Çevre M

211 Pages·2009·0.86 MB·Turkish

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ (cid:144) FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ENDÜSTRİYEL TEHLİKELİ MADDELER İÇİN ÇEVRESEL RİSK
DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI

YÜKSEK LİSANS TEZİ
Emel TOPUZ

Anabilim Dalı : Çevre Mühendisliği

Programı : Çevre Bilimleri ve Mühendisliği

HAZİRAN 2009

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ (cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1) FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ENDÜSTRİYEL TEHLİKELİ MADDELER İÇİN ÇEVRESEL RİSK

DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI

YÜKSEK LİSANS TEZİ
Emel TOPUZ
(501071709)

Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 04 Mayıs 2009

Tezin Savunulduğu Tarih : 05 Haziran 2009

Tez Danışmanı : Prof. Dr. İlhan TALINLI (İTÜ)

Diğer Jüri Üyeleri : Prof. Dr. Cumali KINACI (İTÜ)

Prof. Dr. Günay KOCASOY (BÜ)

HAZİRAN 2009

ÖNSÖZ
Bu çalı(cid:250)ma sırasında bana yol gösteren, yardımlarını ve deste(cid:247)ini hiçbir zaman
esirgemeyen de(cid:247)erli hocam ve danı(cid:250)manım Sayın Prof. Dr. (cid:248)lhan TALINLI' ya çok
te(cid:250)ekkür ederim.
Bu çalı(cid:250)mayı olu(cid:250)turdu(cid:247)um yüksek lisans e(cid:247)itimimi, B(cid:248)DEB-2228 ‘Son Sınıf Lisans
Ö(cid:247)rencileri için Yurt (cid:248)çi Yüksek Lisans Burs Programı’ ile destekleyen TÜB(cid:248)TAK’ a
katkılarından dolayı te(cid:250)ekkür ederim.
Bu tezi hazırlarken oldu(cid:247)u gibi beni bütün hayatım boyunca destekleyen, özveride
bulunan ve te(cid:250)vik eden canım aileme en içten sevgilerimle te(cid:250)ekkürü bir borç bilirim.
Haziran, 2009 Emel TOPUZ
(cid:3) iii
(cid:3)
(cid:3) iv
(cid:3)
(cid:248)Ç(cid:248)NDEK(cid:248)LER
Sayfa
ÖNSÖZ……………………………………………………………………….. iii
(cid:248)Ç(cid:248)NDEK(cid:248)LER……………………………………………………………… v
KISALTMALAR……………………………………………………………. ix
SEMBOL L(cid:248)STES(cid:248)…………………………………………………………. xi
Ç(cid:248)ZELGE L(cid:248)STES(cid:248)………………………………………………………… xiii
(cid:249)EK(cid:248)L L(cid:248)STES(cid:248)…………………………………………………………….. xv
ÖZET………………………………………………………………………… xix
SUMMARY…………………………………………………………………. xxi
1. G(cid:248)R(cid:248)(cid:249)……………………………………………………………………... 1
1.1 Amaç ve Kapsam……………………………………………………… 4
2. ÇEVRESEL R(cid:248)SK DE(cid:246)ERLEND(cid:248)RME……………………………… 7
2.1 Çevre Yönetimi………………………………………………………… 7
2.1.1 Çevre yönetiminin tanımı………………………………………….. 7
2.1.2 Çevre yönetiminin amacı………………………………………….. 7
2.1.3 Çevre yönetim standartları………………………………………… 8
2.1.3.1 Çevre Yönetim ve Denetim Çerçevesi (Environmental
Management and Audit Scheme (EMAS))………………….. 8
2.1.3.2 ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemleri……………………… 9
2.1.3.3 Çevre Etki De(cid:247)erlendirme (ÇED)…………………………… 10
2.2 Risk Tanımı……………………………………………………………. 11
2.3 Çevresel Risk………………………………………………………….. 12
