Table Of ContentAkıl Tutulması - Max Horkheimer
AKIL TUTULMASI ve Orhan Koçak’ın kitaba
önsözü, Horkheimer ve Frankfurt Enstitüsü’nü konu alan
incelemesi, okurdan gördüğü ilgiyle beşinci basımına
ulaştı. Bir Metis klasiği haline gelen kitap, Frankfurt
Enstitüsü’nün ve kurucusu Max Horkheimer’in (1895-
1973) temel yapıtlarındandır. Kitap, yazarın ülkesini terk
etmek zorunda kaldığı İkinci Dünya Savaşı yıllarında,
ABD’de, Avrupa felsefe geleneğine yabancı Amerikalı
okurların düzeyi göz önünde tutularak ve İngilizce
olarak yazılmıştır. Belki de bu yüzden, “zorluğuyla” ünlü
Frankfurt okulu kuramcılarının en açık, en “kolay”
metinlerinden biridir.
Horkheimer Akıl Tutulmasında ABD kültürünün
egemen felsefesi olan pragmatizmi ve onun temelinde
yatan pozitivizmi eleştirirken, Batı düşüncesinde Akıl
kavramının tarihini, önce hurafeye ve mitosa karşı
mücadelesini, ardından kendisinin de bir hurafeye
dönüşmesini tartışmaktadır. Aydınlanmanın mitos
içindeki kökenleri ve giderek yeni bir mitoloji haline
gelişi, insanın doğa üzerindeki egemenliğinin tahripkâr
boyutu, Faşizmin Batı Aklının tarihi içindeki yeri,
bireyciliğin sonucunda bireyin ölümü, işçi hareketinin
imkânları ve direnme gücü: Horkheimer’in bir toptan
yıkım döneminin getirdiği perspektif açısından gözden
geçirdiği temel sorunlar...
Metis Tarih Toplum Felsefe ISBN 975-342-189-3
Metis Yayınları İpek Sokak 9,80060 Beyoğlu, İstanbul
AKIL TUTULMASI Max Horkheimer
Orijinal Adı: The Eclipse of Reason © Önsöz,
"Horkheimer ve Frankfurt Okulu", Orhan Koçak, 1986
©Metis Yayınları, 1986
Birinci Basım: Ekim 1986 Dördüncü Basım: Haziran
1998
Yayına Hazırlayan: Müge Gürsoy Sökmen
Kapak Deseni: Selçuk Demirel Kapak Tasarımı:
Semih Sökmen Baskı Öncesi Hazırlık: Sedat Ateş
Film: Doruk Grafik Kapak ve İç Baskı: Yaylacık
Matbaacılık Ltd. Cilt: Sistem Mücellithanesi
ISBN 975-342-189-3
Max Horkheimer
AKIL TUTULMASI
İngilizce'den Çeviren ve Önsöz:
HORKHEİMER VE FRANKFURT OKULU
Orhan Koçak
METİS YAYINLARI
İçindekiler
Akıl Tutulması - Max Horkheimer
HORKHEİMER VE FRANKFURT OKULU
I -ARAÇLAR VE AMAÇLAR
II -ÇATIŞAN REÇETELER
III -DOĞANIN BAŞKALDIRMASI
IV -BİREYİN YÜKSELİŞİ VE DÜŞÜŞÜ
V -FELSEFE KAVRAMI ÜZERİNE
HORKHEİMER VE FRANKFURT OKULU
"Felsefe, bir zamanlar işlevini yitirmiş, gününü
doldurmuş olduğu düşünülen felsefe bugün hâlâ
yaşamaktadır, çünkü onu gerçekleştirme fırsatı
harcanmıştır. Felsefenin dünyayı yalnız yorumlamakla
yetindiği ve gerçeklik karşısında boyun eğerek kendi
kendini sakatladığı yargısı, bugün, dünyayı dönüştürme
çabasının yenik düştüğü bir dönemde, ancak aklın yeni
bir teslimiyetçiliği anlamına gelir" . Max Horkheimer'in
1
çalışma arkadaşı ve Frankfurt Toplumsal Araştırma
Enstitüsü'nün ikinci yöneticisi T.W.Adorno'nun 1966'da
yayımlanan Negatif Diyalektik'i bu sözlerle başlar.
Adorno, burada, 1830'ların Sol Hegelcileri'nin "felsefeyi
gerçekleştirme" çağrılarına ve Marx'in Feuerbach
üzerine 11. tezine kederli bir gönderme yaparken,
Frankfurt Okulu'nun kendi yazgısını da özetler gibidir;
dünyayı değiştirme çabaları yenik düştü, şimdi bir kez
daha anlamak gerekiyor onu.
Frankfurt Okulu, I. Dünya Savaşı'yla açılıp Soğuk
Savaş'la kapanan bir çağın ürünüdür. Dünya
kapitalizminin bölgesel kayıplar verdiği ama yine de
bunalımlardan deri değiştirerek, yeniden yapılanarak,
güçlenerek çıktığı bir çağdır bu. "Can çekişen
kapitalizm" teorilerinin, gerçekten can çekişmekte olan
eski liberal kapitalizmle birlikte silinip gittiği bir çağ.
Dünya değişmemiş, ama rekabetçi kapitalizm örgütlü
tekelci kapitalizme dönüşmüştür. Kendisiyle birlikte
emek-sermaye ilişkilerini, işçi hareketini, devrimci
teoriyi de dönüştürerek.
