islâmî ilimler dergisi

296 Pages·2017·2.13 MB·English

İ İ D
SLÂMÎ LİMLER ERGİSİ
Mu‘tezile Özel Sayısı
ÇORUM
ÇORUM ÇAĞRI EĞİTİM VAKFI YIL 12, CİLT 12, SAYI 2, Güz 2017
İSLÂMÎ İLİMLER DERGİSİ ׀ JOURNAL OF ISLAMIC SCIENCES
ISSN: 1306-7044
Haziran ve Aralık aylarında olmak üzere yılda iki defa yayımlanan dergimiz,
uluslararası hakemli bir dergi olup, uluslararası Research Databeses veri indeksi ve
TÜBİTAK Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi (ULAKBİM) tarafından taranmaktadır.
Çorum Çağrı Eğitim Vakfı Adına Sahibi ׀ Owner on Behalf of Corum Cagri Egitim Foundation
Hamit GÖKGÖZ
Sorumlu Yazı İşleri Müdürü ׀ Manager of Publication
Murat ERDEM
Editör ׀ Editor in Chief
Prof. Dr. Mehmet Mahfuz SÖYLEMEZ
Sayı Editörü ׀ Special Issue Editor
Yrd. DPorço. fD. Dr.r B. Hirsüesne yBina nHuA ONSKUUTAN
Editör Yrd. ׀ Co-Editors
Yrd. Doç. Dr. M. Nuri GÜLER - Yrd. Doç. Dr. Hüseyin SARIKAYA - Arş. Gör. Hilal MENKÜÇ
Yayın Kurulu ׀ Editorial Board
Prof. Dr. Mehmet Mahfuz SÖYLEMEZ, Prof. Dr. Mesut OKUMUŞ, Prof. Dr. Cemalettin ERDEMCİ,
Prof. Dr. İbrahim ÇAPAK, Prof. Dr. Abdurrahman ÖZDEMİR, Prof. Dr. Mustafa Doğan KARACOŞKUN,
Prof. Dr. Hüseyin HANSU, Prof. Dr. Hakan OLGUN, Prof. Dr. Gürbüz DENİZ, Prof. Dr. Şeyhmus DEMİR,
Doç. Dr. Ali ÖZTÜRK, Doç. Dr. Mehmet ÜMİT, Doç. Dr. Abdulcelil BİLGİN, Doç. Dr. Nemâ Muhammed Ishak el-BENNÂ,
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Nuri GÜLER, Yrd. Doç. Dr. Şevket KOTAN, Yrd. Doç. Dr. Mehmet ALICI, Yrd.
Doç. Dr. Hüseyin SARIKAYA, Yrd. Doç. Dr. İzhâr Hâşim Şît et-TÂNÎ, Alper ZAHİR, Mahmut YABACIOĞLU,
İdris SÖYLEMEZ
Danışma Kurulu ׀ Advisory Board
Prof. Dr. Sabri HİZMETLİ (Kazakistan Yabancı Diller ve Mesleki Kariyer Enstitüsü Rektörü),
Prof. Dr. İrfan AYCAN (Ankara Ü. İlahiyat Fak.), Prof. Dr. İbrahim SARIÇAM (Ankara Ü. İlahiyat Fak.),
Prof. Dr. Şinasi GÜNDÜZ (İstanbul Ü. İlahiyat Fak.), Prof. Dr. Ali YILMAZ (Ankara Ü. İlahiyat Fak.),
Prof. Dr. Yaşar DÜZENLİ (İstanbul Ü. İlahiyat Fak.), Prof. Dr. Mehmet Hayri KIRBAŞOĞLU (Ankara Ü. İlahiyat Fak.),
Prof. Dr. Mehmet ERDOĞAN (Marmara Ü. İlahiyat Fak.), Prof. Dr. Mehmet Ali KAPAR (Selçuk Ü. İlahiyat Fak.),
Prof. Dr. Muhammed AYDIN (Sakarya Ü. İlahiyat Fak.), Prof. Dr. Rıza SAVAŞ (Dokuz Eylül Ü. İlahiyat Fak.),
Prof. Dr. Mehmet AKKUŞ (Ankara Ü.), Prof. Dr. Şamil DAĞCI, (Ankara Üniversies İlahiyat Fakültesi i),
