Table Of Content
Dün Bugün Yarın dizisi, tarih-merkezli bir perspektifle,
toplumsal bilimlerin her dalında insanlığın ve ülkemizin
toplumsal serüvenini kavramaya yardımcı olacak kitapları
okuyucuya sunuyor.
Avrupa-merkezli bir dünya tarihi perspektifini kıran,
dünyanın diğer bölge ve halklarının tarihlerini kendi içinde
bir bütün olarak ele alan yapıtlara özellikle yer veren bu dizi,
fazlasıyla Türk ve Türkiye tarihine hapsolmuş bir tarih bilgi
ve bilincinin aşılmasına katkıda bulunmayı hedefliyor.
Bir ülkenin gerçek zenginliğinin, zihinsel üretimi ve insanları
düşünmeye yöneltecek entelektüel birikimi olduğu
düşüncesinden hareketle, Dün Bugün Yarın dizisi, Türkiye ve
Türkçedeki toplumsal bilim etkinliğinin kalitesinin
yükseltilmesini amaçlamaktadır.
Dizi Editörleri
Suavi Aydın Kudret Emiroğlu Uygur Kocabaşoğlu Oktay
Özel
İçindekiler
Dostlarım George ve Helen Welsh'e
TEŞEKKÜRLER
Son on yıl içinde antropoloji alanındaki gayretimi hem
içtenlikle destekleyen hem de eleştirel biçimde değerlendiren
arkadaşlarıma ve meslektaşlarıma şükranlarımı sunuyorum:
James Woodburn, Maurice Bloch, Ioan Lewis, Jacqui Morris,
Pat Caplan, David Parkin ve Olivia Harris. Ayrıca, okunması
zor el yazılarımı çözüp başarıyla daktilo eden Maggie
Freeman'a da teşekkür ederim.
Öğretmenlerine gelince, onlar doğa ve tarih olmalı.
William Morris, The Lesser Arts (1887)
Giriş
“Tüm insanlık, Yunanlılar ve Yunanlı-olmayanlar hep beraber
tanrıların varlığına inanır.” Platon, ikibin yıldan da uzun bir
zaman önce böyle yazmıştı. İnsanlığın tümü düşünüldüğünde
belli bir din biçiminin evrensel olduğunu çok az kişi inkâr
edecektir. Bu bakımdan kutsala ve tinsel varlıklara ilişkin
düşünceleri hâlâ ifadelendirmemiş bir toplum bulmak
zorundayız. Dine metih amacıyla yaklaşanlar, dinsel ya da
tanrıcı bir dünya görüşünü savunurlarken doğal olarak dinin
evrenselliğini vurgularlar, ancak anımsanmasında yarar olan
nokta, dinsel inançlara yönelik kuşkucu tutumların da
muhtemelen tüm kültürlerde ifade bulduğu ve dünyanın
doğalcı [natüralist] kavramlaştırmasının da uzun bir tarihe
sahip olduğudur. Öyle ki Radcliffe-Brown bu bakımdan
şunları ileri sürecek noktaya kadar varmıştır,
Her insan toplumunda, kaçınılmaz olarak iki farklı ve bir
anlamda çatışan doğa kavramlaştırması var olmuştur.
Bunlardan doğalcı [natüralist] olanı heryerde teknolojiye
içkin-dir ve 20. yüzyıl Avrupa kültürümüzde de
düşüncelerimizde açık ve egemen hale gelmiştir. Mitolojik ya
da tinselci [spiritualist] denilebilecek olan diğer
kavramlaştırma ise mitos ile dine içkindir ve felsefede çoğu
zaman açık hale gelir (1952: 130).
Saflık ve Tehlike'de “ilkel dünya görüşü”nü esası itibariyle
dinsel ve simgesel olarak tanımlayan Mary Douglas, daha
sonra bu “ilkel iman” düşüncesini sorgulayacak ve belli bir
dünyevi yönelime sahip pek çok kabile kültürü de
olabileceğini ileri sürecektir. Douglas, Müslüman olmakla
birlikte dinlerini yalnızca tipik bir Londra varoşunda
yaşayanlar kadar ciddiye alan İran'ın Basseri göçerleri üzerine
Barth'ın yaptığı çalışmayı anmakta ve antropologların
“mümin ilkel mitosundan kurtulmaları” gerektiğini öne
sürmektedir (1975: 81). Bu, bana, yazısız halkların tümünün
özde dinsel olan kavramsal kategorilerle bütünüyle
sarmalandığını düşünen yaklaşıma göre daha tercih edilebilir
gibi gelmektedir. Doğa, toplum ve dünya üzerine farklı
kavramlaştır-maların birarada var olduklarım görmek için pek
çok kişinin Batı düşünce geleneğinin kaynağı olarak gördüğü
Yunan düşüncesine geri dönüp bakmamız yeterlidir.
