Table Of ContentTheodor W. Adorno
Edebiyat Yazıları
Adorno'dan kültürel göndermelerini ve Türkçede
okunabilirliğini gözeterek seçtiğimiz on edebiyat yazısı var
kitapta... Kavramlaştırma Adorno’ya göre, farklı şeylerin ve
olguların bir kalıba dökülmesi, tikelin genele indirgenmesidir
- kuşkusuz eleştirel metinlerin de yaptığı budur sonuçta. Kitap
için yazdığı Sunuş'ta Orhan Koçak Adorno'nun buna karşı
başvurduğu özgürleştirici stratejiyi şöyle açıklıyor:
"Sanat yapıtınınki gibi özgürleştirici bir ters akıntıdır bu...
Genele karşı tikelin haklarını korumak, 'bir şeyin bir an için
bile olsa başka bir şey için değil de sırf kendisi için
belirebileceği' bir düşünsel ufkun açılmasına çalışmak.... Ne
var ki bu ufuk yine de düşünseldir, kavramlarla
tasarlanmaktadır. Adorno, bu uzlaşmaz karşıtlığın bütün
gerilimini kaydeder; ama onu donmuş, kımıltısız bir karşıtlık
olarak bırakmaz: Bu açıdan tıpkı ustaları Hegel ve Marx gibi,
karşıtlığı işletir, işlemeye bırakır. Genelliklerin, genelgeçer
yargıların içinde rahat edemez denemeci; ama her zaman
tikelden genele ilerleme gereğini de hisseder, çünkü o tikel
‘şey'in de o tikellik noktasında bırakıldığında inatçı bir
körlükten, hatta bir yalandan başka bir şey olamayacağını
sezmektedir."
Theodor W. Adorno
Edebiyat Yazıları
Theodor W. Adorno (1903-69) "Frankfurt Okulu" ya da
“Eleştirel Kuram" olarak anılan düşünce hareketinin en
önemli üyelerindendir. Babası, Protestanlığa geçmiş Yahudi
kökenli bir şarap imalatçısı, annesi Fransız/Korsika kökenli
bir opera sanatçısıydı. Katolik bir aileden gelen annesi
tarafından nüfus kütüğüne Wiesengrund- Adorno olarak
kaydettirilen Adorno, 1943'ten itibaren sadece anne soyadını
kullanmıştır.
Frankfurt'ta müzik ve felsefe öğrenimi gördü. Siegfried
Kracauer, György Lukács, Ernst Bloch ve Walter Benjamin
gibi dönemin radikal yazarlarının etkisi altında Marksizme
yaklaştı, ancak herhangi bir siyasal partiye katılmadı.
Düşüncesinin oluşumunda asıl önemli olan figürler, besteci
Arnold Schönberg ile Frankfurt Toplumsal Araştırmalar
Enstitüsü'nün yöneticisi Max Horkheimer'di. Adorno da
1930'ların başında Enstitü1 ye katıldı. Nazilerin Almanya'da
iktidarı almalarından sonra Ingiltere'ye ve ardından ABD'ye
göç etti. Burada, kendi yönetimindeki bir çalışma grubuyla,
sonradan aynı başlıkla yayımlanacak olan Otoriter Kişilik
(The Authoritarian Personality, 1950) araştırmasını yönetti.
Savaştan sonra Frankfurt'a dönerek Horkheimer'la birlikte
Enstitü'yü yeniden kurdu. Diğer önemli yapıtları, Philosophie
der neuen Musik (1949; Modern Müziğin Felsefesi),
Dialektik der Aufklaerung (Horkheimer ile, 1947;
Aydınlanmanın Diyalektiği, Kabalcı), Negative Dialektik
(1960; Negatif Diyalektik) ve Ästhetische Theorie'dir (1970;
Estetik Kuramı).
metis eleştiri
Metis Eleştiri 7
Edebiyat Yazıları Theodor W. Adorno
© Noten zur Literatur I, II, III, IV, Suhrkamp Verlag Frankfurt a.M., 1958,
1961, 1965, 1974.
© Prismen, Suhrkamp Verlag Frankfurt a.M., 1955.