Prof. Dr. Ahmet AĞIRAKÇA, (Mardin Artukoğlu Üniversitesi), Prof. Dr. Hasan KURT (Ankara Ü. İlahiyat Fak.),
Prof. Dr. Burhanettin TATAR (Ondokuz Mayıs Ü. İlahiyat Fak.), Prof. Dr. Abdurrahman ACAR (Dicle Ü. İlahiyat Fak.),
Prof. Dr. Hanefi PALABIYIK (Atatürk Ü. İlahiyat Fak.),
Prof. Dr. Hicabi KIRLANGIÇ (Ankara Ü. Dil Tarih Fakültesi Fars Dili Bölümü),
Prof. Dr. Musa YILDIZ (Gazi Ü. Arapça Öğretmenliği), Prof. Dr. Yavuz ÜNAL (Ondokuz Mayıs Ü. İlahiyat Fak.),
Prof. Dr. Alim YILDIZ, (Sivas Üniversitesi),
Doç. Dr. İbrâhîm Muhammed İbrâhîm el-CEVÂRNE (Ürdün Yermuk Üniversitesi Şerî’a Fakültesi),
Doç. Dr. Temâm Avde Abdullâh el-ASSÂF (Ürdün Üniversitesi Şerî’a Fakültesi)
Sayının Hakemleri ׀ Advisory Board
Prof. Dr. Abdulvahap Taştan (Erciyes Üniversitesi), Prof. Dr. Abdurrahman Kurt (Uludağ Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet
Yıldırım (APnrkoaf.r aD rY.ı lHdıürısmey Bine yHaAzıNt SÜUn i(vİesrtsaintebsui)l, ÜPrnoivf.e Drsri.t eFsaiz),l ıP Proolfa. tD (Ar.t aMtüetrikn Ü YnUivReDrsAitGeÜsiR), P(Mroaf.r mDar.r aH üÜsneiyvienr sHitaenssi)u, (İstanbul
ÜPrnoivf.e Drsrit. eMsio),h Parmofm. Dadr. KVhejadzie Br iAlgLin-M (AUJluAdLaİ ğ( ÜÜrndiüvenr sÜitneisvie),r sPirtoefs.i )D, rP. rAodf.e Dmr .E Mfeu (Ssaü lKeyamzıamn YDILemMiAreZl (ÜHnairvrearnsi tÜensii)v, ePrrsoitf.e sDir),.
Ahmet KemaPlr oBfa. yDrar.m Ö m(Mear rAmYaDraIN Ü (nİsivtaernsbituels Üi),n Divoeçr.s Ditre.s Ai),h Pmreotf .E Drhr.a Ynu Şseukfe Zrciyi a(İ sKtEanSbKuİNl Ü (Hniavrerrasnit eÜsin),i vDeorsçi.t Desri.) ,C elil Abuzar
(Harran ÜnDivoeçr.s Ditre.s iI)r,a Dkoî çY.U DSrU. EFn (Asayrn Çue Ştienm (Çs aÜnnkiıvreı rKsaitreastie),k iDno Üç.n Divre.r sRiatemsia),z Dano çY. IDLDr.I İRlkIMay (Şİsathaninb (uElr Ücinyeivse Ürsnitiveesri)s,i tesi), Doç.
Dr. Yakup Çoştu (Hitit Üniversitesi), Yrd. Doç.Dr. Birsen Banu Okutan (İstanbul Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Esra Aslan
Yrd. Doç. Dr. Fikret SOYAL (İstanbul Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Mehmet BULĞEN (Marmara Ünüversitesi)
(Dicle Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Fatma Odabaşı (Marmara Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Hasan Coşkun (Gaziosmanpaşa
ÜniveYrrsdit. eDsio),ç .Y Drdr.. DMoeçh. mDre.t HNüusrei yGinÜ SLaErRık (aHyaar (rİasnta nÜbnuivl eÜrsniitveesris),i tYesrdi),. YDrodç.. DDorç.. RDıdr.v Üanm Öit ZADkİtNı (ÇD u(Mmalurmpıanraar ÜÜnniivveerrssiitteessii)),, Yrd.
