Table Of ContentDIE MITTELALTERLICHE
UNIVERSITÄT
Eingeleitet und zusammengestellt
von
Heinrich Rüthing
VANDENHOECK & RUPRECHT
IN GÖTTINGEN
ISBN 3-525-35664-1
O Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1973. — Printed in Germany Ohne
ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es nicht gestattet, das Buch
oder Teile daraus auf foto- oder akustomechanischem Wege zu vervielfältigen.
Gesamtherstellung: Hubert & Co., Göttingen
INHALT
Einleitung 7
I. Zur Entwicklung und Verfassung der Universität Paris
a) Die Anfänge im 12. Jahrhundert
1. Peter Abaelard als Schüler und Lehrer (ca. 1100-14) . . 9
2. Johannes von Salisbury als Student in Frankreich (1136—48) 11
b) Erste Ansätze einer Verfassung: Die Entwicklung der Korpora
tion und ihre Rechtsstellung. - Der Streit um die Ticentia
docendi'
3. Privileg König Philipp Augusts (1200) 13
4. Erste Korporationsrechte der Magister (ca. 1208/9) . .. 15
5. Schutz vor Willkür des Pariser Kanzlers (1212) 16
6. Kompromiß im Streit zwischen dem Kanzler und der Universi
tät (1213) 17
7. Die'Statuten'Robert Courcons (1215) 19
8. Honorius III. verbietet der Universität die Siegelführung
(1221) 20
9. Suspension des Lehrbetriebs (1229) 22
10. Die Bulle 'Parens scientiarum'(1231) 22
c) Zum Bettelordensstreit
11. Die Stellung der Orden an der theologischen Fakultät (1254) 25
12. Thomas von Aquin erhält die 'licentia docendi' (1256) . . 27
d) Rektor und Nationen
13. Wahl des Rektors durch die Nationen (1279) 28
14. Aus den Statuten der pikardischen Nation (1329) . . .. 29
II. Zur Entwicklung und Verfassung der Universität Bologna
15. Die Lehrtätigkeit des Irnerius (ca. 1100) 32
16. Kaiser Friedrich I. in Bologna (1155) 32
17. Die Authentica'Habita'(1158) 34
18. Pillius verläßt Bologna, um in Modena zu lehren (vor 1182) 35
19. Eid eines Bologneser Professors (1189) 36
20. Honorius III. setzt sich für die Rechte der Studenten ein
(1220) 36
21. Das Verhältnis von Stadt und Universität (ca. 1274) . .. 38
22. Die Verfassung der Universität (1317/47) 41
III. Zur Ausbreitung der Universitäten
23. Die älteste Papsturkunde für die Universität Palencia (1220) 48
24. Die Gründungsurkunde der Universität Neapel (1224) . . 48
25. Die Anfänge der Universität Angers (1229) 50
26. Rundbrief der Professoren von Toulouse (1229/30) . .. 52
27. Das 'ius ubique docendi' für die Universität Salamanca(1255) 54
28. Plan zur Gründung einer Universität in Prag (1294/5) . . 55
29. Die Grundungsurkunde der Universität Dublin (1312) . . 56
30. Gutachten zur Gründung der Universität Basel (ca. 1458) 57
IV. Zur wirtschaftlichen Sicherung der Universitäten
31. Wirtschaftliche Schwierigkeiten eines Oxforder Studenten
(ca. 1220) 61
32. Regelung des Mietzinses für Studentenwohnungen in
Cambridge (1231) 61
33. Besoldung von Professoren durch die Stadt Bologna (ca. 1274) 62
34. Rotulus der Universität Orleans (1343) 63
35. Residenzprivileg für die Angehörigen der Universität Angers
(1363) 64
36. Gründung des'College d'Annecy'in Avignon (1424) . . 65
37. Bettelbrief der Universität Oxford (1427) 67
38. Gebührennachlaß für arme Studenten in Leipzig (1471/90) 68
V. Zum Lehr- und Studienprogramm der einzelnen Fakultäten
39. Konzilsbeschluß über das Studium orientalischer Sprachen
(1312) 70
40. Johannes XXII. übersendet der Universität Paris die Clemen
