Table Of Content
Bertrand Russell
Batı Felsefesi Tarihi
İlkçag
Çeviren
Muammer Sencer
Bu çevirinin kimi sıkıntılarını benimle paylaşan annemin
anısına
ÇEVİRİ ÜZERİNE
Çeviride dilin, olduğunca Türkçe olmasına çalışılmıştır.
Doğruluğa öncelik tanındığı için, bu belki “güzel Türkçe”
anlamına gelmez. Fakat yabancı sözcüklerden arınmış bir
Türkçedir. Kim ne derse desin, dilimiz arılaşmaya doğru
gitmekte. Bir soruşturma yapılsa, aydın ve okuyan kuşakların
tuttuğu dilin, Türk Dil Kurumu “melez” dil olmadığını
kanıtlayacak araştırmaları gerçekleştirse, kendisine karşı
1
girişilen saldırılara en güzel karşılığı vermiş olacaktır ( ).
Günümüzde, Dil Kurumu’nun Türkçecilerin, yenilikten,
devrimlerden yana çıkanların yağısı kesilen ve kendilerini
güçlü sanan bir öbek insan var. Diyorlar ki:
1. Yeni sözcükler uydurmadır. Sözgelimi yukardaki
“örneğin” sözcüğü bilinmeden Ermeniceden alınmıştır.
2. Dil bir organizmadır, kendi kendine oluşur. Dili halk
yapar. Bu savlara kısaca karşılık vermek istiyoruz:
1. Dil Kurumunca ileri sürülen yeni sözcükler, Divanü
Lu-gat-it-Türk, Kutadgu Bilik gibi eski Türk kaynaklarına
ve halk arasında yaygın olan kullanılışlara dayanması
açısından, dilimizin yapısına uygundur ve Türkçenin ad
yapma eklerinden yararlanılarak ortaya konulmuştur.
“örneğin” sözcüğü, Ermenice değildir. “Örnekleyin”
deyişinin, kısaltılmış biçimidir. Bu tür kısaltılmış kullanışlar
ve hece düşmeleri her dilde görülebilir. Nitekim,
Türkçemizde de “biribirine” yerine “birbirine”, “üzere”
yerine “üzre”, “meselen” yerine “meselâ” “galatasarayı”
yerine “galatasaray” “beşiktaşı” yerine “beşiktaş” türünden
pek çok hece ve harf düşmesine rastlanmaktadır. Yazılışta da
böyle özel kullanışlar vardır. “İle” beraberlik ekinin ilişkin
olduğu, sözcüğe birleşmesi, “hal’’, “bu”, “ki”, sözcüklerinin
“halbuki” biçiminde yazılması ilk akla gelenler. Sözcük
türetme konusunda, Dil Kurumu’nun ve bu arada elinizdeki
kitabı çevirenin hangi kaynaklardan yararlandığını görmek
üzere, Kurumca 1934 yılında yayınlanan Tarama Dergisi’nin
ve Milli Eğitim Bakanlığınca, 1941 yılında yayımlanan Türk
Dili Grameri’nin (Jean Deny’nin yazdığı bu yapıtı Ali Ulvi
Elöve çevirmiştir) önsözlerine bakmak yeter.
Bunlar, Türkçenin eski kaynakları demektir. Ayrıca 2671
sayfalık Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (tanıklar XIII.
yüzyıldan günümüze değin yazılmış yapıtlardan toplanmış ve
Dil Kurumunca 1943 yılında yayımlanmıştır), 1589 sayfalık
Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi (TDK, 1947). Türk
Dilinde, ekler ve kökler (B. Atalay, 1942), sözcük türetme
kaynaklarımız arasındadır. Yine de çabalarımıza, yaygın
kullanım kapsamına girmeyen ürünleri nedeniyle karşı
çıkarlar.
Örneğin “belki” zarfından, ad yapma ekiyle “ihtimallik”
karşılığı olarak “belkilik”i ileri süreceğiz, “zarftan ad olmaz”
diyecekler. Kandelik, beraberlik, hiçlik, nitelik türünden, bir
bölümü kullanılan örnekler sıralıyacağım, “anlaşılmanın
koşulu tanım değildir” diyecekler.