Doç. ADrra. şİs. aG Köru.y Durc.u Hoğillaul (LDiovakouğzl uE yMlüeln Üknüiçv e(İrsstitaensbi)u, Yl Ürdn. iDveorçs.i tDers.i )A, rAifr aKşo.r Gkmöra.z A (lNi eFcimkreit YtiAnV EUrbZa (kİsatna nÜbnuivl eÜrsniitveesri)s,i tYersdi.) Doç.
Dr. Murat Kobya (Abant İzzet Baysal Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Muhammed Fatih Kılıç (Mardin Artuklu Üniversitesi)
Yönetim Yeri ׀ Head Office
1- İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi,
Baba Hasan Alemi Mahallesi Horhor Cad. Kavalali sokak No: 1 A Blok 34091 Fatih/İSTANBUL.
Tlf: 212.5326015/27717 Fax: [phone]
Email: [email protected]
Baskı ׀ Printing
Dizgi ve İç Düzen: Ankara Dizgi Evi
Baskı: TADnkVa Ymaaytın M Matabtabaa aScaılnık. LLttdd.. ŞŞttii.
Baskı Yeri ve Tarihi ׀ Publication Place and Date
2017 ANKARA
İslami İlimler Dergisi yılda iki defa yayın yapan hakemli bir dergidir. Dergide yer alan yazıların her türlü içerik
sorumluluğu yazarlarına aittir. Dergide yayınlanan yazılar izin alınmadan kısmen ya da tamamen başka bir yerde
yayınlanamaz. ׀ Journal of Islamic Sciences is a bi-annual peer-reviewed journal. The all responsibility which is
originated from articles and other texts, belongs to author of them. It is not permissible to publish all texts that
published by journal partially or entirely.
İÇİNDEKİLER
Sayı Editöründen ......................................................................................5
Osman AYDINLI
Mu‘tezile Ekolünün Tarihsel Serüveni .......................................................9
The Historical Venture of the The Mu‘tazila School
Orhan Şener KOLOĞLU
Mu‘tezile’nin Temel Öğretileri ..................................................................43
Basic Teachings of Mu‘tazila
İbrahim ASLAN
Mu‘tezile Rasyonalizmi Üzerine ...............................................................81
On the Rationalism of the Mu‘tazila
Yunus CENGİZ
Türkiye’de Mu‘tezile Hakkında Yapılan Çalışmaların Değerlendirilmesi ....103
Assesments on the Studies About Mu‘tazila in Turkey
David SKLARE
Mu’tezilî Trends In Jewish Theology - A Brief Survey ............................145
Yahudi Teolojisinde Mu’tezili Eğilimler-Kısa Bir Tarama
Çeviriler
Müellif: İbrahim BAHHÂZ-Çeviren: Adem ARIKAN
Mu’tezilî Mizâbîler .................................................................................179
Saiful MUZANI-Çeviren: Nilüfer Kalkan YORULMAZ
Mu‘tezile Teolojisi ve Müslüman Endonezya Toplumunun
Modernizasyonu Aydın Bir Sima Olarak Harun Nasution ......................191
Kitap Tanıtımı
Tanıtan: Zeynep KOT
Josef van Ess, Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra:
Eine Geschichte des religiösen Denkens im frühen Islam, Berlin; Newyork:
Walter De Gruyter 1991-1995 ........................................................................223
Tanıtan: Muhammed VURAL
Thomas Hildebrandt, Neo-Mu’tazilismus? Intention und Kontext im modernen
arabischen Umgang mit dem rationalistischen Erbe des Islam, Brill,
Leiden-Boston 2007, (Islamic Philosophy, Theology and Science,
Texts and Studies, ed. H. Daiber, Vol. LXXI ......................................................229
4 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
Tanıtan: Ayşe SAĞLAM
Kâdî Abdülcebbâr, Tesbîtu Delâili’n-Nübüvve: Mûcizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı
(Metin-Çeviri), trc. M. Şerif Eroğlu, Ömer Aydın, ed. Hüseyin Hansu, son tash.
