Gagana Sāmoa. Tausaga 11. Tusi 1

122 Pages·2003·5.772 MB·Samoan

by  coll.

TTTTuuuussssiiii 1111
TTTaaauuusssaaagggaaa 111111
GGGaaagggaaannnaaa
SSSaaammmoooaaa
nzaid
© Samoa Department of Education 2003
-
Gagana Samoa
Tausaga 11 Tusi Muamua
- - -
MALO O SAMOA
- -
MATAGALUEGA O A’OGA
- -
Agaga Fa’amalo
- -
E momdi atu le fa’amalo a le Matagaluega i tusitala mo manulauti,
-
onosa’i ma galulue fa’atasi mo le tu’ufa’atasiga o lenei tusi taua.
Tusitala:
-
Elaine Ufagafa Lameta
Agafili Tuitolova’a
Fa’atonu o Tusitusiga:
Agafili Tuitolova’a
Designed, edited and typeset by Egan-Reid Ltd, Auckland, as part of the Samoa
Secondary Education Curriculum and Resources Project for:
Government of Samoa Department of Education 2003.
Funded by the New Zealand Agency for International Development,
Nga Hoe Tuputupu-mai-tawhiti.
Printed through Egan-Reid Ltd.
Managing Contractor: Auckland UniServices Limited.
ISBN 982–517–036–0
ANOTUSI
-
Autalaga 1: Gagana Fa’amauina 5
-
Autalaga 2: Sa’ili’iliga 64
-
Autalaga 3: Ala fa’asalalau fa’aleaganu’u ma le natura 84
-
Autalaga 4: Faiva o le vao 97
-
GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1
-
Autalaga 1:
GAGANA FA’AMAUINA
- -
ALAFUA MA FA’ANAUNAUGA IA ‘AUSIA
- - Fa’anaunauga ia ‘Ausia
Alafua
E tatau ona mafai e tamaiti ona:
GAGANA Fai fuaiupu eseese, ma ia sologa lelei, ¡noa ma fesoota‹ manatu i soo se
tulaga.
Faalautele manatu i se matäfipu i le aumaia o ni faamatalaga faaopoopo
e faamälamalama ai.
§mata fesuia‹ le fa⁄aogäina o le gagana ina ia talafeagai ma se ⁄utü,
⁄ufaitau, ma le ⁄uFaalogologo.
Fa⁄aogä lelei le gagana faauigalua, ma le gagana valiata e teuteu ai
tusitusiga ma fa⁄matalaga.
A’OINA O GAGANA Iloilo o latou iloa o le gagana ma tomai e tatau ona latou mauaina, ona
fa⁄ta⁄tia lea ma fa⁄tino se polokalame a le tagata lava ia mo le a›ina o
tomai olo› mo›mia.
Mautinoa fa⁄tulagaga o upu o le fau o le gagana (kalama) i totonu o le
fuaiupu ma fa⁄ta‹ta‹ feliua‹ga eseese ia talafeagai ma se ⁄utü, ma faalelei
atili ai se taumafaiga.
Taga‹ toto⁄ i auala e fetufina‹ tatau ai se fuaiupu, auala e feso›ta‹ ai
fuaiupu ma palakalafa ma fa⁄aogä tatau ina ia logomälie se taumafaiga.
Tagai toto⁄ i le fesuia‹ina o le gagana ona o mea e tutupu i aso uma ft.
⁄gana, upu fou, upu nonö mf.
FA’AMAUMAUGA Iloïlo vaega täua o tala ufimi eseese (talatuu, tala fa⁄fägogo) ma fai ni o
MA FETUFAA’IGA latou manatu i faiä o nei vaega ma le ⁄utü o le tala.
Fetufaä‹ i uiga ma le ⁄utü o äta faalemäfaufau o fa⁄aogäina i tala
fa⁄fägogo, ma talatufi.
Folasia ifiga o ni su¤su¤ga sa faia i se matäfipu i ni faaupuga logolelei e
talafeagai ma ë o faalogologo ft. seminä, lipoti.
Fa⁄ali ni manatu i matäfipu talanoaina ma ia aumai ni mau e lagolago
ai manatu. Ia mafai foi ona tali fuaitau atu i manatu fa⁄alia ma manino
ni faamaoniga e te¤na ai pe lagolago i se mau. Ia fausia ma fa⁄aogä
-
GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1 5
-
AUTALAGA 1
faaupuga logolelei ma logomälie e talafeagai ma e o faalogologo.
