Table Of Content1 – GERÇEKLİĞİN ALANI
I. Bölüm - Doğanın Armağanları
Babamın eski, tozlu kitaplığındaki hiçbir kitap yasak de ğildi.
Ama gene de çocukluğumda hiç kimsenin oradan bir kitap
aldığını görmedim. Çoğu kapsamlı bir uy garlık tarihi, batı
edebiyatına ait cilt cilt büyük eserler ve şim di
hatırlayamadığım diğerleri- zamanla aşağıya doğru bel veren
raflara kaynamış gibi görünen kalın ciltli, kocaman kitaplardı.
Ama en üst rafta ara sıra gözümün takıldığı ince bir kitap
vardı. Sanki devler ülkesindeki Gülüver gibi yerine yabancı
dururdu. Şimdi düşününce o kitaba göz atmak için neden o
kadar bekle dim, bilmiyorum. Belki de yıllar içinde, kitaplar
okunmak için yapılmış nesneler değil de, uzaktan bakılan aile
yadigârı eşya lar gibi görünmeye başlamıştı. Sonunda o saygı
yerini bir yeni yetme düşüncesizliğine bıraktı. Kitaba
uzandım, tozlarını silke ledim ve birinci sayfayı açtım. İlk
satırlar, en hafifinden ürkü tücüydü.
"Gerçekten felsefi olan yalnızca bir sorun vardır, o da
intihar dır." diye başlıyordu metin, irkildim. "Dünyanın üç
boyutu olup olmadığı veya zihinde dokuz kategori mi yoksa
on iki kategori mi olduğu daha sonra gelir." diye sürüyordu.
Metne göre böylesi sorular insanlığın oynadığı oyunun bir
parçasıydı, ama ancak o tek gerçek konu yerli yerine
oturtulduktan sonra üzerlerinde düşünülmeyi hak ediyorlardı.
Kitap Sisyphos Söylen’di. Cezayir doğumlu, Nobel Edebiyat
Ödülü nü kazanmış bir düşünür olan Albert Camus tarafından
yazılmıştı. Bir an sonra bu buz gibi sözler kavrayışın sıcaklığı
altında eridi. Tabii, öyle ya, di ye düşündüm, isterseniz çıkmaz
ayın son çarşambasına kadar şu konu üzerinde düşünüp bu
konuyu analiz edebilirsiniz, ama asıl soru, düşüncelerinizin
veya analizlerinizin sizi hayatın yaşanma ya değer olduğuna
ikna edip edememesidir. Her şeyin gelip dayandığı nokta
budur. Geri kalan her şey ayrıntıdır.
Camus'nün kitabıyla şans eseri karşılaşmam, kolayca etki
al tında kaldığım bir döneme rastlamış olmalı, çünkü onun bu
söz leri okuduğum her şeyden daha çok aklımda kaldı. Zaman
za man, karşılaştığım, adlarını duyduğum, televizyonda
gördüğüm çeşitli insanlar bu en temel soruyu nasıl cevaplardı
diye düşü nürdüm. Geriye baktığımda, aslında, kitaptaki
bilimsel ilerle meye ilişkin ikinci iddianın benim için özellikle
önemli olduğu nu fark ediyorum. Camus, evrenin yapısının
anlaşılmasının de ğerli olduğunu kabul ediyordu, ama
anlayabildiğim kadarıyla, bu kavrayışın, hayatın yaşamaya
değer olup olmadığı konusun daki değerlendirmemizi
değiştirebileceği olasılığını reddediyor du. Tabii benim ilk
gençliğimde varoluşçu felsefe okumam, Bart Simpson'ın
romantik dönem şiirleri okuması gibiydi, ama yine de
Camus'nün vardığı sonuç bana pek doğru gelmemişti. Tut kulu
bir fizikçi adayı olarak bana göre, hayatı bilgiye dayanarak
değerlendirebilmek için önce hayatın yaşandığı alanı, yani
evre ni tam olarak anlamak gerekirdi. Türümüz eğer
yeraltındaki kayalara oyulmuş mağaralarda yaşasaydı ve daha
yerkürenin yü zeyini, parlak güneş ışığını, okyanus
rüzgârlarını ve uzaklarda ki yıldızları keşfetmemiş olsaydı
veya evrim farklı bir yol izle miş olsaydı da dokunma
duyumuz dışında hiçbir duyumuz ge lişmemiş olsaydı,
bildiğimiz her şey sadece çevremizdeki şeyle re dokunarak
öğrendiklerimizle sınırlı olsaydı veya zihinsel geli şimimiz
çocukluğun ilk evrelerinde durmuş olsaydı da duygusal ve
analitik yeteneklerimiz beş yaşındaki bir çocuğunki kadar ol‐
saydı -kısaca deneyimlerimiz bize gerçekliğin çok eksik bir
port resini sunsaydı- hayatı değerlendirme biçimimiz tamamen
fark lı olurdu, diye düşündüğümü hatırlıyorum. Sonunda
yeryüzü ne çıktığımızda veya görmeye, işitmeye, tat ve koku
almaya baş ladığımızda veya zihnimiz normaldeki gibi
geliştiğinde hayata ve evrene topluluk olarak bakışımız
mecburen kökten değişirdi. Çünkü gerçekliğe ilişkin önceki
sınırlı kavrayışımız, bütün felse fi soruların en temeline çok
farklı bir ışık tutmuş olurdu.
