Çoşkun
İ
41 / Ortaokul’daki Türkçe Öğretmenim
Nazan Bekiroğlu
Sıradışı Bir Öğretmen
Jean Paul Sartre / 42
Ufuk Akbal
Edebiyat Öğreticisi Entellektüel Olabilir mi? / 45
Zafer Acar
Söyleşi-İsmail Kara / 46
Ali Ayçil
Matematikten Anahtarlar / 50
Hayriye Ünal
Tanpınar’ın Hocalığı / 52
Ercan Yıldırım
‘Müfredat Dışı’ Bir Hoca / 54
Sıddık Akbayır
Dinler Üzerine Konuşmak
Entellektüel Bir İştir / 55
Hüseyin Akın
Bir Yeraltı Suyu:
Behçet Necatigil / 56
Gonca Özmen
Söyleşi-Ümit Meriç / 60
Mahmut Bıyıklı
Öğretmenin Sıfır Derecesi / 64
Atakan Yavuz
Bir Öğretmen Bir Acı!
Sabahattin Ali / 66
Sibel Atagün
Ölü Ozanlar Derneği / 70
Bülent Özdaman
Resmin Görünmeyen Fırçaları / 73
Bünyamin K.
Hababam Sınıfını Niye Sevdik? / 74
Güven Adıgüzel
Hangi Öğretmen Aklımızda Kalır? / 77
Mehtap Altan
Çizgi /80
Hasan Aycın
Entellektüel Öğretmen
Öğretmen

Bir “Entellektüel” midir?
Nabi Avcı
Milli Eğitim Bakanı
Eğer “entellektüel” derken, en yalın
tanımıyla ‘zihnî faaliyeti hayatının
eksenine yerleştirmiş kişi’yi kasdediyor-
sak, evet, öğretmen bir entellektüeldir.
Ancak, doğrusu işte böyle çift “L” ile,
yani “entellektüel” diye yazılan bir
münevver, bir aydın olabilmesi için, öğ-
retmenin bu “zihnî faaliyeti” bir “cehd”e,
ömür boyu sürecek bir hak ve hakikat
yolculuğuna dönüştürmesi gerekir.
Öğretmenlik, bu yolculuk için gerekli
olan asgarî donanımı bünyesinde barın-
dıran kadîm bir meslektir; bu yolculuğa
çıkacaklar için çok güzel bir başlangıç
noktası veya “sıçrama tahtası”dır.
Bu özel sayının, sevgili öğretmenle-
rimizi bu güzel yolculuğa çağıran bir
“davetiye” gibi okunmasını diliyorum.
4 Haziran-2015 / Sayı: 11
Alıntı
Muallim*
Nurettin Topçu
kurtarmak isteyeni, gafil ve cahil bir mektep
müdürü “gençlik kendisine emniyet edilemez”
sözler ile jurnal ederse buna hiç şaşmayalım.
Gençlikten körü körüne itaat bekleyen,
ona yalnız kendi emir ve arzularını takip
etmek gibi şuursuz bir tabiat telkin eden
insan, idare ettiği yerde muallim hüviyetini
bütün mânasile taşıyanın kadrini elbette
bilmeyecek, elbette onu kendi gayesine, bu
mukaddes meslek içinde yaşattığı kendi sefil
ve hasis emellerine düşman bilecektir. Bizim
mefkuremiz, gençliği bu hatalı telakkilerden
kurtarmak, muallim adını taşıyan, kendine
ruhları emniyet ettiğimiz büyük idealcinin
hakiki hüviyetini anlatmak; gençlere, fikir
ve fazilet aşkını yaşatan, onu var kılan en
mukaddes mesleğin muallimlik mesleği
olduğunu anlatmaktır.