“Halk zihni” adında bir zihin varmış da, bilimsel
sözcükleri gereksinirmiş ve yaratırmış mı imdi? Sınırlıdır
konuşma dili, teknik terimleri kapsamaz herkesin bildiği gibi.
Dolayısıyla, “belkilik” gibi bir sözcüğü türetmekle
ilgilenmez. Felsefesel dili temsil edecek sözcükler bulmakta,
Almanca çok başarılıdır. “Logos”, “arche”, “eudomonia”,
“apeirion” v. ö. türünden pek çok teknik terimin Almancası
var. Sahne’ye “Schauplatz” der Alman. Siz kalkın, bizim
mürşitlere “gösterim yeri” deyiverin bakalım!
Çiçero, Latinceyi felsefe dili durumuna getirip O “to
egomonikon lemma” yerine “propositio”, “e proslipsis”
yerine “assumptio”, “dilemmate” yerine “complexio’’,
Boethius, “aakolusia” yerine “conseuentio’’, Priscianus,
“prosegoria” yerine “appellation” dediğinde birtakım kişiler
kendilerini sustursaydı, Avrupa dillerinin, bugün işi güçtü.
Her eski için, onun yeni olduğu bir başlangıç gerek. II.
Mahmut döneminde sarığı çıkarıp, “gavur işidir” diye (Viyana
kökenli olduğundan) fesi giymiyenler, Cumhuriyet
döneminde, aynı gerekçeyle, fesi çıkarıp şapkayı giymek
istememişlerdir. Yapısı gereği, var olanı korumak
eğilimindedir toplum. Yeniye açıklık, kısmen yaradılıştan,
kısmen de eğitimden gelme bir erdem. Önemli olan usal
(rasyonel) davranışı geliştirici yöntemler.
Yenilik karşıtlarının “uydurulmuş” gerekçesiyle
yüklendiği sözcükler arasında -sal, -sel son ekini taşıyanlar
başta geliyor. Haydi “kutsal” bir yana bırakalım. “Uysal” la
2
“kumsal” a ne diyeceğiz? Üç yıl önce 106 yaşında ( ) ölen bir
İstanbullu, her iki sözcüğü de çocukluğundan tanıdığını
söylemişti. Hiç değilse 150 yıllık geçmişi olan bir ekten niye
yararlanmıyalım şimdi?
“Dünya” gibi kimi sözcüklerin de Çinceden geçtiğini
söylerler.
Bu savdakilerle yapmış olduğum görüşmelerde herhangi
bir kanıt verildiğine rastlamadım. Bugünkü Çincede
kullanılan dünya sözcüğü “şüci”dir. Tutuculara bunu
anımsattığım zaman “ne malum, ‘dünya’ eski Çince bir
sözcük olamaz mı? yanıtı aldım. Ne malum, eski Çincede
‘dünya’ diye bir sözcük varsa bile bu Türkçeden Çinceye
geçmiş olamaz mı? biçimindeki sorum karşılıksız kalmıştı.
Öteki anım da şu: Dil Kurumu’nun, katsayı yerine
İngilizce ve Fransızcadaki “coefficient” tan bozma “kafçıyan
sayı” gibi komik bir karşılık önerdiği dönemlerin acısından
yakınmaktaydı bir öğretim üyesi. Bu kişiye göre güya, bir
matematikçiden, matematik terimlerinin karşılığını bulması
istenmiş, o da “emsâl” karşılığına bir sözcük bulunmadığı için
“coefficient”ı el yazısıyla yazıp bırakmış. Dil Kurumu’nda
bunu “kafçıtan” gibi okumuşlar v.d. Bunun üzerine Dil
Kurumu’nun 1938 tarihli Belleten’ini buldum. “Matematik
Terimleri” bölümünde emsal karşılığı “kafçıtan”, “mafçıtan”
diye bir şey yok, düpedüz “koefficiyant” vardı (s. 53).
Durumu gören öğretim üyesi, hiç bozuntuya vermedi ve kendi
deneyimi gibi anlattığı olay için “demek sonradan
düzeltmişler olayı, o zamanki matematik öğretmenimizden
duymuştum” dedi.