Ama ne var yani, diye sorabilirsiniz. Tabii ki aklı başında
her değerlendirme, evren hakkında her şeyi -maddenin nasıl
dav randığını veya hayatın nasıl işlediğini- anlamasak bile,
doğanın tuvalini süsleyen betimleyici, geniş fırça darbelerinin
sırrına or tak olduğumuz sonucuna varacaktır. Tabii ki
Camus'nün ima ettiği gibi, fizikteki gelişmeler, örneğin uzay
boyutlarının sayı sının anlaşılması veya nörofizyolojideki
gelişmeler, örneğin bey nin düzeninin ve yapısının anlaşılması
hatta diğer bütün bilimsel alanlardaki gelişmeler önemli
ayrıntıları ortaya çıkarabilir, ama bütün bunların hayatı ve
gerçekliği değerlendirişimiz üzerindeki etkisi en alt düzeyde
olacaktır. Tabii ki gerçeklik, biz neyin ger çeklik olduğunu
düşünüyorsak odur; gerçeklik bize kendini de neyimlerimiz
yoluyla gösterir.
Gerçekliğe bu bakış, birçoğumuz tarafından
sorgulanmadan da olsa şu ya da bu ölçüde benimsenir. Benim
kendimi günlük hayatta bu şekilde düşünürken bulduğum
kesin; doğanın doğru dan duyularımıza gösterdiği yüzünün
insanı kandırması kolay dır. Ama Camus'nün metniyle ilk
karşılaşmamdan bu yana ge çen yıllar içinde modern bilimin
çok farklı bir öykü anlattığını öğrendim. Geçtiğimiz yüzyılda
yapılan bilimsel araştırmalardan çıkan ana ders, insan
deneyimlerinin, gerçekliğin gerçek doğası na ulaşma yolunda
genelde yanıltıcı bir rehber olduğudur. Günlük hayatın
yüzeyinin hemen altında hiç bilmediğimiz bir dünya var.
Gizemli olaylara ve büyüye inananlar, astroloji düşkünleri,
deneyimlerin ötesinde bir gerçeklikten bahseden dinsel
ilkeleri benimseyenler, çok farklı perspektiflerden de olsa
çoktan ben zer bir sonuca ulaşmıştır. Ama benim aklımdaki bu
değil. Ben, kozmik soğanı katman katman soyarak, her
katmanda bir gize mi açığa çıkaran ve hem şaşırtıcı, tanıdık
olmayan, heyecan ve rici, zarif ve hem de kimsenin beklediği
gibi olmayan bir evreni ortaya çıkaran yaratıcı yenilikçilerin
ve yorulmak bilmez araştır macıların çalışmalarından söz
ediyorum.
Bu ilerlemeler sadece birer ayrıntıdır. Fizikteki yeni buluş‐
lar evreni kavrayışımızda köklü değişiklikler yapmamıza
neden olmuştur ve olmaya da devam edecektir. Yıllar önce
olduğu gi bi şimdi de Camus'nün, nihai soru olarak hayatın
değerini seç mekte haklı olduğunu düşünüyorum; ama modern
fiziğin kazan dırdıkları, beni, hayatı günlük deneyimlerin
merceğinden baka rak değerlendirmenin, bir van Gogh
tablosuna boş bir gazoz şi şesinin dibinden bakmaktan farkı
olmadığına ikna etti. Modern bilim, en temel algılarımız
yoluyla elde ettiğimiz kanıtlara saldı rı ardından saldırı
gerçekleştirerek, bunların çoğunlukla yaşadı ğımız dünyaya
ilişkin bulanık bir tahayyüle yol açtığını gösterdi. Bu nedenle
Camus fizikle ilgili soruları ikincil olarak nitelediyse de, ben
o soruların birincil olduğuna ikna oldum. Bana göre, fiziksel
gerçeklik hem sahneyi belirliyor hem de Camus'nün so rusuyla
baş etmek için gerekli ışıklandırmayı sağlıyor. Varoluşu
modern fiziğin bize kazandırdıklarını benimsemeden
değerlen dirmeye çalışmak, karanlıkta bilinmeyen bir rakiple
güreşmek gibi olurdu. Fiziksel gerçekliğin gerçek doğasını
kavrayışımızı derinleştirerek, kendimize ilişkin algımızı ve
evren hakkındaki deneyimlerimizi baştan düzenleyebiliriz.
