Table Of ContentB I B L I O T H E CA
SCRIPT O R VM GRAECORVM ET ROMANORVM
T E V B N E R I A NA
1106
S. AVRELI AVGVSTINI
CONFESSIONVM
LIBRI XIII
EDIDIT
MARTINVS SKVTELLA
(MCMXXXIV)
EDITIONEM CORRECTIOREM CVRAVERVNT
H. JVERGENS ET W. SCHAVB
w
DE
G
BEROLINI ET NOVI EBORACI
WALTER DE GRUYTER MMIX
© Gedruckt auf säurefreiem Papier,
das die US-ANSI-Norm über Haltbarkeit erfüllt.
ISBN 978-3-598-71106-0
Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in
der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten
sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.
© Copyright 2009 by Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, D-10785 Berlin
Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Ver-
wertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustim-
mung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigun-
gen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung
in elektronischen Systemen.
Printed in Germany
Druck und Bindung: Hubert & Co. GmbH & Co. KG, Göttingen
PRAEFATIO
A. DE TEXTUS MEMORIA
Confessionum s. Augustini ingens extat copia et libro-
rum manuscriptorum et impressorum. Ulorum numerantur
225 integra exempla, 34 magis minusve mutila1). Aetate
praestantissimus est unus, qui saeculo VII ineunte videtur
esse scriptus: Sessorianus bibliothecae Romanae Victoris
Emanuelis 2099, olim ecclesiae s. Crucis 55. Saeculi IX
sunt 9, Χ: 82, XI: 21), XII: 52, XIII: 52, XIV: 46, XV: 70.
Laurentianus s. Crucis XVIID 8 (Wilmart 73) teste scriptura
nullo modo potest esse saeculi IX sed XI. Eiusdem sae-
culi XI est Β = Bambergensis (Capituli) Β III 23 (Wilmart 9),
qui in schola Sangallensi scriptus est. Turonensis 283 (Wil-
mart 233) testibus scriptura et mendis a librario commissis
attribuendus est si non XI at, certe exeunti saeculo X.3)
Libri impressi excedunt numerum 120, quorum fere 60
conîessiones cum nonnullis opusculis aut inter reliqua s.
Augustini scripta editas, 70 vero seorsum impressas con-
tinent. Maximam operum collectorum copiam exhibet sae-
culum XVI, confessionum solarum s. XVII. Gallia floret
operibus collectis, confessionibus seorsum editis Germania.
Editio princeps est Ioannis Mantelin Argentoratensis, quam
inter annos 1465—1470 prodisse verisimile est.4) Consentit
1) Cf. conspectum a. D. A. Wilmart 1931 occasione centenari!
a morte s. Augustini quintidecimi propositum in altero volu-
mine celeberrimi operis, cui inscribitur Miscellanea Agostiniana
p. 259—266.
2) In conspectu supra nominato corrigendi sunt (p. 266)
numeri ita: 222 (non 223), 232, 233, 254 (non 255).
3) Eundem in modum iudicat Eduardus K. Rand p. 192 sq.
prioris voluminis libri: Studies in the script of Tours. Cam-
bridge 1929.
4) Confessionum libros usque ad 1500 impressos habemus 9;
vide Gesamtkatalog der Wiegendrucke, herausg. von der Kom-
mission für den Gesamtkatalog. Leipzig, Hiersemann. vol. 3 (1928) ;
inter hos novem sunt quinqué libri, qui confessiones inter alia
opuscula impressas (nr. 2863—2866 et 2868), quattuor, qui solas
confessiones continent (nr. 2893—2896).
a*
IV PRAEFATIO
b cum interpolata codd. familia it sicut Amerbachii editio
Basileensis anni 1506, quae lectiones varias prima ad mar-
ginem ponit eamque secuta editio Desiderii Erasmi Frobe-
niana 1528—1529. Utraque utitur signo crucis sicut et Lo-
1 vaniensium theologorum editio 1576. Editio Parisina anni
1531 locis controversis praefigit asteriscum significantem
exemplar Basileense (fortasse Frobenianum Erasmi) vel
crucis notam indicantem lectiones Parisinas, vel stellam
cruci adpositam monentem exempta Basileense et Parisi-
num idem legere.