tinen (1317) 71
41. Das artistische Lehrprogramm in Wien (1390) 72
42. Anatomische Studien in Montpellier (1396) 73
43. Heinrich von Langenstein über das Verhältnis der Fakultäten
zueinander (1396) 74
44. Aus den Statuten der theologischen Fakultät in Paris (Ende
14. Jh.) 76
45. Der Streit um 'via antiqua' und 'via moderna' in Köln (1425) 79
46. Das medizinische Lehrprogramm in Tübingen (1497) . . 81
Literaturhinweise 83
Abgekürzt zitierte Werke 84
EINLEITUNG
Eine so schmale Zusammenstellung aus dem überaus umfangreichen
Material zur Geschichte einer so wichtigen Institution der mittelalter
lichen Welt wie der Universität bedarf der Offenlegung ihrer Auswahl
kriterien. Die vorliegende Sammlung — die erste dieser Art, die die
Texte in der Originalsprache bietet — kann nur einen ersten Einblick in
einige Probleme der mittelalterlichen Universitäten geben, die dem
Herausgeber wichtig erscheinen. Zunächst mußte die Entwicklung und
die Verfassung der beiden Modelluniversitäten Paris (I) und Bologna (II)
ausführlicher dokumentiert werden. Für diese beiden Universitäten wird
der Benutzer dieser Zusammenstellung zahlreichen klassischen Texten
begegnen, die er auch in anderen Sammlungen findet. Hier waren der
Freiheit des Herausgebers relativ enge Grenzen gesetzt. Dafür wurde in
den letzten drei Abschnitten die Qual der Wahl umso größer. Fast jede
Quelle hätte durch eine andere ersetzt werden können, jedes aufge
worfene Problem durch viele andere Dokumente illustriert werden kön
nen. Für Teil III war der Wunsch maßgebend, möglichst viele Aspekte
der Entstehung neuer Universitäten ins Blickfeld zu rücken und die
unterschiedlichen Impulse und Motive für Universitätsgründungen deut
lich werden zu lassen. Dafür sind auch Gründungsversuche, die scheiter
ten, von Interesse. In Teil IV sollten - soweit das im Rahmen dieser
Sammlung möglich war - die wichtigsten Formen der wirtschaftlichen
Sicherung der Universität und ihrer Angehörigen exemplarisch aufge
zeigt werden. Auch bei den in Teil V ausgewählten Stücken ist sich der
Herausgeber bewußt, daß er nur wenige Gesichtspunkte anreißen
konnte. Hier war ein Blick auf die gängigen Lehrprogramme und
-methoden mit einigen Hinweisen auf das Selbstverständnis der mittel
alterlichen Wissenschaft zu verbinden. Mancher Benutzer wird vermis
sen, daß das Verhältnis der Universität zur Herrschaft nicht in einem
eigenen Abschnitt thematisiert worden ist. Eine erste Durchsicht der
Texte wird ihm jedoch zeigen, daß diese für die mittelalterliche Univer
sität eminent wichtige Frage in allen Abschnitten, selbst in TeilV
(Lehr- und Studienprogramm) ausführlich berücksichtigt worden ist.
Das Verhältnis der mittelalterlichen Universität zur Herrschaft und zur
Gesellschaft ist sogar eines der Zentralthemen dieser Sammlung. Ohne-
7
hin wurden die meisten Texte so ausgewählt, daß sie auch für andere
Themenkreise als die, unter denen sie aufgeführt sind, Aussagekraft
besitzen. Aus Raumgründen mußte auf Texte zum bunten mittelalter
lichen Studentenleben verzichtet werden. - Bei der Auswahl aller
Texte, die räumlich wie zeitlich ein weites Gebiet abdecken soll, spielte
auch die Absicht mit, möglichst viele Quellengattungen zu berücksich
tigen. Das wird der Hauptabsicht dieser Reihe, Hilfsmittel für Seminare
und Übungen zu sein, entgegenkommen.