Bu kitabın temel kaygısı, gerçekliği değerlendirişimizle
ilgi li bu yeniden düzenlemelerin en parlak ve en temel
olanlarını açıklamaktır. Bunu yaparken, türümüzün uzayı ve
zamanı anlama yolundaki uzun dönemli projelerini etkileyen
düzenlemelere odaklanacağız. Aristoteles'ten Finstein'a,
usturlaptan Hubble Uzay Teleskopu'na, piramitlerden dağ
tepelerindeki gözlemev lerine kadar uzay ve zaman,
düşünmenin başlangıcından bugü ne düşüncenin çerçevesini
çizmiştir. Modern bilim çağının baş lamasıyla bu konuların
önemi de artmıştır. Son üç yüzyıl boyun ca fizikteki gelişmeler
uzayın ve zamanın en şaşırtıcı ve en zor layıcı, evreni bilimsel
olarak çözümlememizdeki en etkili kav ramlar olduğunu
ortaya çıkarmıştır. Bilimdeki böylesi gelişme ler uzayı ve
zamanı, en son araştırmaların tamamen değiştirdiği yıllanmış
bilimsel kurgular listesinin en tepesine yerleştirmiştir.
Isaac Newton a göre uzay ve zaman vardı, o kadar. Evren‐
deki olayların sahnelendiği hareketsiz, kozmik bir sahne
oluştu ruyorlardı. Onun çağdaşı ve rakibi olan Gottfried
Wilhelm von Leibniz'e göre ise "uzay" ve "zaman", cisimlerin
bulundukları yer ile olayların olduğu zaman arasındaki
ilişkilere ait sözcük lerdi. Hepsi bu. Ama Albert Einstein'a
göre uzay ve zaman, ger çekliğin altında yatan hammaddeydi.
Einstein görelilik kuramlarıyla uzay ve zaman konusundaki
düşüncelerimizi sarstı ve uza yın ve zamanın evrenin
evriminde oynadığı temel rolü ortaya çı kardı. O günden bu
yana, uzay ve zaman fiziğin parlayan mü cevherleridir. Hem
tanıdık hem de şaşırtıcıdırlar; onları tam ola rak anlamak
fiziğin en göz korkutan ama peşine de en çok düşü len konusu
haline gelmiştir.
Bu kitapta ele alacağımız gelişmeler, uzay ve zamanın
doku sunu çeşitli şekillerde örmektedir. Bazı fikirler, uzay ve
zamanın bin yıldır olmasa da yüzlerce yıldır sorgulanamaz
görünmüş en temel özelliklerini tartışmaya açacaktır. Bazıları
uzay ve zamanı kuramsal olarak kavrayışımız ile genelde
yaşadığımız deneyim ler arasındaki bağlantıyı araştıracaktır.
Bazılarıysa olağan algı ların dar sınırları içinde akıl ermeyecek
sorular ortaya atacaktır.
Felsefeden çok az söz edeceğiz (intihardan ve hayatın anla‐
mından hiç söz etmeyeceğiz). Ama uzay ve zamanın sırlarını
çözme yolundaki bilimsel arayışta kendimizi
sınırlamayacağız. Uzay ve zamanın gerçek doğasını, evrenin
küçük bir nokta ol duğu ilk anlarından, ulaştığı en uzak
noktaya ve en uzak gele ceğine kadar, hem tanıdık hem de
alışılmadık ortamlarda azimle araştıracağız. Uzay ve zamanın
öyküsü henüz tamamlanmamış olduğundan, bir sonuca
ulaşmayacağız. Ama bize evrenin doku sunu kavramaya ve
gerçekliğin gerçek yapısına ne kadar yak laştığımızı
gösterecek gelişmelere -kimisi çok tuhaf, kimisi çok
tatminkâr, kimisi deneysel olarak kanıtlanmış, kimisi de
tartış maya açık- değineceğiz.