Librorum manuscriptorum prima mentionem facit Erasmi
editio sed in universum tantum codices vetustos comme-
morans in titulo et in epistula ad archiepiscopum Toleta-
num data, quae praefationis muñere fungitur. Editio Pari-
sina anni 1531 affert libros Victorianos i. e. abbatiae s.
Víctoris Parisinae. Patres Maurini norunt tres huius nomi-
nis libros. Bibliotheca Nationalis habet unum: 14293 s.XII,
alium bibliotheca Arsenal.: 478 s. XII. Enumerant libros
manuscriptos, ad quos editionem recognoverunt theôlogi
Lovanienses in castigationibus primi tomi p. 375: 'Libros
confessionum castigando usi sumus 5 mss. exemplaribus
Gemblacensi (abbatiae Benedictinorum Gemblacensium
[Gembloux] provinciae Namurcae Belgarum), duobus Par-
censibus (abbatiae Parcensis [ParcJ Praemonstratensium
prope Lovanium), Bethlehemitico (bibliothecae Bethlemiti-
corum Lovaniensium), Tornacensi (abbatiae Benedictinorum
s. Martini Tornacensis).
Editores Maurini duabus usi sunt editionibus mentione
dignis: una, quam Iodocus Badius anno 1502 per Ioannem
Parvum excudi curaverat, altera, quae D. Antonii Arnaldi,
doctoris Sorbonici, studio ad 12 MSS recognita prodiit
anno 1649.
Disceptationibus theologicis praesertim de gratia divina
atque libero arbitrio sextodecimo saeculo ingravescentibus
summi pontífices Romani post concilium Tridentinum id
agebant, ut fontes doctrinae christianae: libri sacri et prae-
cipuorum opera scriptorum ecclesiasticorum authenticis
editionibus sarta tectaque servarentur. Itaque iam Pium V
(1565—1572) cogitasse de edendis s. Augustini operibus
litterae a Durban, alumno Ordinis s. Benedicti congrega-
tionis s. Mauri, Romae 16. V. 1672 datae atque in cod. Pari-
sino (biblioth. Nation.) Nouv. fonds 11645 p. 72 servatae
nos docent.') Quae editio regnante Clemente VIII parari
1) Ricardus Kukula, Die Mauriner Ausgabe des Augustinus.
SB. Wien vol.121 VI (1890) p. 21.
PRAEFATIO V
coepta, cuius collationes monachis Maurinis praesto erant,
ad finem perducta non est.*)
Eius vices gerit editio Patrum Maurinorum, cuius primus m
tomus confessiones continens prodiit anno 1679.J) In syl-
labo codicum I 595 Maurini emendasse se libros confessio-
num affirmant: 'ad veteres codices optimae notae Fossaten-
sem, Thuaneum, Corbeiensem, Germanensem, Benignianum,
qui ante annos 700 vel 800 scripti videntur: ad alios in-
ferioris aetatis aut nobis, qui non 'omnes propriis oculis
exploravimus, incompertae scilicet ad Theodoricensem,
Albinensem, Lyranum, Valiensem, Regium, Vedastinum,
Vaticanum, unum e bibliotheca RR. PP. Praedicatorum Paris,
via Iacobaea, ex Sorbonica duos, ex Victorina tres, ex bi-
bliotheca RR. PP. Augustinianorum maioris conventus Paris,
quattuor: ad variantes lectiones Lovaniensium cura ex
quinqué MSS. collectas; praeter lectiones absoluto iam
opere receptas ex quattuor Anglicanis Bodleiano, Coli. Mert.
duobus, et uno Arch. Laud., qui cum nostris codicibus
passim conveniunt..