3
Dil Kurum karşıtları ( ) bir yandan “doğa” gibi temiz ve
cana yakın bir sözcüğü kullanmayı “cinayet”le tanıtlar,
Türkçe deyim kullananlara ellerinden geleni yapmaya
çalışırlarken, bir yandan da, teknik sözcüklere, Türkçe
karşılıklar bulunabileceğini ileri sürerler. Fakat bu laftan
ibarettir. Kendilerinin, değişen dünyaya adım
uyduramadıkları gerçeğini gizlemek ve yenilik düşmanlığına
paravan çekmek için...
2. Dilin, organik bir yapıya sahip olduğu, kendi kendine
oluşacağı, bireylerin ona karışma hakkı bulunmadığı
yolundaki görüşlerse XIX. yüzyıl sosyolojisinde görülen
yanlış bir sorunu anımsatıyor. Birey mi, topluma etki eder,
yoksa toplum mu bireye? Bilindiği gibi Auguste Comte,
Spencer, Tönnies, Spann bireyci karşıtı, Tard, Mill, Ward,
Giddings’se, bireyci görüşü savunmuştu.
Bireye karşı olanların görüşü, bireyden ayrı bir toplumun
ve bir toplumsal olayın varlığını içeriyor. Bu bakımdan,
onları, Durkheim ve Cooley okuluyla birleştirebiliriz. Zaten
Auguste Comte’un izleyicisi Durkheim. Durkheim ve Cooley
toplumsal olayların, bireye indirgenemeyeceği görüşünü
savunmuşlardır. Böylece, “toplumsal zihin”, “toplumsal
bilinç” gibi kavramlara gidilir. Fakat, bu kavramlar ne anlatır?
Onlar bireylerin bütünü mü demektir? Eğer öyleyse bireyin
rolünü nasıl ortadan kaldırabileceğiz? Değilse onlara “bütün”,
“birlik” demek, onların tanımlarıyla çelişmelidir. Çünkü
4
“birlik” olsun “bütün” olsun parçayı içerir ( ). “Canlı varlık”,
“kendi kendine oluşma” kavramları da bir bölünebilmeyi,
değil engellemek, bölünmeyi gerektirmek yolunda bir anlama
sahiptir.
Bölünemiyen bir bütünün özellikleriyse birer birer, onun
kendisini dile getirmeye yetenekli olmalıdırlar. Yani, onda,
bireyi içerecek herhangi bir yüklem bulunmamalı. Birey,
bütünü dışarda bırakmalı. Bu da, her şeyden önce, varlık
olarak insanın yadsınması ya da bireyle, metafizik bir
bütünün özdeş sayıldığı toplumda insan-üstü etmenlerin
belirleyici rol oynamasıdır.
Bütün, organik niteliğe sahip ve toplumsal olayın özünü
dile getirir sayılıyorsa, bunun kanıtlanması gerekir. Önce,
onun, bir toplum olayınca sahip olunan bütün özellikleri
taşıyıp taşımadığını araştırmaya, sadece, toplumsal bir
görüntü olan dile yol açması durumunda, ne dili ne de
organizmayı tanımladığını ileri sürmeye hakkımız vardır.
Özcesi, bir boş-deyiş’ten (totolojiden) öteye geçemeyiz,
“organik bütün” kavramıyla. Yoksa o organizma, toplumsal
olaydan (burada dil. görüntüsünden) ayrı mıdır? Ayrıysa, o
zaman onun tek başına süren varlığını saptamalı. Kanıtı
isteneni kanıtlanmış saymaktır böylesi.
Toplumsal gidişe bireyin etkiyemediği, onun âdeta bir töz
olduğu görüşü tutucu. Fakat, nasıl olup da bu tözün değiştiği
bir türlü anlatılamıyor, daha doğrusu, o tözün değişmesinde
hangi etmenlerin rol oynadığı bir türlü açıklanmıyor.
Kimbilir, açıklanırsa, birey ortaya çıkar. Zaten, tözün
değişmesini kabul etmek, ona karışmayı reddeden tutumla
çelişme yaratır.