İzleyen bölümlerde ele almayı amaçladığım dinsel inanç ve
kurumların antropolojik açıdan incelenmesi, akademik yaşam
içerisinde gelişmiş olan gereksiz bölünme ve
uzmanlaşmaların etkilerinden aşırı derecede zarar görmüştür.
Hepsi de dinsel kurum ve ideolojilere sürekli bir ilgi duymuş
olan sosyal bilim kurucularının (Spencer, Durk-heim ve
özellikle de Weber) dünya-tarihsel bir bakışa sahip oldukları
rahatlıkla ileri sürülebilir. Bu bilginler toplumsal kurumlarla
hem karşılaştırmalı bakış açısından hem de tarihsel değişme
ve gelişme bağlamında ilgilenmişlerdir; böylece, onların
çalışmalarında yalnızca endüstriyel kapitalizmin yükselişine
ilişkin keskin analizler ve kuramlar bulmakla kalmayız, ayrıca
yazısız kültürler üzerine düşünceler de buluruz. Herbert
Spencer'in Sosyolojinin İlkeleri, geniş çaplı bir kültür
çeşitliliğinden sağlanan verilerle dopdoludur; Weber'in Din
Sosyolojisi, tüm büyük dinsel sistemlere ilişkin ciltler
içermekte; hatta Marx'ın neredeyse ayrıcalıklı bir şekilde
kapitalizmin eleştirel analizine adanmış olan çalışmaları bile,
yazısız ve “antik” toplulukların toplumsal yaşamına ilişkin
bol miktarda karşılaştırmalı malzeme içermektedir.
Antropolojinin ve sosyolojinin bağımsız akademik disiplinler
olarak gelişmesi, kanımca oldukça dar ve sınırlı açılımlara
öncülük ettiği için talihsiz sonuçlara yol açmıştır. Her iki
alandaki temel elkitaplarının özenli bir şekilde incelenmesi,
eğer dikkatler dinsel inançlar ve örgütlenme üzerinde
toplanırsa, düşüncemi doğrulayacaktır. Sosyolojik metinler,
neredeyse yalnızca ve özel biçimde Hıristiyanlık ve laiklikle
uğraşmakta ve dinsel ideolojilerin tüm dünya bağlamında
insan ilişkilerinde temel bir rol oynadığı gerçeğine
bakmaksızın, dini ikincil bir sorun olarak
değerlendirmektedirler. Öte yandan antropolojik metinler
büyük ölçüde kabile kültürlerinin dini üzerinde odaklaşarak
onun en egzotik yönlerine vurgu yapmaktadır. Bu metinlerde,
büyü ya da büyücülük üzerine bir bölüm değişmez olarak
vardır. Böylece, tarihsel dinlere ilişkin büyük miktarda veri bu
metinlerde değerlendirme dışı bırakılmaktadır. Aslında her iki
disiplinde de daha genç bilimcilerin ihmal edilen konularda
önemli kuramsal katkılar yaptıklarını da belirtmekte yarar
vardır. Fakat daha önemlisi, (antropologlar tarafından
incelenen) kabile dini ile (sosyologlar ve alan çalışması
uzmanları tarafından incelenen) tarihsel din arasında gereksiz
bir bölünmenin ortaya çıkmış olması ve bunlara farklı
kuramsal anlayışların uyarlanmasıdır. Yazının ve devlet
sistemlerinin gelişmesinin, dinsel sistemlerin doğası ve
örgütlenmesine yönelik önemli etkilere sahip olduğunu kimse
inkâr edemez; bunun farklı bir kuramsal yaklaşımı hak edip
etmediği ise tartışmalı ve sorgulanabilirdir. Fakat yapılan işte
budur.