Ex his libris manu scriptis 1. Fossatensis est E=Parisi-
nus 12191 s. X. 2. Corbeiensis: H = ibid. 12224 s. IX.
3. Germanensis: G = ibid. 12193 s. IX.3) 4. Theodoricensis
est: D = Parisin. 1913A cum et in marg. inf. fol. 3 scrip-
tum sit: liber eccl. s. Theodorici et lectio 1, 1, 2 (p. 2, 17)
ego sum inferi, quam Maurini ei attribuunt, re vera ab eo
sustineatur. 5. Albinensis videtur esse Andegavensis 163
s. XI cum lectionem fundere, quam additam esse ad 6,1,1
(p. 99,10) lacrimas densiores Maurini affirmant, fol. 46 eius-
dem codicis recte reperias. Quae vero Maurini ad 6,14,24
(p. 121, 28/29) inde ad suspiria e nostro codice afferunt,
fol. 56 frustra quaeris; confirmatur autem fol. 70 lectio a
Maurinis ad 8, 1, 1 (p. 152, 12) aliata: delectatione pro di-
lezione. 6. Vedastinus, qui ad duos illos Vedastinos per-
tinet, quos Maurini ad lectionem 11, 23, 29 (p. 283, 14/15)
nil annui adducunt, fortasse idem est atque Atrebatensis 548
s. XI, cum fol. 47 lectionem allatam exhibeat. 7. Valiensis
1) De fatis huius edilionis disseruit Carolus Urba, Beiträge zur
Geschichte der augustinischen Textkritik. SB. Wien 119 VI(1889).
2) Kukula, Die Mauriner Ausgabe VI p. 55 et Odilo Rott-
manner, Bibliographische Nachträge zu Dr. R. C. Kukulas Ab-
handlung Die Mauriner Ausgabe des Augustinus. SB. Wien 124
(1891), 13 = Geistesfrüchte aus der Klosterzelle. Gesammelte
Aufsätze von P. Odilo Rottmanner, herausg. von P. Rupert lud.
München 1908 p. 33.
3) Knöll in praef. ed. maioris p. XXXI.
VI PRAEFATIO
potest esse Parisin. (bibl. Nat.) 17409 s. XII; legitur enim
in margine inferiore fol. 1 : Ex libb. Renati Vallin, 8. Codex
vero PP. Praedicatorum Parisiensium ad Parisinum bibl.
Mazarin. 628 s. XIII. referri potest, cum in operculo sche-
dule adglutinata sit, cui inpressum est: Ex bibliotheca FF.
Praedicatorum S. Jacobi. At qui sint reliqui Maurinorum
codices, difficile est diudicari. Benignianus, quem Maurini
in veteribus codicibus optimae notae ante annos 700 vel
800 scriptis collocant, vix potest esse Divionensis biblio-
thecae publicae 139 (106) s. XIII. Duo libri Sorbonici ad
quattuor illos s. XIII libros pertinent, quos bibliotheca Na-
tionalis servat: 15650, 15656, 15660, 15829; quattuor vero
codices bibliothecae PP. Augustinianorum maioris conven-
es Parisin. ad Parisin. (bibl. Arsenal.) 324 s.XIV, ibid. (bibl.
Mazarin.) 589 s. XIV et 617 s. XII. Incerti quoque restant:
Thuaneus, quem Maurini inter veteres optimae notae nu-
merant, et recentiores Lyranus, Regius, Vaticanus. ') Biblio-
theca Vaticana habet decern Vaticanos: V = 5756 (Bob-
biensem) s. 1X/X, 414 s. XIII, 450 s. XV, 459 s. XI—XII,
460 s. XV, 461 s. XII, 462 s. XII, 463 s. XV, 511 s. XIV—XV,
7334 s. XIV.