Eğer dille, insanüstü bir etkenin bağlantısından söz
ediliyorsa (dil oluştuğuna göre, bu oluşumu sağlayan böyle
bir etken gereklidir), bağımsız bir insanüstü etken varsayılıyor
demektir. O zaman, bu bağımsız etkenin kökenini araştırmaya
hakkımız vardır. Bu, sonsuza değin gider.
“Dil insanüstü bir organizmanın ürünüdür” biçimindeki
önermenin yükleminde “insanüstü” niteliğiyle “organizma”
niteliğinin nasıl birbirine bağlandığı araştırmaya değer. Çünkü
onlar uyuşmaz kavramlardır. Öte yandan, insanların
konuştuğu dili, insanüstü etkenlere bağladık mı, onu hem
insansal, hem de insanüstü saymış oluruz. Böyle bir
önermenin kurulması gözlem yoluyla olmaktaysa, insanüstü
etken gözlenebilir demektir. Kuram yoluyla oluyorsa onun
gözlemsel bir kanıtı istenir. Zaten, “oluşum”, “gelişim”,
“yenilenme” kavramları insan dışında nasıl açıklanacatır?
İnsanüstü etken, toplum olayından başka bir şey değilse,
gözlenmeli ve tanımlanmalıdır. Mademki, dil toplum olayıdır,
öyleyse o da, insanüstü etkendir. Bireyler dışında, kendi
kendine oluşum, başka türlü açıklanamaz. Öte yandan “dil
toplum olayıdır” demek yeterli bir açıklama değildir, ardından
bazı yüklemlerin gelmesini ister. Bu tür yüklemlerin,
metafizik bir organizmaya ilişkin olacağı kuşkuludur.
Dolayısıyla, dilin tözsel bir organizmaya bağlanması doğru
olmayacaktır. Çünkü böyle bir organizma, kısmen de olsa,
dilin yapısı hakkında bilgi vermez. Hem böyle bir
organizmayı kabul etsek bile, onun kendisinin bireysel
olmadığını ispat etmek sanırım olanaksız kalacaktır.
Tutucuların bu düşünceleri kabul edilirse, dil gibi her
toplumsal olay için ayrı bir kolektif etmen arayacağız. Böyle
bir çokcu görüş, toplumda bireysel bilinçlerin egemen
olduğunu ileri sürmekle özdeştir. O zaman yine, mantıksal
öncelik sorununu da kapsayan kaynak tartışmasına
dönülecektir.
Kendi kendine varlığını sürdüren bir tözün kabulü
durumunda, daha da çıkmaza düşülecektir, nedensellik ilkesi
açısından. Dil oluşumunun nedeni böyle bir varlıksa, onun da
nedeni olan başka bir varlık aramamızı engelleyecek yoktur.
Toplumsal görünümler için “o biçimde ortaya çıkmaları
zorunludur” dememiz gerekir yoksa. (Nedensellik ilkesini
dikkate alıyoruz.) Zorunluk alanında da evrimi ve istemi
yadsımaya götürür bu da.
Çevirinin dili konusunda bir başka diyeceğim de şu; Özel
adlar, ilişkin oldukları dildeki asıl yazılışlarıyle yazılmış ve
Fransız öykünmeciliği (taklitçiliği) bir yana bırakılmıştır.
“Aristo” yerine “Aristoteles”, “İskender” yerine
“Alexandros”ta olduğu gibi. Bu yazılarda, “ks” sesi karşılığı
“x”, “f” sesi karşılığı “ph” kullanılmıştır. Okul (felsefe
okulları) adlarını Türkçeleri verilmiştir elden geldiğince.
Çevirisini sunduğumuz yapıt, Batı Felsefesi Tarihi
adıyle klasik olmuş ve 1946’dan 1965’e değin dokuz kez
basılmıştır. Onu, başka felsefe tarihlerinden ayıran özellik,
felsefenin politik ve sosyal koşulların fonksiyonu biçiminde
ele alınması ve Russell’in ortaya eleştirici bir filosof olarak