© Metis Yayınları, 1999 İlk Basım: Mayıs 2004
Bu kitapta yer alan metinlerden,
"Biçim Olarak Deneme" (Der Essay als Form), "Çağdaş Romanda Anlatıcının
Konumu" (Standort des Erzählers im zeitgenössischen
Roman),"Gerçeküstücülüğe Sonradan Bakış" (Rückblickend auf den
Surrealismus), "Balzac'ı Okumak" (Balzac-Lektüre), "Lirik Şiir ve Toplum"
(Rede über Lyrik und Gesellschaft), “Bir Thomas Mann Portresine Doğru"(Zu
einem Porträt Thomas Manns), "Vekil Olarak Sanatçı" (Der Artist als
Statthalter) ve "Sanat Şen Midir?" (Ist die Kunst heiter?)
Noten zur Literatur I-IV (1958, 1961, 1965, 1974) içinde, diğer iki metin
“Aldous Huxley ve Ütopya" (Aldous Huxley und die Utopie) ile "Kültür
Eleştirisi ve Toplum" (Kulturkritik und Gesellschaft) ise Prismen (1955)
kitabında yer almaktadır.
Dizi Yayın Yönetmeni: Orhan Koçak
Dizi Kapak Tasarımı: Emine Bora, Semih Sökmen
Kapak Deseni: Selçuk Demirel
Dizgi ve Baskı Öncesi Hazırlık: Metis Yayıncılık Ltd.
Baskı ve Cilt: Yaylacık Matbaacılık Ltd.
Metis Yayınları
İpek Sokak No. 9, 34433 Beyoğlu, İstanbul Tel. 212 2454696 Faks: 212
2454519 e-posta: [email protected] www.metiskitap.com
ISBN 975-342-435-3
Theodor W. Adorno
Edebiyat Yazıları
Çevirenler: Sabir Yücesoy - Orhan Koçak
metis eleştiri
İçindekiler
Sunuş - Orhan Koçak
Edebiyat Yazıları
Biçim Olarak Deneme
Çağdaş Romanda Anlatıcının Konumu
Balzac'ı Okumak
Bir Thomas Mann Portresine Doğru
Aldous Huxley ve Ütopya
Gerçeküstücülüğe Sonradan Bakış
Lirik Şiir ve Toplum
Vekil Olarak Sanatçı
Sanat Şen midir?
Kültür Eleştirisi ve Toplum
Sunuş - Orhan Koçak
Bu kitapta toplanan yazılar, ikisi dışında, Adorno'nun
Noten zur Literatur (Edebiyata Notlar, 1958, 1961, 1965)
kitabından alınmıştır. "Huxley ve Ütopya" ile "Kültürel
Eleştiri ve Toplum" başlıklı denemelerse yazarın Prismen
(Prizmalar, 1955) kitabından geliyor. Hepsi de 50'li yıllarla
60'ların ilk yansının ürünü. Çoğu önce radyo konuşması
olarak sunulmuş, sonradan dergilerde ya da doğrudan doğruya
"Notlar" kitabında yayımlanmıştır.
İlk deneme, "Biçim Olarak Deneme", 1954-58
yıllarında yazılmıştır ve sadece Adorno'nun bir yazı türü
üzerine görüşlerini değil, yazarın kendi düşünme ve sunum
tarzını da ortaya koyar. Deneme, bir yazarın herhangi bir
konuda duygularını, düşüncelerini gelişigüzel biçimde ve
engelsizce dile getirmesi değildir Adorno'ya göre. Hele
bunları ilk kez kendisi hissediyor ve düşünüyormuşçasına
ortaya sürmesi hiç değildir. Bugün de "deneme" adıyla
bildiğimiz türün kurucularından Montaigne'de böyle bir
özgürlük ya da başına buyrukluk sanısının anlaşılabilir
nedenleri vardır: Rönesans yazarı için, psikoloji de dahil
olmak üzere her şey yeni başlıyor gibidir; geçmişin heybetli
anıtları bile ancak bugünün içinde kıpırdayan bir canlılığın ön
belirtileri olabilir. Oysa Adorno, ardında devasa -ve boğucu
olabilecek- bir kültürel kalıt bulunan Aydınlanma-sonrası bir
yazar olarak, bu türden bir safiyete ya da ilkselciliğe
kaptıramaz kendini: Deneme her zaman "kültürel olarak
önceden biçimlendirilmiş belli nesneler hakkında
spekülasyon"dur onun için. Bir dipnotunda, Lukâcs'ın Ruh ve
Biçimler kitabındaki "Denemenin Biçimi ve Doğası Üzerine"
denemesinden şu bölümü alıntılar: "Deneme daima zaten
biçimlendirilmiş bulunan bir şeyden bahseder ya da en iyi
ihtimalle var olmuş bir şeyden; yani boş bir hiçlikten yeni
şeyler çekip çıkartmak yerine sadece bir zamanlar yaşamış
şeyleri yeniden düzenlemek, deneme için özseldir."