In apparatu critico Maurini nominant 11 libros manu
scriptos: Benignianum tredecies, Corbeiensem undecies,
Fossaíensem quinquies, Albinensem et Lyranum quater,
Germanensem, Theodoricensem, Sorbonicum ter, Vallinen-
sem, Victorinum, duos Vedastinos semel. Praeterea loquun-
tur de 12 mss. semel2), de 9: semel, 8: semel, 6: bis, 5:
quater, 4: sexies, 3: bis, 2: ter. Laudatur Benignianus et
hic 'codex optimae notae', Fossatensis (= E), Benignianus,
Corbeiensis (= H) etc. 'vetustiores et castigadores'. Praeter
eos codices Maurini praeferunt Theodoricensem (=D), Ger-
manensem (= G), Albinensem, hunc ad 13, 35, 50 (p. 332, 8),
ubi pro pacem Maurini cum Albinensi cod. legunt sabbati.
Anno 1741 Parisiis J. Martin, Benedictinus monachus, no-
vam confessionum editionem accomodavit ad duodecim
manuscriptos, quos ubique fere nominai. Ibidem 1776 typis
Philippi-Dionysii Pierres via San-Iacobea prodiit earundem
confessionum editio, quae auctore viro doctissimo L. St. Rondet
collata est ad libros manu scriptos bibliothecae olim Regiae
et San-Genovefanae, quarum lectiones variae ad calcem
adiectae-sunt3); sunt autem libri manu scripti: 1. biblioth.
1) De tribus Iibris Victorianis supra p. IV dixi.
2) Ñeque vero constat, utrum hic numeras se référât ad
codices editionis Arnaldi 1549 an ad Rondeti collationes.
3) Migne P. L. 47 (1849) col. 137.
PRAEFATIO VII
Nation.: 1807 s. XIII, 1911 s. IX (= O), 1912 s. IX (= Ρ),
1913 s. IX (=C), 1913 A s. IX (=D), 1914 s. XI (quondam
ecclesiae b. Mariae Aniciensis), 1915 s. XII, 1916 s. XIII,
1917 s. XIII, 1918 s. XIII, 1948 s. XIV, 2375 s. XIV, 2694
s. XIII, 5296D s. XI '), 2. biblioth. Genov. 34.!)
Oxoniensis editio Puseyana 1838 Maurinorum editione o
nixa codices Anglicanos Maurinorum denuo contulit, cum
parum accurate collati îuerint adhibito quinto codice Oxo-
niensi collegii Aen. Nasi 13,7 s. XII.8) Ex hac editione
pendet Raumeri liber 1856, 18722.
Novam rationem iniit Pius Knöll in editione maiore Cor-
poris Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum Vindobonen-
sis voi. 33 (1896) et biennio post in editione minore Biblio-
thecae Teubnerianae Lipsiensis religiosissime sequens cod.
Sessorianum (= S) utpote 'antiquissimum et optimum' in
recensendo atque emendando ducem. Ita factum est, ut
iusto longius Knöll recederei a Maurinorum via; in edi-
tione minore iam cautius vestigia Sessoriani pressit. Praeter
S usus est codicibus BC(DE)F (Parisin. 10862 s. IX) GH
M (Monacensi 14350 s.X) OPQ (Berolinensi 19 [Cheltenham
1678] s. XII) VW (= Vindobonensi 712 s. Χ/ΧΙ mero apo-
grapho Sessoriani). In apparatum minoris editionis recepii
selectas codicum OS et editionum m o lectiones.