Hüseyin Örs, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2017 ............235
Yazım Kuralları .....................................................................................241
Arapça Makaleler
فيرش دمحم/Muhammed Şerif
...............................247
The Vision of Mu’tazıla on Values of Thıngs And The Impact of Its Absence
on Contemporary Islamıc Thought
Mu’tezile’nin Eşyanın Zatî Değerine Dair Görüşleri ve Bunun Modern İslam
Düşüncesinde Gözardı Edilmesinin
فاطخلا نسح/Hasan Hattaf
.......................................................265
Ibn Hazm’s Criticism of The Mu’tazila -The Divine Attributes As A Model-
İbn Hazm’ın Mu’tezile Eleştirisi -İlahi Sıfatlar Örneği-
Sayı EdİtöründEn
İslami İlimler Dergisi Zeydilik, İbadiye gibi klasik İslam düşünce ekolle-
rinin incelendiği özel sayılar dizisinin bu halkasını Mu’tezile araştırmalarına
tahsis etti. Kur’an ve sünnetteki itikâdî esasları tespit eden, onları akılcı me-
totlarla açıklayıp savunan bir kelam mezhebi olarak tanınan Mu’tezile günü-
müz İslam araştırmalarının en ilgi çeken konularından biridir. Hicri I. asırda
Basra’da başlayan ve yaklaşık olarak beşinci asra kadar İslam dünyasının
her bölgesinde etkin olan bu mezhep, 455/1063 yılında Selçuklu veziri Ni-
zamülmülk tarafından kurulan Nizamiye medreseleriyle birlikte yerini Eşari
kelamına bırakmıştır. Bu tarihten sonra Mutezile mensupları giderek azal-
mış, artık medreselerin ders programından çıkarılan eserleri de zamanla yok
olmuştur. Mu’tezile bu tarihten sonra fiilen yaşayan bir mezhep olmamışsa
da dini hükümleri yorumlamada akla verdiği önem dolayısıyla İslam düşün-
cesi üzerindeki tesirleri günümüze kadar devam etmiştir. Başta Kelam olmak
üzere İslami ilimlerin hemen tamamı bu mezhebe yapılan atıflarla doludur.
Modern döneme kadar Mu’tezile hakkındaki bilgiler, genellikle muhalif
mezheplere mensup tarihçilerin verdikleriyle sınırlı kalmıştır. Bu asrın başla-
rında, İslam’ın akılcı yorumuna önem veren bazı âlimler tarafından Mu’tezile
tekrar gündeme getirildi ise de, bu mezhebe ait eserlerin yokluğundan dolayı,
1950’li yıllara kadar sınırlı sayıda çalışma yapılabildi. 1950 yılında Mısırlı
araştırmacılar tarafından Yemen’de bulunup neşredilen bazı önemli Mu’te-
zile eserleriyle birlikte, hem İslam dünyasında hem de Batı’da bu mezhebe
dair çalışmalar tekrar ivme kazandı. Türkiye’de ise bu sayımızda yer alan
Yunus Cengiz’in değerli makalesinde de görüleceği üzere bu tarihlerde bazı
araştırmalar yapılmış ise de Mu’tezile araştırmalarında ancak 2000’li yıllar-
dan sonra gözle görünür bir artış olmuştur. Bu artış sadece niceliksel değil
çalışmaların niteliğinde de görülmektedir. Zira bu tarihten önceki Mu’tezile
çalışmalarında bir şekilde bu mezhebin gayr-i meşruluğunun vurgulanması
bir zorunluluk gibi hissedilirken, son zamanlarda araştırmacıların herhan-
gi bir yadırganma endişesi duymadan tamamen bilimsel kaygılarla hareket
edebildiği görülmektedir. Bu durum, şüphesiz bilimsel araştırmaların geldiği
nokta açısından sevindirici bir gelişmedir.