2.3.1 Risk karakteristikleri………………………………………………. 13
2.3.2 Çevresel risk analizi………………………………………………... 14
2.3.2.1 Risk analizin olu(cid:250)turulması ve amacı………………………… 14
2.3.2.2 Risk analizi araçları………………………………………….. 16
2.3.2.3 Risk analizinin kısıtları………………………………………. 19
2.4 Çevresel Risk De(cid:247)erlendirme………………………………………….. 20
2.4.1 Çevresel Risk De(cid:247)erlendirme amaçları……………………………. 22
2.4.2 Çevresel Risk De(cid:247)erlendirme çerçevesi……………………………. 22
2.4.2.1 Tehlike tanımı………………………………………………... 27
2.4.2.2 Maruz kalma de(cid:247)erlendirmesi……………………………....... 31
2.4.2.3 Doz-tepki de(cid:247)erlendirmesi…………………………………… 36
2.4.2.4 Risk karakterizasyonu………………………………………... 37
2.5 Risk Yönetimi………………………………………………………….. 41
2.5.1 Risk De(cid:247)erlendirmenin Yönetim Açısından Önemi……………….. 42
2.6 Risk (cid:248)leti(cid:250)imi…………………………………………………………… 42
v
2.7 Avrupa Birli(cid:247)i Toplulu(cid:247)unda Kimyasal Madde Risk De(cid:247)erlendirme
Yakla(cid:250)ımları ve Mevzuatları…………………………………………… 47
2.7.1 Tarihçe……………………………………………………………... 47
2.7.2 ECETOC yakla(cid:250)ımı………………………………………………... 50
2.7.3 EUSES Yakla(cid:250)ımı………………………………………………….. 51
2.7.4 REACH direktifi …………………………………………………... 56
2.7.5 TGD yakla(cid:250)ımı ……………………………………………………. 58
2.8 EPA Tarafından Sunulan Risk De(cid:247)erlendirme Yakla(cid:250)ımları…………. 58
2.9 Türkiye' de Bulunan (cid:248)lgili Yönetmelikler……………………………… 60
3. TEHL(cid:248)KEL(cid:248) MADDELER………………………………........................ 63
3.1 Tehlikeli Maddenin Tanımı……………………………………………. 63
3.2 Tehlikelilik Özellikleri…………………………………………………. 63
3.2.1 Zehirlilik ………………………………………………………...... 63
3.2.1.1 Maruz kalma yolu……………………………………………. 64
3.2.1.2 Maruz kalmanın süresi ve frekansı…………………………... 64
3.2.1.3 Organizmayla ilgili faktörler ………………………………… 66
3.2.1.4 Çevresel faktörler…………………………………………….. 66
3.2.1.5 Kimyasallarla ilgili faktörler ………………………………… 67
3.2.1.6 Etki Çe(cid:250)itleri…………………………………………………. 68
3.2.1.7 Doz-Tepki (cid:248)li(cid:250)kisi……………………………………………. 70
3.2.1.8 Kanserojenite………………………………………………… 70
3.2.1.9 Mutajenite……………………………………………………. 71
3.2.1.10 Üreme ile ilgili Zehirlilik ve Teratojenite………………….. 72
3.2.2 Koroziflik ………………………………………………………….. 72
3.2.3 Parlayıcılık…………………………………………………………. 73
3.2.4 Reaktiflik ………………………………………………………….. 76
3.2.5 Patlayıcılık…………………………………………………………. 78
3.3 Fiziksel ve Kimyasal Özellikler………………………………………... 78
3.3.1 Çözünürlük…………………………………………………………. 78
3.3.2 Buhar basıncı………………………………………………………. 79
3.3.3 Henry sabiti………………………………………………………… 81
3.3.4 Oktonal-Su ayrım katsayısı………………………………………… 82
3.3.5 Su-organik katı madde arası birikme………………………………. 82
3.3.6 Sıvı-buhar faz de(cid:247)i(cid:250)imi…………………………………………….. 83
3.3.7 Gazların ve buharların yo(cid:247)unluluk farkları………………………… 83
3.3.8 Sıvıların yo(cid:247)unluluk farklılıkları…………………………………... 84