Felix Ramorino editionem suam Romanam 19094) initio
ad Vindobonensem accomodabat. Sed mox 'procedente
opere cod. Sessorianum etsi ceteris antiquiorem, nullo modo
emendatiorem textum nobis praebere' sibi persuasit. Ita-
que 'non unius Sessoriani libri habenda est ratio, sed etiam
alterius codicum familiae, et ubi variant, plerumque con-
sensus OH—CGP maiori pretio habendus quam unus S.'5)
Hac via Ramorino ad Maurinorum recensionem propius
accessit, quamquam editionem iam coeptam corrigere non
potuit; quam ob rem in fine voluminis indicem locorum
corrigendorum addidit. Primi libri locos 37 corrigendos
proponit. Postulat quoque Ramorino, ut aliorum librorum
nondum examinatorum maior cura habeatur. Ipse duos
codices Laurentianos contulit: L = s. Crucis XVII D8 s. XI,
quem iam commemoravimus et alterum s. Marci 625 s. XII
(=N), quorum lectiones in appendicem reiecit.
1) Wilmart nr. 163 — 176.
2) Nunc in eadem bibliotheca asservatur tantum cod. 1356
s. XIII (olim s. Ioannis de lardo).
3) Praeî. p. VIII et append, crit. p. 283.
4) Bibliotheca ss. Patrum et Scriptorum ecclesiasticorum ser. 6
vol. 2. 5) Ramorino p. XXXVII et XLII editionis.
Vili PRAEFATIO
Cantabrigienses editores Johannes Gibb et Guilelmus
Montgomery 1908, iterum 1927 nimis anxie secuti sunt edi-
tionem Pii Knöll. Petrus Labriolle uero in editione ador-
nanda (1925) discessit ab hoc editore optime merito sicut
Felix Ramorino et propius accessit ad Maurinos corredo
nonnumquam apparatu critico Pii Knöll.
Recentissimus editor Hispanus P.A.C.Vega Ordinis Ere-
mitarum S. Augustini adhibitis codicibus CFGHOPSW
et mutilo quodam Escurialensi s. IX. ') eo differt ab edito-
ribus ceteris laudabiliter, quod discedentibus reliquie codi-
cibus a Sessoriano in iudicium vocavit Eugippii excerpta,
quae Knöll et Labriolle merito minoris aestimarunt. Hac
in re Vega satisfecit rei, quam Β. Capelle commendaverat.!)
Praeterea Vega in codicum dissensione tollenda feliciter
usus est lege rhythmi. Sed editionem eius laborare cum
mendis typographicis monet Wilmart3) tum maxime eo,
quod praestantissimos libros manu scriptos haud ipse con-
suluerit.
B. DE HAC NOVA EDITIONE
Et textus constituendi via utpote inquirendi pars veri
longior est quam quae una alterave editione ad artis criti-
cae leges conformata possit absolví, eoque est longior, quo
maior est testium numerus recensendus atque examinan-
dus. Itaque non est mirum quod in tanta librorum manu
scriptorum multitudine textus confessionum nondum extat
purus. Post theologos Lovanienses monachi Maurini quam-
quam ampliora iecerunt fundamenta textus constituendi,
tarnen et in reddenda per varias lectiones ratione testium
examinatorum parciores nobis videntur esse et saepius cum
editionibus ad codices familiae π interpolatae recognitis
facere, quam ut eorum viam persequi possit, in cuius noti-
tiam contrarius memoriae testis, Sessorianum dico, venit.
Sed cum ad testium dissensionem componendam medius
tertius desit, fieri potuit, ut Pius Knöll Sessoriani partes ita
amplecteretur, ut tamquam ab extrema statione esset re-
vocandus, quo negotio Ramorino, Labriolle, Vega functi
adhuc sunt, uti supra diximus. Sed inquirendum fuit in ipsa
fundamenta textus: iterum excutiendi erant testes memo-
riae, cum prima vice erui omnia recte vix possint prae-
sertim si complures complura conferunt eorumque errata,
1) Typis Augustinianis Regalis Escurialensis Monasteri! 1930.
2) Revue Bénédictine 39 (1927). Bulletin d'ancienne Littéra-
ture 606 pi-248sq.
3) Miscellanea Agostiniana 2 p. 259, 2.