Muallim sadece bir memur değildir; belki başlamak filhakika çok acıklı bir hakikattır.
genç ruhları kendilerine mahsus manadan Saadetle fazileti, ilimle politikayı, şe’niyetle Muallim, ruhlar sanatkârıdır. Hiç işlenmemiş
bir örs üzerinde döverek işleyen bir demir- (realite ile) ideali ayırmasını muallim öğre- ruhlar üzerinde onun lüzumunu daha aşikar
cidir, kendisine verilen vazifeyi gözlerini tecektir. Bunların birbirine zıt hakikatler bir şekilde görüyoruz. Vakıa köyde artık ruh-
kapayarak yapan, program müfredatını olduğunu muallim gösterecek ve muallim larımızın hareketini takip edemeyen imamı
sene sonuna kadar bitirmeye muvaffak bizi, bu kıymetlerden üstte olanı, hakikate işbaşından ayırdıktan sonra bugünkü ruhları
olan, hatta yalnız dersini hakkı ile kavrayan götürücü olanı seçebilecek kemale erdire- faziletle ışıklara ulaştıracak muallimi seferber
talebe yetiştirebilen muallim, vazifesinin en cektir. Tahsil alelade bir iş değil, bir mefkure etmek lazım geliyor. Muallim, köyde bilen,
mühim kısmını başarabilmiş sayılmaz. Biz olmalıdır. Genç ruhların derin ve sürekli öğreten, irşad eden, yol gösteren, terbiye
on, onbeş yıllık bütün çocukluk ve gençlik bir sürur halinde doğuştan sahip oldukları eden, hulasa veli, mürebbi ve emin vasıflarına
devresinde ruhlarının teşkilini kendilerine bu mefkureyi, seneler içinde bir yığın bilgi sahip insan olacaktır. Ruhların mürşidi, hayatın
emanet ettiğimiz muallimden sade bu işleri halinde verilen ve asıl ruhtaki olgunlaşmak nâzımı ve istikbalin en emin kefili olacaktır. Bu
beklemiyoruz. İlk tahsil çağlarından başlıyarak, ihtiyacını duyurmayan hatalı bir tahsil azar iş sadece okuyup yazmayı öğrenen insanın
bilhassa edebiyat, felsefe, tarih gibi kültür azar yok etmektedir. Cemiyette kendi hakiki işi değildir. Aynı ihtiyaç şehirde de aşikar
derslerinin, dünya hayatında rol yapmaya yerini bulamamış, varlığının şuuruna ermemiş bir şekilde yaşıyor. Yalnız şehirde, hayatın
namzet olan genci kainat karşısında kendine bir kadınlığı düşünürken bedbaht bir şair giriftliği arasında hepimiz bunu sezmiyo-
mahsus görüşlere sahip, bizzat kendisi için şu sözleri söylemişti: “Kızlarını okutmayan ruz. Aile içinde kuvvet ve birliğin yokluğu,
fertte ruhî sarsıntıların sürekiği, hayatımız
hayat kaideleri yaratabilen bir bütün insan millet oğullarını manevi öksüzlüğe mahkum
hakiki medeniyet ışıklarının giremeyişi hep
olarak yetiştirmesi lazımdır. Tahsili bitir- etmiş demektir; hüsranına ağlasın!” Ne doğru.
ideal müallime olan ihtiyacımızın dehşetini
dikten sonra hayata başlamak, bir büyük Fakat biz asıl kızlarımızı okuttuktan sonra
göstermektedir.
adamın itiraf ettiği gibi, elli yaşından sonra oğullarımızı ruh köksüzlüğüne mahrum ettik.
dünya hayatının kıymetlerini tanımak, iyi ile Asıl mesele okutmanın ne demek olduğu
* Yukarıdaki alıntı Nurettin Topçu, ‘Türkiye’nin Maa-
kötüyü, haklı ile haksızı, beni ve cemiyetimi meselesidir. Bulunduğumuz hal içinde genç
rif Davası’ isimli eserinden yapılmıştır. Dergah Ya-
yaşatanla çürüteni ayırdetmeğe ellisinde ruhları yetimlikten, şu avare kimsesizlikten yınları, S.61-62
İstanbul Eğitim ve Kültür Dergisi 5
Dosya
Entellektüel Kimdir?
Ali Ayçil
Şair, Yazar
I
Hem Cemil Meriç hem de Edward Said,
‘entellektüel’ üzerine kaleme aldıkları uzunca
metinlerde konuya aynı soruyu irdeleyerek
başlarlar. Entellektüel kimdir? Üzerinde
uzlaşılmamış her kavram gibi ‘entellektüel’in
tarifi de tarif edilen ülkeye, ideolojiye ve
tanımlayanın konumuna göre değişiyor.