Die Texte geben, was Orthographie und Interpunktion angeht,
möglichst genau die Druckvorlagen wieder. Konsonantisches u wurde zu
v und j zu i korrigiert. Die Groß- und Kleinschreibung wurde weit
gehend vereinheitlicht; lediglich bei den Nomina Sacra, Datumsangaben
und geographischen Bezeichnungen wurde die Schreibweise der Druck
vorlagen beibehalten. In einigen Fällen (z.B. bei der Zitation von
Werken in den Vorlesungsprogrammen von Teil V) wird Kursivdruck
verwandt, um die Übersichtlichkeit der Texte zu verbessern. Offensicht
liche Druckfehler wurden beseitigt. Die Quellen Nr. 7 und 43 konnten
anhand der Originale korrigiert werden.
8
I. Zur Entwicklung und Verfassung der Universität Paris
I. Peter Abaelard als Schüler und Lehrer (ca. 1100-14).
Abelard, Historia calamitatum, hrsg. von Jacques Monfrin
(Bibliotheque des textes philosophiques), 3. Aufl., Paris 1967,
S. 63-69.
... et quoniam dialecticarum rationum armaturam omnibus Philoso
phie documentis pretuli, his armis alia commutavi et tropheis bellorum
conflictus pretuli disputationum. Proinde diversas disputando perambu-
lans provincias, ubicunque huius artis vigere Studium audieram, peri-
pateticorum emulator factus sum.
Perveni tandem Parisius, ubi iam maxime disciplina hec florere con-
sueverat, ad Guillhelmum scilicet Campellensem preceptorem meum in
hoc tunc magisterio re et fama precipuum; cum quo aliquantulum
moratus, primo ei acceptus, postmodum gravissimus extiti, cum nonnul-
las scihcet eius sententias refeilere conarer et ratiocinari contra eum
sepius aggrederer et nonnumquam superior in disputanto viderer.. .
Factum tandem est ut, supra vires etatis de ingenio meo presumens, ad
scolarum regimen adolescentulus aspirarem, et locum in quo id agerem
providerem, insigne videlicet tunc temporis Meliduni castrum et sedem
regiam. Presensit hoc predictus magister meus, et quo longius posset
scolas nostras a se removere conatus, quibus potuit modis latenter
machinatus est ut priusquam a suis recederem scolis, nostrarum prepara-
tionem scolarum prepediret et provisum mihi locum auferret. Sed
quoniam de potentibus terre nonnullos ibidem habebat emulos, fretus
eorum auxilio voti mei compos extiti, et plurimorum mihi assensum
ipsius invidia manifesta conquisivit.
Ab hoc autem scolarum nostrarum tirocinio ita in arte dialetica nomen
meum dilatari cepit, ut non solum condiscipulorum meorum, verum
etiam ipsius magistri fama contracta paulatim extingueretur. Hinc
factum est ut de me amplius ipse presumens ad castrum Corbolii, quod
Parisiace urbi vicinius est, quamtotius scolas nostras transferrem, ut
inde videlicet crebriores disputationis assultus nostra daret importuni-
tas. Non multo autem interiecto tempore, ex immoderata studii afflic-
tione correptus infirmitate coactus sum repatriare, et per annos aliquot
a Francia remotus, querebar ardentius ab his quos dialetica sollicitabat
doctrina. . .