Bu sayıda bir kelam okulu olarak Mutezile’yi tanıtmanın yanı sıra, çağdaş
dönemde bu mezheple ilgili yapılan çalışmaların bir envanterini çıkarma-
yı da amaçladık. Böylece alanın henüz el atılmamış yönlerine işaret ederek
bundan sonra yapılacak araştırmalara bir nebze olsun ışık tutmak istedik.
6 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
Konunun planlanması aşamasında sayımıza katkıda bulunmaları amacıyla
dünyada Mu’tezile hakkındaki araştırmalarıyla tanınmış herkese ulaşmaya
çalıştık ve büyük çoğunluğundan da olumlu cevap aldık. Araştırmacıların
önemli bir kısmı makalelerini göndermiş olmakla beraber, bu sayı için cid-
di bir eksiklik olarak gördüğümüz bazı makaleler de maalesef zamanında
yetişemedi. Bunlar arasında çağdaş Arap düşüncesinde Mu’tezile’nin yerini
inceleyecek olan Muhammed Ammara ve Batı’daki Mutezile araştırmalarının
geldiği nokta hakkında bilgi verecek olan Joseph Van Ess de vardı. Ammara
yoğun çalışmalarını ve artan sağlık sorunlarını, Van Ess ise son zamanlarda
kansere yenik düşen oğlunu kaybetmekten dolayı yaşadığı üzüntüyü gerek-
çe göstererek yazılarını zamanında yetiştiremeyeceklerini bildirdiler. Benzer
mazeretlere istinaden zamanında ulaşmayan bazı yazıların boşluğunu, çeviri
makaleler yoluyla telafi etmeye çalıştık. Okuyucularımızı ve yazılarını gön-
dermiş olan değerli araştırmacıları daha fazla bekletmemek adına bu haliyle
bile zengin bir içeriğe sahip olan sayının çıkarılmasına karar verdik.
Sayının ilk yazısı, Türkiye’de Mutezile araştırmaları denilince ilk akla ge-
len isimlerden biri olan mezhepler tarihçisi Osman AYDINLI’ya aittir. Aydınlı
Mu’tezile Ekolünün Tarihsel Serüveni isimli makalesinde mezhebin kapsamlı
bir tarihçisesini yazdı. Aydınlı’nın yazısı özellikle Selçuklu ve modern dönem
Mutezilesi’nin tarihi hakkında orijinal bilgiler içermektedir. Cübbailer’in Ke-
lam Sistemi adlı hacimli çalışmasıyla tanınan Orhan Şener KOLOĞLU, mez-
hebin ayırt edici özelliklerini gerekçeleriyle birlikte Mutezile’nin Temel Görüş-
leri adlı makalesinde inceledi.
Mu’tezile’nin en bariz özelliklerinden biri olan akılcılıktan ne anlaşılması
gerektiği İbrahim ASLAN tarafından araştırıldı. Mu’tezile Rasyonalizmi Üze-
rine adlı makalesinde Aslan, Mutezile’de akıl vahiy ilişkisi, mutezile akılcılığı
ile Batı felsefesindeki rasyonalist hareketlerin akla yükledikleri anlam ara-
sındaki farkları karşılaştırmalı olarak inceledi.
Yunus CENGİZ Türkiye’de Mu’tezile Hakkında Yapılan Çalışmaların Değer-
lendirilmesi isimli makalesinde, 1920’li yıllardan günümüze kadar devam eden
süreçte Türkiye’de Mu’tezile üzerine yapılan çalışmaların tarihi seyrini inceledi.