Deneme(ci)nin ikili görevini de konusunun bu özgüllüğü ("bir
şey", "belli nesneler") ve "zaten biçimlendirilmiş" doğası
belirler. Denemenin konusu, tikel bir görüngüdür: Bir yapıt,
bir yazar, bir dönem, bir durum. İşlenmiş bir görüngüdür bu;
önceki yazarların, önceki kuşakların bakışlarıyla şekillenmiş,
bu bakışlardan oluşan bir görüngü. Öte yandan bu tikellik,
ancak daha tümel işlemlerin, çünkü kavramların aracılığıyla
üretilmiştir: Tümellik yoksa, tikellik de düşünülemez.
Deneme, konusunun bu kavramsal olarak dolayımlanmış
niteliğinin hakkını vermek için onu taklit etmek, onun gibi
davranmak zorundadır: Hem tikel nesnesini öznel biçimde
deneyimleyecek hem de bu deneyimi derinleştirmek ve
sergilemek için nesnel işlemleri -kavramları- seferber
edecektir. Bu gerilim, denemenin var edici zorluğudur:
"Sunuş ile konunun özdeş olmadığı bilinci, sunuşu amansız
bir çabaya zorlar. Denemeyi sanata benzeten tek şey de budur
işte."
Kavram, tikelin tümele ya da genele bağımlı
kılınmasıdır, bir yığın özgül görüngünün genel bir başlık
altında özdeşleştirilmesi. Adorno'ya göre, en genel anlamıyla
tahakkümün de yaptığı budur. Deneme, bu açıdan tıpkı sanat
yapıtları gibi, özgürleştirici bir ters akıntının hizmetindedir:
Genele karşı tikelin ve özdeşlik-dışının haklarını korur, bir
şeyin bir an için bile olsa başka bir şey için değil de sırf
kendisi için belirebileceği bir düşünsel ufkun açılmasına
yönelir. Ama bu ufuk yine de düşünseldir, kavramlarla
tasarlanmaktadır ve zaten denemenin aracı da her zaman
kavramsal çengelleri bulunan sözcüklerdir. Adorno, bu
uzlaşmaz karşıtlığın bütün gerilimini kaydeder; ama onu
donmuş, kımıltısız bir karşıtlık olarak bırakmaz: Bu açıdan
tıpkı ustaları Hegel ve Marx gibi, karşıtlığı işletir, işlemeye
bırakır. Ve bir biçim, bir tür olarak denemenin kendisi de
böyle bir diyalektiğin sözel cisimlenişidir: Genelliklerin,
genelgeçer yargıların içinde rahat edemez denemeci; ama her
zaman tikelden genele ilerleme gereğini de hisseder, çünkü o
tikel "şey"in de o tikellik noktasında bırakıldığında inatçı bir
körlükten, hatta bir yalandan başka bir şey olamayacağını
seziyordun
Kitaptaki son yazı, "Kültür Eleştirisi ve Toplum", ilk
yazıda öncelikle bir üslup ve biçim sorunu olarak betimlenen
bu düşünme/yazma/çalışma tarzının (Adorno buna "negatif
diyalektik" adını da verecektir) ahlaki temellerini ortaya
koymaktadır. Düşünce ulaştığı hiç bir uğrakta huzur bulamaz:
Kendine ve düşündüğü şeye ("nesneye") sadık kalmak
istiyorsa eğer, vardığı sentezleri sürekli yadsımak, kendi iç
çelişkilerini kurcalamak ve bu çelişkilerin işleyişinden güç
almak zorundadır. Bu erken kapanmayı reddeden diyalektiğin
işleyişini "aşkın eleştiri" ve "içkin eleştiri" kavramlarıyla
formüllendirir Adorno. İçkin eleştiri, kültürel ve düşünsel
ürünleri sadece kültür ve düşüncenin kendi kıstaslarıyla
değerlendirmektir; aşkın eleştiri ise bu ürünlerin
tarihsel/toplumsal belirleyicilerini araştırmak anlamına gelir.
İçkin eleştiri, tek başına kaldığında, tarihin kültür üzerinde
bıraktığı izleri, "yara izlerini" gözden kaçırır; üstelik içkin