İki örnek belirtilmeyi haketmektedir. Birincisi din üzerine
genel tartışmalarda dinin kökenleri ve işlevleriyle ilgili
kuramlar, değişmez bir şekilde yazısız kültürlerin dinsel
sistemlerine yöneliktirler. Freud Totem ve Tabu'da psikanalitik
kuramı ilkel dinle anlamlı bir şekilde bağlantı-landırır ve
Evans-Pritchard, her ne kadar “doğal ve vahye-dilmiş din”
arasındaki ikiliğin “yanlış ve anlamayı zorlaştırıcı olduğu”nu
önerir ve ilkel kültürlerden çıkarılan verilerin genel olarak
dinin erken dönem karakteristiklerini belirlemeyi amaçlayan
karşılaştırmak bir analiz için esas oluşturduğunu ileri sürerse
de, onun önemli çalışması da tikel Din Üzerine Kuramlar
başlığını taşır (1965: 2). Benzer şekilde “yaban akıl” ya da
sözümona ilkel düşünce üzerindeki tartışmalar ve onun
bilimsel idrakle karşıtlık içine sokulması, bu düşünce biçimini
genelde dinsel düşünceyle değil, fakat yalnızca yazısız
kültürlerin geleneksel düşüncesi ile eşitler. Durkheim'in ilkel
ya da simgesel sınıflamaların “genelliği” ve Hıristiyan
kavramlarının mecazi doğasına ilişkin önerileri de anlamlı bir
şekilde gözardı edilmiştir. Halk dini ve tarihsel din arasında
keskin ve gereksiz bir bölünme hattının korunması
sürdürülmüştür.
İkinci olarak, tarihsel dünya dinleri karşılaştırmalı din
araştırmacıları tarafından kavramsal birimler olarak
değerlendirilirken, kabile kültürlerinin dinleri parçalara
ayrılmış ve bölük pörçük ele alınmıştır. Böylece,
karşılaştırmalı dine ilişkin genel metinler, hem inanç
sistemleri hem de gözle görülür tarihsel olgular olarak
değerlendirilen İslamiyet, Buddhizm ve Yahudilik hakkında
birer bölüme yer verirlerken, “ilkel” din bir dizi başlık altında
tartışmaya açılır: Mana, tabu, totemcilik, büyü, Şamanizm,
mitos ve kutsal. Bu terimlerde somutlaşan kavramsal
düşünceler, kuşkusuz hiçbir şekilde kabile kültürleriyle sınırlı
olmayıp, herhangi bir din sisteminin bir boyutu olabilirler.
Şaşırtıcı bir durum olarak, bazı antropologlar, bu yaklaşımı
izleme eğiliminde olmuşlardır; çünkü her ne kadar kabile dini
üzerine birkaç mükemmel monografi varsa da, genel eğilim
ideolojik sistemin veçhelerinden birinin üzerinde
yoğunlaşmak olmuştur. Örneğin simgecilik, cin tutması, mitos
ve büyücülük sıklıkla kültürün diğer veçhelerinden neredeyse
bağımsız şekilde özerk inançlar ve etkinlikler grubu olarak ele
alınmış ve kuramsal perspektifler, özellikle dinsel yaşamın
belli bir cephesine yöneltilmiştir. Bu tür çalışmalar, Evans-
Pritchard'ın Azande kabilesi büyücülüğüne ilişkin klasik
çalışmasındaki gibi etnografik nitelikte ya da Levi-Strauss'un
totemcilik, Lewis'in de cin-tutması tapınılan hakkındaki
çalışmalarıyla örneklendiği şekilde genel nitelikli olabilirler.
Levi-Strauss'un işaret ettiği üzere, temel Marksist öncül,
“insanların yaşama biçimlerinin onların düşünme biçimlerini
koşullaması”dır. Bu nokta, belki de dinsel olguları anlama ve
açıklama yolunda kuramsal çabalar göstermiş bazı bilginlerin
yazdıklarına bir giriş olarak tasarlanan bu çalışmanın tek yol
göstericisidir. Bu çalışma, eleştirel sempati olarak
nitelenebilecek bir duruş noktasından yazılmıştır ve bu
nedenle bana ait herhangi bir tez sunmamaktadır. Bu
çalışmada hem antropolojiyi hem dini en geniş anlamda
yorumladım. İnsanlık durumunu inceleyen herhangi biri, bana
göre bir antropologtur, “din” ise, bence kutsal ya da ampirik-
üstü bir niteliğe sahip görülen olguları kapsamına almaktadır:
totemcilik, mitos, büyücülük, ritûel, ruh inançları, simgecilik
ve diğerleri gibi. Her bir bilgini tartışırken, ilkin en geniş