Cengiz, makalesinde sadece çalışmaların dökümünü vermekle yetinmemekte,
bunları konularına göre ayırmakta ve önemli tespitlerde bulunmakta, eksik
kalan yönlerine işaret ederek bundan sonra yapılması gerekenlere dair teklifler
sunmaktadır. Muhammed ŞERİF, Ru’yetu’l-Mu’tezile li kıyemi’l-eşya ve eseru
ğiyabiha fi’l-fikri’l-İslamiyyi’l-muasır adlı makalesinde Mutezile’nin klasik İslam
düşüncesinde hüsün ve kubuh olarak bilinen eşyaya yüklenen ahlaki değer
konusunda Mu’tezile’nin görüşünü ve bunun çağdaş İslam fıkhında göz ardı
edilmesinin olumsuz sonuçlarını inceledi. Hasan HATTAF, Nakdu İbni Hazm
li’l-Mu’tezile: es-Sıfatu’l-İlahiyye numuzecen adlı makalesinde İbn Hazm’ın Alla-
Sayı Editöründen 7
hın sıfatları konusunda Mu’tezile’ye yönelttiği eleştirileri değerlendirdi. Yahudi
Mu’tezililer olarak bilinen Karâîler üzerindeki araştırmalarıyla tanınan David
SKLARE ise Mu’tezile kelamının Yahudi teolojisi üzerindeki etkisini araştırdı.
Jewish Mu‘tazilism – A Brief Survey adlı makalesinde Sklare, Basra Mutezilesi
kelamcıları yanında eğitim gören Karâîm bilginleri ve bunların eserlerine dair
çarpıcı sonuçlar ortaya koymuştur.
Bu sayıda iki tane tercüme makaleye de yer verdik. Mutezile’nin Hariciler
üzerindeki etkisini inceleyen Behaz İbrahim’in el-Mîzâyibûne’l-Mu’tezile isimli
makalesi Adem ARIKAN tarafından tercüme edildi. Modern dönem Endonez-
ya’sında Mu’tezili düşünceleriyle bilinen Harun Nasution ve düşüncesinin ele
alındığı Saiful Muzani’nin Mu’tazilah Theology and the Modenization of the
Indonesian Muslim Community adlı makalesi ise Nilüfer Kalkan YORULMAZ
tarafından tercüme edildi.
Sayımızın son bölümünde Mutezile hakkında yapılmış bazı önemli araş-
tırmaları tanıtan yazılara yer verildi. İlk yazı modern dönemde Mu’tezile
hakkında yazılmış en kapsamlı çalışma olan Joseph Van Ess’in, Mu’tezile
tarihini ve teolojisini incelediği Theologie und gesellschaft im 2. und 3. jahr-
hundert hidschraft: eine geschishte des religiosen denker im frühen Islam adlı
ansiklopedik eseri hakkındadır. Mu’tezile araştırmalarında temel başvuru
kaynaklarından biri olan bu eserin dili Almanca olduğu için ülkemizde sınırlı
sayıda araştırmacı tarafından istifade edilmektedir. Bu eserin hiç olmazsa
içeriği konusunda araştırmacıları bilgilendirmek amacıyla İngilizce yapılmış
bir tanıtımın tercümesine yer vermeyi uygun bulduk. Zeynep Münteha KOT,
bu amaçla Gerhard Böwering eseri İngilizce tanıtan yazısını ‘Hicri 2. ve 3.
Asırlarda Kelam ve Toplum: İslam’ın Erken Döneminde Kelam Üzerine bir
Tarih Anlatısı’ adıyla çevirdi.
Muhammed VURAL, Thomas Hildebrandt çağdaş Mu’tezile üzerine ya-
pılmış Neo-Mu’tazilismus? Intention und Kontext im modernen arabischen
Umgang mit dem rationalistischen Erbe des Islam, adlı araştırmasını tanıttı.
Ayşe SAĞLAM ise Kâdî Abdulcebbâr’ın Tesbitu Delâili’n-nübüvve adlı eserinin
Türkçe tercümesi üzerine yazdığı bir tanıtım yazısıyla bu sayımıza katkıda
bulundu. Katkılarından dolayı hepsine çok teşekkür ediyoruz.