Klasik Gerçeklik
Tarihçiler tam olarak ne zaman başladığı konusunda fikir
bir liği içinde olmasa da, modern bilim çağının Galileo
Galilei, René Descartes ve Isaac Newton düşüncelerini
açıkladıkları sırada başlamış olduğu kesin. O günlerde
gökbilimsel ve yeryüzüyle ilgili verilerde bulunan örüntüler,
evrende olup biten her şeyin dikkatle akıl yürüterek ve
matematiksel çözümleme yoluyla an laşılabilecek bir düzeni
olduğunu giderek daha açık hale getiri yor, yeni bilimsel
düşünce biçimi iyice yerleşiyordu. Modern bi limsel
düşüncenin bu ilk öncüleri, doğru biçimde bakıldığında
evrendeki olayların yalnızca açıklanabilir olmakla kalmayıp
aynı zamanda öngörülebilir olduğunu ileri sürüyorlardı.
Bilimin ge leceğin bazı yönlerini önceden bilme gücü -tutarlı
ve niceliksel olarak- ortaya çıkıyordu.
İlk bilimsel çalışmalar, günlük hayatta görebileceğimiz ve
ya şayabileceğimiz türden şeylere odaklanmıştı. Galileo eğri
bir ku leden aşağı ağırlık atıyor (efsaneye göre) ve eğik bir
düzlem den aşağıya yuvarladığı topları gözlüyordu; Newton
elmaların düşüşünü (efsaneye göre) ve Ay'ın yörüngesini
inceliyordu. Bu araştırmaların amacı, yeni yeni gelişmekte
olan "bilimsel kulağı" doğanın armonilerine göre akort
etmekti. Elbette ki deneyimin hammaddesi fiziksel
gerçeklikti, ama mesele ritmin ve düzenin ardındaki mantığı
ve anlamı "duyabilmekti." Adları duyulmuş ve duyulmamış
pek çok kahraman bu hızlı ve etkileyici ilerlemeye katkıda
bulunmuştu, ama Newton rol çaldı. Elindeki az sayıda
denklemle, yerdeki ve gökteki hareketlerle ilgili bilinen her
şe yi bir araya getirdi ve böylece sonradan klasik fizik denilen
eserin fon müziğini bestelemiş oldu. Newton un çalışmasını
izleyen yıllarda, onun kullandığı denk lemler detaylı bir
matematiksel yapıya dönüştürüldü, böylece hem kapsamları
hem de uygulamadaki kullanımları çok genişle di. Klasik fizik
yavaş yavaş olgun bir bilimsel disiplin haline gel di. Bütün bu
gelişmelerin ortasında parlayan ışık, Newton'un özgün
kavrayışlarıydı. Bugün, üç yüzyıldan daha uzun bir süre
sonra hâlâ Newton'un denklemlerini, dünyanın her yerinde
fizi ğe giriş derslerinin verildiği sınıfların tahtalarında, uzay
araçla rının yörüngelerinin hesaplandığı NASA uçuş
planlarında ve en ileri araştırmaların karmaşık hesaplarının
içinde saklı olarak gö rebilirsiniz. Newton çok fazla sayıda
fiziksel olguyu tek bir ku ramsal çerçeve içinde birleştirmiştir.
Ama Newton hareket yasalarını formülleştirirken -bizim öy‐
kümüz için de özel bir önemi olan (2. Bölüm)- bir engele
takıldı. Nesnelerin hareket edebildiğini herkes biliyordu, ama
ya bu ha reketin içinde yer aldığı alan? Hepimiz buna "uzay
işte" diye ya nıt veririz. Ama Newton'un yanıtı "Uzay nedir?”
olurdu. Uzay gerçek bir fiziksel varlık mı, yoksa evreni
anlamaya çabalayan insanın ortaya attığı soyut bir fikir mi?
Newton bu kilit sorunun yanıtlanması gerektiğini biliyordu,
çünkü uzay ve zamanın anla mı hakkında bir fikre sahip
olmadan hareketi tanımlayan denk lemleri anlamsız olacaktı.
Bir şeyi anlamak için bağlamını bil mek gerekir; kavrayışın
bir dayanağı olmalıdır.
Böylece Newton Principia'da bir iki kısa cümleyle açık ve
net bir uzay ve zaman kavrayışı oluşturdu; uzayın ve zamanın
evre nin değişmez alanını oluşturan, mutlak ve değişmez
varlıklar ol duğunu öne sürdü. Newton'a göre uzay ve zaman,
evrene biçi mini ve yapısını veren görünmez bir yapı iskelesi
oluşturuyordu.