Entellektüel, kah burjuvazinin yanında,
sermayenin açık fikirliliğinin bir kanıtı
olarak yerini alıyor; kah burjuvaziye karşı
Sosyalizm’i destekliyor; Rusya’da Nihilizme
bulaşmış bir ‘baba - gelenek’ düşmanı Bazarov
rolünü oynuyor; Türkiye gibi toplumlarda
devlet merkezli ulusçu aydınlanmanın
bazen sevgi bazen nefret kanadında yer
tutuyor; bazen de yükselmekte olan yeni
muhafazakarlıkların görücüye çıkmasını
sağlayan ‘bilge adam’ oluveriyor. Çantasında
yeri geldiğinde otoriteye karşı söylevler ta-
şıyan yeri geldiğinde de otoritenin seveceği
türden tezler bulunduran bir ‘mesleği’ tarif
etmek gerçekten de kolay değil. Ve işte bir
soru daha: ‘Entellektüellik bir meslek midir
yoksa her türden meslekte ortaya çıkabilen
bir kafa işçiliği mi?’ Bu tartışma da henüz
Edward Said neticelenmiş değil!
Edward Said, Garmsci ve Julien Benda gibi birbirine zıt
II
düşünürlerin entellektüellik üzerine görüşlerini
Entellektüelin kim olduğu tartışıla dursun,
aktardıktan sonra, kendi tarifini şöyle yaptı: “Entellektüel, sözcük, günlük hayat içerisinde çoktan
belli bir kamu için ve o kamu adına bir mesajı, görüşü, tavrı, kendine yer buldu bile. Mesleki bilgisinin
felsefeyi ya da kanıyı temsil etme, cisimleştirme, ifade etme sınırlarını aşarak farklı sözler söyleyen
birini tarif ederken, ‘o entellektüel biri’
yetisine sahip olan bireydir.” Kuşkusuz bu ancak bağımsız
deyiveriyoruz. Hanımlar, arkadaşları olan
kalınarak yapılabilecek bir iştir ve entellektüelin bağımsızlığa
beyefendileri çevrelerine tanıtırken ‘onun
düşkünlüğü onun başına işler de açacaktır! entellektüel biri olduğunu’ eklemekten ayrı
6 Haziran-2015 / Sayı: 11
bir zevk alıyor. Biraz daha havai durumlarda çirilip analiz edildiğini görürsünüz. Cemil IV
ise ‘entel’ kelimesini kullanıyoruz. Belli ki Meriç’in, kavramı bir sohbet havası içinde
19. yy’ın sonundan başlayarak varlığını
entel, entellektüeli andıran ama o olamamış aktarması ve ‘biz’le de ilişkilendirmesi de,
güçlü bir biçimde hissettiren ve olaylar
birini ifade ediyor. İdeolojik söylemlerde sırtımızı bir duvara yaslayarak fotoğrafa
hakkında ‘kendi kendini görevlendirmiş bir
ise her iki kelimenin de başka başka gön- bakmamızı mümkün hale getirir. Üstat’a
fikir işçisi’ olarak beyanat veren entellek-
dermeleri var. En iyisi Edward Said’e kulak göre entellektüel tipi, 19. yy’ın sonunda
tüelin Greko - Romen uygarlıktaki en uzak
kesilmek! Said, 1948 yılında Bertrand
Fransa’da belirginlik kazanmıştır. Sürmekte
atası Sofistlerdir. Antik Yunan’ın bu ‘zeki’
Russell tarafından başlatılan ve BBC’nin
olan Dreyfus Davası’nda, Zola’nın başını
adamları, geçimlerini paralı öğretmenlik
her yıl farklı düşünürlerle sürdürdüğü Reith
çektiği bir grup aydın, 14 Ocak 1893’te
yaparak sağlamaktaydılar. Dönemin oturmuş
Konferansları’nın konuğu olarak 1993 yı-
L’Aurore gazetesinde ‘Entellektüellerin felsefi görüşlerine (doğa filozoflarına) karşı
lında Londra’da ağırlandı. Altı hafta süreyle
Beyannamesi’ni yayınlayarak, sanığın yaptıkları eleştiriler doğal olarak filozoflar
BBC’den yayınlanan her biri yarım saatlik
yanında yer almışlardır. Kalemin savaşı cephesinde tepkiyle karşılanmış, Platon onları
konferanslarının ana başlığı, ‘Entellektüelin
başlamıştır artık! Said gibi Meriç’de tarifler ‘bilgi çerçisi’ diye tarif etmişti. Aristo’nun
Temas Ettikleri’ydi. Daha önce Oryantalizm
arasında bir zihin gezintisi yapar ama ondan gözündeyse onlar, sahte bilgilerini pazara