Faitau ma maua le agaga fiafia ma naunau i tusitusiga ma ni faamaumauga
i le gagana faamauina: ft. tala fa⁄fägogo, talatufi, pese, ma ia mälamalama
i le loloto o faitaugalaulu o moomia. Ia maua e tamaiti mälamalamaga i:
- mamanu, mafua⁄ga ma le täua o talatufi, tala fa⁄fägogo, pese.
- tagata o le tala: uiga, manatu, lagona, amioga, talitonuga, itü
tagata, itü sauali‹ mf.
- feso›ta‹ga i le va o tagata o le tala.
- ⁄uga.
- fatuä‹ga o talatufi, fägogo, pese.
- lagona po o le leo o le tusitala.
- fete¤na‹ga o i le tala.
- fofö o fe¤se¤sea‹ga.
- feso›ta‹ga o le taimi, nofoaga na tusia ai le tala ma lona fa⁄sologa,
ma le gagana fa⁄aogäina.
Mälamalama i aga a tusitala, ma ë faamatala, ma ni mafua⁄ga o le
fa⁄aogäina o ia aga i talatufi, fägogo, pese:
- faaataataga (imagery) ma faatusatusaga (symbolism).
- talanoaga/felafolafoa‹ga.
- tagi a le fägogo.
- fa⁄‹la.
- faatagataola.
- gagana o alagafipu ma muägagana.
- pä¢ (rhythm).
- itu¡iga fuaifipu.
- upu täutü (toe tafi po o le toe fai o upu, fuaitau).
Mälamalama i le ¤se¤sega o talatufitufi gutu mai e ö tatou tua¡ ma tala
tusitusia.
Faڊli ni manatu, ma ni faaifiga i tala eseese ua latou faalogologo ma
faitau i ai:ft. tulaga e lagolagoina, pe teena, matäfipu e lelei pe lë lelei foi,
eseesega o matäfipu ua aofia i talatufi, fägogo ma le soifuaga ineiponapo.
Fa⁄tino talatufi, ma fägogo.
Fatu ni ä latou fägogo.
Fa⁄tino vaiaso o fägogo.
AGANU‚ MA Faamatala le pese: mafua⁄ga, ⁄utü, vaogagana, aga.
AGAIFANUA
Mälamalama i aga ma foliga o pese fa⁄sämoa, tafi mai ni suiga ua iai
nei ma fa⁄ali manatu i ia suiga.
-
6 GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1
-
AUTALAGA 1
Upu §mata
O le Gagana Fa⁄mauina i le Tausaga 9 ma le Tausaga 10 sa fa⁄aogä ai
tala fatu pupufi ma le anoano o galuega e au‹li‹li ai mamanu o ia fätuga
ma aga faatusitala. E matuä fa⁄mamafaina le täua o la tou galulue
mäe⁄e⁄ i le fa⁄taunufiina o galuega o le Gagana Fa⁄mauina olo› i
Tusi 2 a le Tausaga 9 ma le Tausaga 10 auä olo› aofia ai tomai fa⁄vae
o lea matäfipu.
O le Gagana Fa⁄mauina i le Tausaga 11 i le tusi lenei ua vaevaeina i
ni vaega se tolu ua fa⁄aogä ai Talatufi –Vaega 1, Tala Fa⁄fägogo –
Vaega 2, ma le Pese – Vaega 3, o ni fätuga mo iloiloga ma galuega fai.
Ua fa⁄täuaina ⁄utü ma mamanu o nei fätuga ona olo› afïfï ai ni isi o ›a
o la tatou aganufi.
Fa’atinoga 1
Toe Fa’amanatu
O ni isi nei o tala fatu pupufi sa fa⁄aogäina i le Tusi 2 a le Tausaga 9 ma
le Tausaga 10.
O le Galu Lolo Koke fli›no Tifaga
O La ma Malaga ma Lafi Pua⁄ Emma Kruse Va⁄i
Fagotaga Alapati Wendt
O le Tufiga Fautasi Peggy Dunlop
Mäunu mai Loimata o flpaula Tunumafono Apelu fliävao
O se olaga puapuagatia e ifi manuia Koke fli›no Tifaga
Salote ma Lemalie Laamalefolasa Agafili
Tuitolova⁄
Olo› avatu i le pusa o fa⁄maumauga o i lalo ni isi o vaega e aofia i tala
fatu, ma aga fa⁄tusitala sa auiliili ma faalautele i fa⁄ta‹ta‹ga mai i tala
ua täfia faapea ma galuega sa fa⁄tino.
1. Galulue ta‹to⁄tasi. Faitau le lisi ma mafaufau i uiga ma ni fa⁄ta‹ta‹ga
mai tala ua täfia po o ni isi tala. Fa⁄maumau au tali i se pusa pei ona
avatu i lalo. E mafai fo‹ ona filifili se tala se tasi e aumai ai fa⁄ta‹ta‹ga.