4. ANAL(cid:248)T(cid:248)K H(cid:248)YERAR(cid:249)(cid:248) PROSES(cid:248) VE BULANIK MANTIK 85
4.1 Analitik Hiyerar(cid:250)i Prosesi (AHP) ………...…….……………………… 85
4.1.1 Hiyerar(cid:250)ik yapının olu(cid:250)turulması…………………………………... 86
4.1.2 (cid:248)kili kar(cid:250)ıla(cid:250)tırma matrislerinin olu(cid:250)turulması……………………... 87
4.2 Bulanık Mantık………………………………………………………… 88
4.2.1 Bulanık küme teorisi……………………………………………….. 88
4.2.1.1 Üyelik fonksiyonları…………………………………………. 89
4.2.1.2 Bulanık kümelerde i(cid:250)lemler………………………………….. 91
vi
4.2.2 Bulanık modeller…………………………………………………… 92
4.2.2.1 Bulanık çıkarım modeli………………………………………. 92
4.2.2.2 Mamdani bulanık modeli…………………………………….. 93
5. ENDÜSTR(cid:248)YEL TEHL(cid:248)KEL(cid:248) MADDELER (cid:248)Ç(cid:248)N ÖNER(cid:248)LEN
ÇEVRESEL R(cid:248)SK DE(cid:246)ERLEND(cid:248)RME YAKLA(cid:249)IMI………………….. 97
5.1 Önerilen Yakla(cid:250)ımın Tanıtımı…………………………………………. 97
5.2 Önerilen Yakla(cid:250)ımın Adımları…………………………………………. 98
5.2.1 Hazırlık adımı……………………………………………………… 99
5.2.2 Faktör indeksi ölçüm adımı ……………………………………….. 101
5.2.2.1 Risk kriterlerinin olu(cid:250)turulması……………………………… 101
5.2.2.2 F(cid:248) hiyerar(cid:250)isindeki faktörlerin ölçümü……………………….. 103
5.2.2.3 Faktörlerin ikili kar(cid:250)ıla(cid:250)tırılması……………………………... 122
5.2.2.4 Puanları SYBS haline dönü(cid:250)türme …………………………... 123
5.2.2.5 Faktör (cid:248)ndeksi Hesabı………………………………………... 124
5.2.2.6 Durula(cid:250)tırma…………………………………………………. 125
5.2.3 Risk olasılı(cid:247)ı ve risk (cid:250)iddeti adımının hesaplanması………………. 125
5.2.4 Bulanık sonuç çıkarma …………………………………………….. 125
6. UYGULAMA……………………………………………………………… 129
6.1 Vinil Klorür Kullanan Bir (cid:248)(cid:250)letme için Çevresel Risk De(cid:247)erlendirme 129
6.1.1 Hazırlık adımı……………………………………………………… 129
6.1.2 F(cid:248) ölçüm adımı……………………………………………………... 135
6.1.3 Faktörlerin ikili kar(cid:250)ıla(cid:250)tırılması …………………………………... 140
6.1.4 Faktör indekslerinin hesaplanması…………………………………. 150
6.1.5 Risk olasılı(cid:247)ı ve risk (cid:250)iddeti adımının hesaplanması………………. 154
6.1.6 Bulanık sonuç çıkarma ……………………………………………. 156
6.1.7 Vinil Klorür kullanacak olan i(cid:250)letme için çevresel risk
de(cid:247)erlendirme sonuçları ve yorumlama……………………………. 159
6.2 Di(cid:247)er Maddeler için Çevresel Risk De(cid:247)erlendirme……………………. 161
6.2.1 Hazırlık adımı - Trikloroetilen (TCE) ……………………………. 161
6.2.2 Hazırlık adımı - Aseton ……………………………………………. 164
6.2.3 Hazırlık adımı - Hekzan …………………………………………… 166
6.2.4 Hazırlık adımı - Asetonitril ……………………………………….. 168
6.2.5 Hazırlık adımı - Kloroform………………………………………... 169
6.2.6 Hazırlık adımı - Metanol…………………………………………... 171
6.2.7 Risk De(cid:247)erlendirme SonuçlarınınYorumlanması………………….. 172
7. SONUÇ VE ÖNER(cid:248)LER…………………………………………………. 175
KAYNAKLAR……………………………………………………………….. 179
vii
viii