konusundaki çalışmalarıyla Sosyal Bilimler
farklı olarak, tarif yerine entellektüellerin çıkarıp satan tacirlerdi. Bu ilk tartışmaya
dünyasında saygın bir yer edinmiş bulunan
vasıflarına işaret eden iki maddelik bir noktayı tarih koydu. Ortaçağ’da ise bilginin
Filistin kökenli düşünür, ‘entellektüel’ler
‘taslak’ çıkarır: kullanıcısı ve yorumlayıcısı rahiplerdi. Eğitim
meselesini de Avrupa merkezli tariflerin
büyük oranda kiliselerde yapıldığı için, hemen
dışına çıkarak başka türden yorumlara “1- Entellektüel, zamanının irfanına sahip
açık hale getirmeyi denedi. Ancak onun olacaktır. Ülkesinin dilini, edebiyatını, tari- her türden katibin, bürokratın mektebi de
da, sözlerine yol açmak için bir ‘tanım’ hini bilecek, dünyadaki belli başlı düşünce kiliseydi. Rönesans ve Reform’un ardından
ihtiyacı vardı. Garmsci, Julien Benda gibi akımlarına yabancı olmayacaktır. rahibin yerini bu kez filozof almaya başladı.
birbirine zıt düşünürlerin entellektüellik Ortaçağın kapılarını kapatan burjuvazi,
2- Peşin hükümlere iltifat etmeyecek,
üzerine görüşlerini aktardıktan sonra, kiliseden kopardığı kitabi alanı, sofistlerin
olayları kendi kafasıyla inceleyip değer-
kendi tarifini şöyle yaptı: “Entellektüel, belli işlerini de mesleklerine dahil etmiş bulunan
lendirecektir. “
bir kamu için ve o kamu adına bir mesajı, yeni filozofa devretti. Ancak Sofizmin ruhu,
görüşü, tavrı, felsefeyi ya da kanıyı temsil Cemil Meriç, çıkardığı iki maddelik taslağa şu sistem filozoflarının ağırlığına dayanacak
etme, cisimleştirme, ifade etme yetisine şunu eklemeyi de ihmal etmez: “Biz de bir tabiatta değildi. 19. yy’ın sonunda, Drey-
sahip olan bireydir.” Kuşkusuz bu ancak Schumpeter gibi düşünüyoruz. Entellek- fus Olayı ile sembolleşen Entellektüeller
bağımsız kalınarak yapılabilecek bir iştir tüel, tariflere hapsedilemez. Mefhumu Bildirisi, bir bakıma Sofizmin modern çağda
ve entellektüelin bağımsızlığa düşkünlüğü dalgalanışları içinde kavramak, tarihe yeni bir adla ortaya çıkmasından ibaretti.
onun başına işler de açacaktır! başvurmakla kabil.” Bu kez parasını sıkça karşı karşıya geldiği
III
Düşüncelerinin üzerinde ‘yersiz - yurt-
suzluğun’, başka bir deyişle göçmenliğinin
gölgeleri gezinen Edward Said, entellektüel
üzerine konuşurken, çalışkan ama kovanı
olmayan bir arıya benzer. Topladığı çiçek
tozlarını nereye götüreceğini bilemediği
için, onları bir bilgi ormanının üzerine
serperek yoluna devam eder. Oysa Cemil
Meriç öyle değildir! Pergelinin bir ayağını,
bir coğrafyaya, bir tarihe sabitlemiş olmanın
rahatlığıyla konuşur. Entellektüeller üzerine
yapılmış sayısız tarifin alacakaranlığında
dolaşmaya çıkarken, söze, doğunun hikaye
anlatıcıları gibi başlar: “Dreyfus’u hatır-
larsınız...” Meriç’in bu özgüveni boşuna
değildir; yazdıklarını okudukça, Said’in yıllar
sonra entellektüel meselesine değinirken
Cemil Meriç
yaptığı alıntıların bir çoğunun gözden ge-
İstanbul Eğitim ve Kültür Dergisi 7
Kendine özgü bir inanç
ve düşünce tarihi olan
Doğu’nun Batılılaşması, bu
coğrafyalara batıdan gelmiş
kimi kavramları tartışırken,
ironik sonuçlar da
doğurmaktadır. Örneğin Türk
entellektüellerinin
tarihini anlatırken nasıl
bir yol izleyeceğimiz halen
çözülebilmiş değildir. Yola
Antik Yunan’dan mı yoksa
kadim Doğu’dan mı
çıkacağız? Kim olacak bizim
atamız: Sofistler mi, hikmet
sahibi bilgeler mi?