2. Galulue i vaega ta‹to⁄fä e fa⁄talanoa a tou tali.
3. Fa⁄talanoa tali a le tou vasega ¡toa ma teuteu i se fa⁄lautelega a le
faiä›ga.
Mo le faiä›ga
E täua le mätau ma fa⁄maumau tulaga o iai le iloa o tamaiti i le ¡mataga.
Ia üna‹a i latou e toe fo‹ e auiliili Tusi 2 a le Tausaga 9 ma le Tausaga 10
pe afai olo› tele ni vaega e lë › mautinoa. E mafai ona toe fa⁄aogä le
pusa pe ¡ uma le autalaga e toe iloilo ai po ua iai se suiga i le iloa o
tamaiti i vaega olo› täfia.
-
GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1 7
-
AUTALAGA 1
Vaega o tala ma aga Uiga Fa⁄ta‹ta‹ga
faatusitala
⁄uga o le tala
nofoaga ma taimi o le tala
tagata o le tala
fa⁄sologa o le tala
¡mataga o le tala
fa⁄ifiga o le tala
mea e tutupu i le tala
faamatala
fatuä‹ga o fuaifipu ma pä¢
upu täutü po o le toe fai lea o ni
upu, fuifipu ma fuaifipu
tepa i tua
talanoaga
Gagana ‘k’
uigä
fa⁄aogäina o le gagana: soänauna,
soäveape, upu si‹, muägagana,
alagäfipu
taimi olo› fa⁄aogä i le tusiga o
le tala
fa⁄tusatusaga
fa⁄ataataga
fete¤na‹ga
fa⁄tagata ola
agana po o upu tausua
-
8 GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1
-
AUTALAGA 1
Fa’atinoga 2
Fafaguina o tulaga ua iloa
O le vaega muamua o le autalaga o Talatufi ona soso› ai lea ma le
vaega lonalua o Tala Fa⁄fägogo ma fa⁄ifi ai i le vaega lonatolu, o le
Pese. E täua ona manatunatu muamua i tulaga ua iloa i ia fätuga, ma
tulaga olo› fia iloa. A mäe⁄ fo‹ le autalaga e mafai ona toe manatunatu
po o ä tulaga ua iloa talu ai galuega sa fa⁄tino. O le galuega olo› soso›
mai e fesoasoani i le fafaguina o tulaga ua iloa i se matäfipu, tulaga olo›
fia iloa i le matäfipu, ma tulaga ua iloa pe ¡ mäe⁄ le autalaga.
1. Galulue i ni vaega ta‹to⁄fä.
2. Va⁄i i le pusa ua vaevaeina i ni vaega se tolu: O tulaga ua iloa i le
taimi nei i le matäfipu ⁄utü; O tulaga e fia iloa i le matäfipu ⁄utü; O
tulaga ua iloa i le matäfipu ⁄utü ina ua mäe⁄ ona a›a›ina. Fa⁄tumu
e le tou vaega pusa muamua e lua faapenei:
– Talanoa le tou vaega po o ä ni mea ua tou iloa i le matäfipu ⁄utü:
Talatufi, i le taimi nei. Tusi ni fuifipu po o ni fuaifipu i le va o le
tolu i le lima i le pusa muamua.
– Toe talanoa la tou vaega po o ä ni mea tou te fia iloa i le matäfipu
⁄utü: Talatufi. Tusi ni ä tou fesili (3 i le 5) e faatatau i ni tulaga
olo› tou fia maua ni tali i le taimi o a›a›ina le ⁄utü lenei. Fa⁄aogä
le pusa lonalua e tusi ai a tou fesili.
– O le pusa mulimuli ole¡ fa⁄tumu pe ¡ mäe⁄ le ⁄utü.
O tulaga ua iloa i O tulaga olo› fia O tulaga ua iloa
le taimi nei i le iloa i le matäfipu ina ua mäe⁄
matäfipu ⁄utü. ft. ⁄utü. ft. le a›a›ina o le
O ä ni mea ua tou O ä ni mea olo› tou ⁄utü
iloa i le taimi nei i fia iloa i Talatufi? O ä mea ua tou iloa?
Talatufi?
Tusi ni ä tou fuiupu Tusi ni ä tou fesili Fa⁄tumu pe ¡ mäe⁄
po o ni fuaiupu pe pe tusa ma le tolu ona a›a› le ⁄utü.
tusa ma le tolu i i lima.
le lima.
-
GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1 9