Bu sayının çıkmasını planlayan ve teşvik eden derginin genel yayın yönet-
meni M. Mahfuz SÖYLEMEZ’e, editör yardımcıları Hüseyin SARIKAYA ve Hi-
lal MENGÜÇ’e, sayı hakemlerine ve yazıların tashihinde ve düzenlenmesinde
emeği geçen herkese teşekkür ederim.
Hüseyin HANSU
İstanbul - 2017

İslâmî İlimler Dergisi, Yıl 12, Cilt 12, Sayı 2, Güz 2017 (9/42)
Mu‘tEzİlE Ekolünün tarİhSEl SErüvEnİ
Osman AYDINLI*
Öz
İslâm geleneğindeki akılcı-hadarî din söyleminin en önemli temsilcisi olan
Mu‘tezile ekolü, sistematik düşünce ve akılcılık, bireysel sorumluluk, bi-
reysel dindarlık, akıl temelli din ve dünya görüşü, meseleleri araştırma,
sorgulama ve eleştiri çerçevesinde çözümleme gibi temel nitelikleri ile bi-
linir. Mu‘tezile temel prensiplerini usûlü’l-hamse (beş temel ilke) olarak
belirlemiş ve bu ilkelere bağlılığı ekole mensubiyetin bir koşulu olarak
takdim etmiştir. Bunlardan Tevhid ve Adalet, üzerinde en çok yoğunla-
şılan ilkeler olmuştur. Zamanla ekol bünyesinde siyasi ve fikri nedenlere
bağlı olarak Basra ve Bağdat farklılaşması ortaya çıkmıştır. Mu‘tezile hür
düşünce geleneği olarak İslâm düşüncesindeki akılcı eğilimlere zemin ha-
zırlamıştır.
Mu‘tezile ekolü, hicretin II. yüzyılından itibaren Basra’da şekillenmeye
başlamış ve gelişimini Abbasîler döneminde hilafet merkezi olan Bağdat
şehrinde tamamlamıştır. Bu süreçte Mu’tezilî öğreti, devletin resmi ideo-
lojisi olarak kendini kabul ettirmiştir. Ekol, tarihsel süreçte birçok İslam
şehrinde belli bir tabana sahip olmuşsa da günümüzde takipçisi kalma-
mıştır.
Anahtar Kelimeler: Mu‘tezile, Beytü’l-Hikme, Usûlü Hamse, Ebu’l-Hüzeyl
el-Allaf, Kâdî Abdulcebbâr.
THE HISTORICAL VENTURE OF THE THE MU‘TAZILA SCHOOL
Abstract
Mu‘tazila school, the most important representative of rationalist-hadari
religious discourse in Islamic tradition, is known with its basic principles
such as systematical thinking and rationalism, individual responsibility,
individual piety, religion and world view based on reasoning. Also it ap-
proaches to the issues by research, questioning, and examining by criticiz-
ing. Mu‘tazila has determined its main principles as ‘al-usul al-khamsah
(five main principles) and presented the dedication to these principles as
a prerequisite for the commitment of the school. Among those principles,
Tawhid (oneness) and ‘Adalet (Justice) have been the principles that took
the attention at most. Within the school, Bagdad and Basra dissociation
occurred in time because of the political and intellectual reasons within
the school. Mu‘tazila, as a free thinking tradition, gave ground to rational-
ist tendencies within Islamic tradition.
Mu‘tazila school, beginning from the 2nd century of Hejira, started to take
form in Basra and completed its progression in Bagdad which was the
center of the caliphate during Abbasid reign. During this period, Muta-
zilite discipline (doctrine) has established itself as the official ideology.
Despite the fact that the school had a certain amount of followers in many
Islamic cities, today, it has no followers anymore.
Keywords: Mu‘tazila, Bayt al-Hikma, ‘al-Usul al-Khamsah, Abu al-Huzayl
al-‘Allaf, Qadi Abd al-Jabbar.