bizim atamız: Sofistler mi, hikmet sahibi
bilgeler mi? Doğrusu bu, entellektüelin kim
olduğu tartışmasından çok daha karmaşık
bir durumdur. Meseleyi kolaylıkla geçiştir-
mek işin başvurulan yola biz de başvuralım
en iyisi: Müderris, Mütefekkir, Münevver,
Aydın ve nihayet Entellektüel. Osmanlı’dan
bu güne ‘düşünen adam’ların menzillerini
anlatan kelimeler bunlar. İçlerinden biri, yani
Aydın, bir zamandan ötekine geçerken eşiğe
konulmuş bir soyunma kabinine benziyor.
İçine münevver girilip entellektüel çıkılan
bu kabin, sürmekte olan siyasi - zihinsel
karmaşamızın bir ‘Minia Türk’üne de benziyor.
VI
Namık Kemal
Modern Türk entellektüelinin atası, Tanzimat
Dönemi bürokrasisi içinde ortaya çıkmaya
burjuvadan alacaktı. Kurnaz burjuva, bir biridir. Çin’de, Hint’te, Ortadoğu’da ve Orta
başlayan devlet görevlisi münevverlerdir.
noktaya kadar onun haşarılıklarına, eleş- Asya’da Tao’yu, Buda’yı, Mezopotamya
Aslında kendilerine ‘Genç Osmanlılar’ de-
tirilerine katlanabilirdi pekala! Zaten 20. yaratılış efsanelerini ve Şamanları birbirine
diğimiz Jön Türkler, bir kaç istisna dışında
yy’da entellektüellerle iktidarlar arasındaki akraba yapan bir başka zihin evreni vardır.
Bab-ı Ali’deki kalemlerde çalışan insanlardan
danışıklı dövüşle geçti. Bu evren Peygamberler aracılığı ile de belli
oluşmaktaydı. Bu bürokrat aydınlar, bir yan-
bir sistem içinde aktarılmıştır. Kendine özgü
dan sınırları yasalarla belirlenmiş mesleki
V bir inanç ve düşünce tarihi olan Doğu’nun
fonksiyonlarını icra ederken öte yandan
Batılılaşması, bu coğrafyalara batıdan
Doğu ile Batı arasında hem bilginin kay- çıkardıkları dergi ve gazeteler yoluyla İmpa-
nağı hem de kullanılışı arasında başından gelmiş kimi kavramları tartışırken, ironik ratorluğun gidişatı hakkında fikirler beyan
beri ciddi bir fark vardır. Doğulu zihin, sonuçlar da doğurmaktadır. Örneğin Türk ediyorlardı. Henüz bağımsız bir aydın tipinin
bilgiyi kaynağından kopuk bir ‘ürün’ olarak entellektüellerinin tarihini anlatırken nasıl ortaya çıkmadığı ilk dönemde, aynı zamanda
görmez. Akıl, yaratılıştaki hikmeti kavra- bir yol izleyeceğimiz halen çözülebilmiş devlet görevlisi de olan münevverlerin ikili
makta bir aracıdır ve bilgi de bu hikmetin değildir. Yola Antik Yunan’dan mı yoksa pozisyonları onları zora sokmuştur. Namık
görünmeyi arzuladığı cephelerden sadece kadim Doğu’dan mı çıkacağız? Kim olacak Kemal’in sürgüne gönderilmesinin sebebi
8 Haziran-2015 / Sayı: 11
yalnızca düşünceleri değildi; bu sürgünde, şey borçludur. Büyük çoğunluğu hem bu rokrat aydınların yanında geçimini devletten
bir devlet görevlisinin sınırlarının dışına okullarda yetişmiş, hem de bu okullar saye- sağlamayan bağımsız aydınların sayısında da
çıkmasından kaynaklanan mahzurların sinde eğitimli muhataplar bulabilmişlerdir. ciddi bir artış olmuştur. Özellikle 70’li yıllardan
da önemli bir rolü vardı. İlk dönem aydın
sonra kullanılmaya başlanan ‘entellektüel’
bürokratları içerisinde, Ali Suavi gibi ender VIII
kavramı, aydının devlet karşısındaki göreceli
de olsa cesaretini uç noktalarda sınayanlar
Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte saflar yeniden bağımsızlığının da başka bir isim altında
da rastlarız. Suavi, bir saray darbesine
düzenlenmiştir. Ancak çok partili seçimlerin yeniden tanımlanmasına olanak sağlamıştır.