9
Tum ego ad eum reversus ut ab ipso rethoncam audirem, inter cetera
disputationum nostrarum conamina antiquam eius de universalibus
sententiam patentissimis argumentorum rationibus ipsum commutare,
immo destruere compuli. Erat autem in ea sententia de communitate
universalium, ut eamdem essentiahter rem totam simul singulis suis
inesse astrueret individuis, quorum quidem nulla esset in essentia
diversitas sed sola multitudine accidentium varietas. Sic autem istam
tunc suam correxit sententiam, ut deinceps rem eamdem non essen
tiahter sed indifferenter diceret. Et quoniam de universalibus in hoc
ipso precipua semper est apud dialeticos questio ac tanta ut eam
Porphirius quoque in Ysogogis suis cum de universalibus scriberet
definire non presumeret dicens "Altissimum enim est huiusmodi
negotium", cum hanc ille correxerit immo coactus dimiserit sententiam,
in tantam lectio eius devoluta est negligentiam, ut iam ad cetera dia-
lectice vix admitteretur quasi in hac scilicet de universalibus sententia
tota huius artis consisteret summa.
Hinc tantum roboris et auctoritatis nostra suscepit disciplina, ut hü qui
antea vehementius magistro Uli nostro adherebant et maxime nostram
infestabant doctrinam, ad nostras convolarent scolas, et ipse qui in
scolis Parisiace sedis magistro successerat nostro locum mihi suum
offerret, ut ibidem cum ceteris nostro se traderet magisterio ubi antea
suus ille et noster magister floruerat.. .
Dum vero hec agerentur, karissima mihi mater mea Lucia repatriare me
compulit; que videlicet post conversionem Berengarii patris mei ad
professionem monasticam, idem facere disponebat. Quo completo
reversus sum in Franciam, maxime ut de divinitate addiscerem, quando
iam sepefatus magister noster Guillhelmus in episcopatu Catalaunensi
pollebat. In hac autem lectione magister eius Anseimus Laudunensis
maximam ex antiquitate auctoritatem tunc tenebat.
Accessi igitur ad hunc senem, cui magis longevus usus quam ingenium
vel memoria nomen comparaverat. Ad quem si quis de aliqua questione
pulsandum accederet incertus, redibat incertior. Müabilis quidem in
oculis erat auscultantium, sed nullus in conspectu questionantium. Ver-
borum usum habebat mirabilem, sed sensum contemtibilem et ratione
vacuum. Cum ignem accenderet, domum suam fumo implebat, non luce
illustrabat. ..
Hoc igitur comperto non multis diebus in umbra eius ociosus iacui;
paulatim vero me iam rarius et rarius ad lectiones eius accedente,
10
quidam tunc inter discipulos eius eminentes graviter id ferebant, quasi
tanti magistri contemptor fierem. Proinde illum quoque adversum me
latenter commoventes, pravis suggestionibus ei me invidiosum fecerunt.
Accidit autem quadam die ut post aliquas sententiarum collationes nos
scolares invicem iocaremur. Ubi cum me quidam animo intemptantis
interrogasset quid mihi de divinorum lectione librorum videretur, qui
nondum nisi in philosophicis studueram, respondi : saluberrimum
quidem huius lectionis esse Studium ubi salus anime cognoscitur, sed me
vehementer mirari quod his qui litterati sunt ad expositiones sanctorum
intelligendas ipsa eorum scripta vel glose non sufficiunt, ut alio scilicet
non egeant magisterio. Irridentes plurimi qui aderant an hoc ego possem
et aggredi presumerem requisierunt. Respondi me id si vellent experiri
paratum esse. Tunc inclamantes et amplius irridentes : "Certe, inquiunt,
et nos assentimus. Queratur itaque et tradatur vobis expositor alicuius
inusitate scripture, et probemus quod vos promittitis." Et consenserunt
omnes in obscurissima Hiezechielis prophetia. Assumpto itaque exposi-
tore statim in crastino eos ad lectionem invitavi. Qui invito mihi con-
silium dantes, dicebant ad rem tantam non esse properandum, sed
diutius in expositione rimanda et firmanda mihi hanc inexperto vigilan-
dum. Indignatus autem respondi non esse mee consuetudinis per usum
proficere sed per ingenium; atque adieci vel me penitus desiturum esse,
vel eos pro arbitrio meo ad lectionem accedere non differre. Et prime
quidem lectioni nostre pauci tunc interfuere, quod ridiculum omnibus
videretur me adhuc quasi penitus sacre lectionis expertem id tarn
propere aggredi. Omnibus tarnen qui affuerunt in tantum lectio illa
grata extitit ut eam singulari preconio extollerent, et me secundum
hunc nostre lectionis tenorem ad glosandum compellerent. Quo quidem
audito, hii qui non interfuerant ceperunt ad secundam et terciam
lectionem certatim concurrere et omnes pariter de transcribendis glosis
quas prima die inceperam in ipso earum initio plurimum solliciti esse.