Makalenin Dergiye Ulaştığı Tarih: 22.08.2017. Yayın Kurulu ve Hakem Değerlendirmelerinden Ge-
çen Makalenin Yayıma Kabul Edildiği Tarih: 15.09.2017
* Prof. Dr., Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, e-mail: osmanaydinli@gmail.
com
10 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹
Giriş
Mu‘tezile, Emevîlerin son dönemlerindeki fikrî tartışmaların odaklandığı
Allah’ın sıfatları, büyük günah meselesi, kader ve sosyal adalet gibi konular
etrafında şekillenmeye başlayan, Abbasîler devrindeki tercüme faaliyetleri ve
felsefî düşünceye yönelişin de etkisiyle güç kazanan ve Abbasîlerin yükseliş
sürecinde resmî mezhep statüsü kazanan bir ekoldür. Ekol bilginleri temel
ilkelerini “usûlü hamse/beş esas” formülasyonuyla takdim etmiş, kelamî-fel-
sefî meseleler üzerinde yoğunlaşmış ve akla dayalı din ve dünya görüşünün
en önde gelen savunucularından olmuşlardır. Ekol, doğduğu ve geliştiği ilmî
çevre ve benimsediği imamet düşüncesi ekseninde Basra ve Bağdat Mu‘tezi-
lesi olarak iki ana gruba ayrılmıştır.
Terminolojik olarak Mu‘tezile, üç farklı kuşakta değişik anlamlarda kulla-
nılmıştır. Bu isim ilk kez, Hz. Ali dönemindeki savaş ve kaos ortamında, hiçbir
siyasi gruba katılmayan ve tarafsız kalanlar için gündeme gelmiştir. Ancak bu
dönemde, itikâdî bir farklılaşmayı ifade etmez. Mu‘tezile ismi, hicrî ikinci asrın
başlarından itibaren, büyük günah işleyenin durumu, insanın özgürlüğü, tev-
hit ve sosyal adalet gibi konularda, aklı merkeze alarak farklı ve özgün görüşler
ileri süren bir grup insana verilmeye başlanmıştır. Üçüncü kuşakta ise, İslâm
dünyasını etkileyen felsefi düşünceyle kaynaşma, yeni fethedilen yerlerin sos-
yal, kültürel, siyasî, fikrî ve dinî problemleriyle ilgilenme ve bu sorunlara yöne-
lik çözümler üretme çabaları sonucunda yeni bir kimlik kazanmıştır.
Mu‘tezile kavramı farklı nesiller ve kesimler tarafından kullanılmış olsa da
sözcüğe yüklenen anlamlar değişkenlik gösterir. Bunlardan, en çok üzerinde
durulan anlayış, Mu‘tezile’nin, büyük günah işleyen kimselerin mü’min ya
da kâfir olmadıkları, bu iki durumun arasında bir yerde (el-menziletü bey-
ne’l-menzileteyn) oldukları fikirlerinden dolayı bu ismi aldıkları şeklindedir.
Hasan Basrî (110/728) ile Vâsıl b. Atâ (131/748) arasında geçtiği varsayılan
ve Vâsıl’ın ayrılması ile sonuçlanan meşhur olayla irtibatlandıran bu yak-
laşım genel kabul görmüştür. Mu‘tezile mezhebi, karşıtlarınca kötüleme ve
gözden düşürme anlamında verilen bu ismi, başlangıçta kullanmamaya özen
göstermişse de zaman içerisinde rehabilite ederek temizlik ve ehl-i takva anla-
mında kullanmıştır.1 Dahası Kur’an’dan geldiği ve asıl kast edilenin batıldan
ve sapkın topluluklarından ayrılmak ve övgü olduğunu kanıtlama yolunda
uğraş vermiştir.2
Mu‘tezile ekolü, hicretin II. yüzyılından itibaren Basra’da şekillenmeye
başlayarak hızlıca büyümüş ve gelişim göstermiştir. Abbasîler döneminde
1 İbn Manzur, Lisânu’l-‘Arab, Beyrut trz., c. XI, s. 440.
2 Daha geniş bilgi için bkz. Osman Aydınlı, Akılcı din söylemi –Farklı yönleriyle Mu‘tezile ekolü-.
Hititkitap Yayınları, Ankara 2010, ss. 17-67.