yeltenmiş ve canından olmuştur. Genç
Osmanlılar, kendilerinden önceki ulema yapılacağı 1950’li yıllara kadar ‘aydın’ sınıf, Kuşkusuz entellektüellik yalnızca siyasi
istisnaları dışında yönetimin yanında konum-
- müderris - mütefekkirlerinden farklı bir bir bilince işaret etmez; o aynı zamanda
lanmış, yeni ülkenin inşasında önemli bir rol
karakterle karşımıza çıkarlar. Elbette bir eğitimli bireyin dünyayı, ülkesini, tarihi,
üstlenmiştir. Dönemin aydınlarının büyük
yanlarıyla o büyük geleneğin parçasıdırlar, geleceği, toplumu ve kendisini kavrayışının
çoğunluğunun yolunun öğretmenlikten
ancak Batı uygarlığıyla kurdukları ilişki,
da bir işaretidir. Bu cepheden bakıldığında,
geçmiş olmasının bir sebebi okur - yazarların
muhalefet etme biçimleri ve düşüncelerini
bir ülkenin her meslekten entellektüele
sayısının sınırlı olması, bir diğer sebebi de
yaymak için seçtikleri yöntemler Mustafa
bu sınırlı sayıdaki okur - yazarlara yüklenen muhtaç olduğu söylenebilir. Öğretmenler,
Ali, Koçi Bey gibi klasik Osmanlı aydınının
ödevlerdir. Çok partili dönemde aydınlarımız bu meslekler içerisinde konumları gereği,
çizgisinden olabildiğince uzaktır. Onlar,
bir örnek olmaktan çıkmaya başlamış, bü- özel bir yere sahiptir!
selefleriyle kıyası kabil olmayan bambaşka
bir zamanda ve bambaşka şartlar içerisinde
ortaya çıkmışlardır. Öyle ki Namık Kemal
sürgüne gönderilirken bile, Fransa da Kral’ı
tahtından eden Marsilya Taburu’nun marşı
La Marseillaise’i söylemekteydi!
VII
Batı kültürü ve Batı’daki siyasi hareketlerle
yakından ilgili olan yeni Osmanlı aydını, 30
yılı aşkın saltanatı boyunca Abdülhamit’e
muhalefet etti. Bürokrat aydınlarla Sultan
arasındaki ilişki, babayla isyankar oğul ara-
sındaki gerilimli ilişkiyi çağrıştırır. Baba kah
affeder, kah tekdir eder, kah cezalandırır.
Ancak cezalandırması da hep ölçülüdür!
Genç Osmanlılar’ın halefi olan İttihat ve
Terakki mensupları, ‘istibdat kurmak’la
suçladıkları Sultan’ı tahttan uzaklaştırınca,
Abdulhamit Döneminde benzerine rastlan-
mayan sertlikte uygulamalara girişmişlerdir.
Türk aydınının en azından bir kanadında
karakter halini almış ‘aydın despotizmi’nin
temeli bu devirde atılmıştır. Bu tavır, yaklaşık
100 yıl boyunca, devletçi aydının vasıfla-
rından biri olacaktır. 1908’de Meşrutiyet’in
ilanını sağlayan askeri - sivil bürokrasinin
tanınan isimlerinin aynı zamanda dönemin
aydınları olduğunu hatırlatmakta yarar var.
Ancak Tanzimat’tan sonra ortaya çıkan
yeni aydın tek tip değildir; farklı görüşlere,
bakış açılarına sahip kafalar da sahnede
görünmeye başlayacaklardır. 20. yy’ın
başındaki Osmanlı aydın sınıfı, Abdülhamit
Döneminde yaygınlaştırılan eğitime de çok
İstanbul Eğitim ve Kültür Dergisi 9