2. Johannes von Salisbury berichtet über seine Studien in Frankreich
(1136-48).
Johannes von Salisbury, Metalogicon, hrsg. von Clemens Charles
Julian Webb, Oxford 1929, S. 77-82.
Cum primum adolescens admodum studiorum causa migrassem in
Gallias, anno altero postquam illustris rex Anglorum Henricus, leo
iustitie, rebus excessit humanis, contuli me ad Peripateticum Palatinum
11
qui, tunc in monte sancte Genovefe clarus doctor et admirabilis
omnibus presidebat. Ibi ad pedes eius prima artis huius rudimenta
accepi et pro modulo ingenioli mei quicquid excidebat ab ore eius tota
mentis aviditate excipiebam. Deinde post discessum eius, qui michi
preproperus visus est, adhesi magistro Alberico, qui inter ceteros
opinatissimus dialecticus enitebat et erat revera nominalis secte acer-
rimus impugnator. Sic ferme toto biennio conversatus in monte, artis
huius preceptoribus usus sum Alberico et magistro Rodberto Melu-
densi . . . Ambo enim acuti erant ingenii et studii pervicacis; et, ut
reor, magni preclarique viri in phisicis studüs enituissent, si de
magno litterarum niterentur fundamento, si tantum institissent vestigiis
maiorum quantum suis applaudebant inventis. Hec pro tempore
quo Ulis adhesi. Nam postea unus eorum, profectus Bononiam,
dedidicit quod docuerat; siquidem et reversus dedocuit. An melius,
iudicent qui eum ante et postea audierunt. Porro alter in divinis
proficiens litteris etiam eminentioris philosophie et celebrioris nominis
assecutus est gloriam. Apud hos, toto exercitatus biennio, sie locis
assignandis assuevi et regulis et aliis rudimentorum elementis, quibus
pueriles animi imbuuntur, et in quibus prefati doctores potentissimi
erant et expeditissimi, ut hec omnia michi viderer nosse tanquam
ungues digitosque meos. Hoc enim plane didiceram, ut iuvenili levitate
pluris facerem scientiam meam quam esset. Videbar michi sciolus, eo
quod in üs que audieram promptus eram. Deinde, reversus in me et
metiens vires meas, bona preeeptorum meorum gratia, consulto me ad
gramaticum de Conchis transtuli, ipsumque triennio docentem audivi.
Interim legi plura, nee me umquam penitebit temporis eius. Postmodum
vero Ricardum cognomento Episcopum, hominem fere nullius
diseipline expertem, et qui plus pectoris habet quam oris, plus scientie
quam faeundie, plus veritatis quam vanitatis, virtutis quam ostenta-
tionis, secutus sum; et que ab aliis audieram ab eo cuncta relegi, et
inaudita quedam ad quadruvium pertinentia, in quo aliquatenus Teu-
tonicum preaudieram Hardewinum. Relegi quoque rethoricam, quam
prius cum quibusdam alüs a magistro Theodorico tenuiter auditis paulu-
lum intelligebam. Sed eam postea a Petro Helia plenius accepi. Et quia
nobilium liberos qui michi, amicorum et cognatorum auxiliis destituto,
paupertati mee solatiante Deo, alimenta prestabant, instruendos sus-
ceperam, ex necessitate officii et instantia iuvenum urgebar quod
audieram ad memoriam crebrius revocare.. .
12