* * *
Frankfurt projesi Felix Weil adlı solcu bir doktora
öğrencisiyle başlar. Arjantin'de servet yapmış liberal bir
tahıl tüccarının oğlu olan Weil, Rus devriminin etkisiyle
Marksizm'e yönelen genç Alman aydınlarından biridir.
Sosyalist ekonominin kuruluş sorunlarıyla ilgili
1. T.W.Adorno, Negative Dialectics, New York 1973, s. 3.
bir tez yazmış ve tez, okul dışında, Alman KP'sinin
teorisyenlerinden Karl Korsch tarafından yayımlanmıştır.
Weil, babasının imkânlarını çeşitli radikal girişimlerde
kullanmak istemektedir. Bunların ilki, 1922'de toplanan
"Birinci Marksist Çalışma Haftası" olur. Bir seminerler
dizisinin ilki olarak tasarlanan bu toplantıya katılanlar
arasında Macar KP’sinden György Lukács, Alman
KP'sinden Kari Korsch, Kari Wittfogel ve geleceğin ünlü
Sovyet casusu Richard Sorge'nin yanı sıra, Frankfurt
Okulu'nun gelecekteki idari müdürü Friedrich Pollock da
vardır. Projenin amacı, Weil'in deyişiyle, "Marksizm
içindeki çeşitli akımlara bir tartışma imkânı vererek
'doğru' ya da 'saf bir Marksizm'e ulaşmak"tır .
2
İkinci bir seminer yapılmaz. Ama Weil, babasını ve
Frankfurt Üniversitesi yönetimini, üniversite bünyesi
içinde yarı özerk bir araştırma kurumu düşüncesine ikna
eder. Araştırma konuları arasında işçi hareketinin ve o
yıllarda güçlenmekte olan anti-semitizmin tarihi
olacaktır. Kurumun müdürlüğüne Viyana
Üniversitesi'nden hukuk ve iktisat hocası Carl Grünberg
getirilir ve böylece bir Alman Üniversitesi'ne tarihte ilk
kez bir Marksist girmiş olur. Grünberg, partisiz ama
ortodoks Marksizm'e bağlı bir teorisyendir ve uzunca bir
süredir, "Grünberg Arşivleri" diye anılan bir dergi
çıkarmaktadır. Toplumsal Araştırma Enstitüsü'nün
1923'te kurulmasıyla birlikte, "Arşiv" Enstitü'nün dergisi
olarak yayımlanmaya başlar. Enstitü'nün maaşlı üyeleri
arasında Sorge, Wittfogel, Franz Borkenau gibi isimlerin
yanında, Marksist iktisatçı Henryk Grossmann, Pollock
ve yeni felsefe doçenti olmuş Max Horkheimer de
bulunmaktadır. Enstitü dergisinde bu yıllarda Korsch'un
Marksizm ve Felsefe”si ile Lukâcs'ın "Moses Hess ve
İdealist Diyalektiğin Sorunları" yazısı gibi felsefi
metinlere yer verilmekle birlikte, asıl çalışma alanı
ekonomi politik, güncel iktisat ve işçi hareketi tarihidir.
Grünberg, Enstitü'yü o yıllarda sertleşmeye başlayan sol-
içi tartışmaların uzağında tutmaya çalışmaktadır. Bu süre
içinde Moskova'da henüz temizliğe hedef olmamış
Riazanov'un yönetimindeki Marx-Engels Enstitüsü’yle
bağlantı kurulur. Pollock 1927'de sosyalist ekonominin
işleyişini "yerinde incelemek" için Riazanov'un davetiyle
Moskova'ya gider. Burada, Riazanov'un aracılığıyla,
Bolşevik Partisi içindeki çeşitli muhalefet temsilcileriyle
görüşür. Döndüğünde yazdığı
2. Martin Jay, The Dialectical Imagination, Boston 1973, s. 5.
metinde, Sovyet toplumu üzerine yargılardan sanki
kasıtlı olarak kaçınmış ve kendini Sovyet planlamasının
teknik sorunlarıyla sınırlamıştır. Grünberg, bir
hoşnutsuzluğu gizleyen bu abartılmış nesnellikten
hoşlanmaz. Horkheimer'in o yıllarda yazdığı Nietzsche
tarzı özdeyiş ve notlardan oluşan Alacakaranlık adlı
kitabındaki şu pasaj, Pollock'un duygularını da dile
getiriyor olmalıdır: "Emperyalist dünyanın anlamsız
adaletsizlik ve zalimliğini görebilen kişi, Rusya'da olup
bitenleri, bu adaletsizliğin üstesinden gelmek için
girişilmiş acılı ama ilerici bir çaba olarak görecek ya da
en azından, yüreği çarparak, bu çabanın hâlâ sürüp
sürmediğini soracaktır. Eğer görüntüler bu soruya
olumsuz bir cevap veriyorsa, o zaman da umudunu
kesmeyecektir: tıpkı bir kanser kurbanının kanser
tedavisiyle ilgili her türlü habere sarılması gibi..."
3
Grünberg 1929'da emekliye ayrılır. Ertesi yıl,
akademik açıdan en kıdemli üye olan Horkheimer onun
yerine atanır, Pollock da idari müdür olur. Horkheimer,
Enstitü'nün çalışmalarına farklı bir yön vermeye kararlı
olduğunu "Toplumsal Felsefenin Bugünkü Durumu ve
Bir Toplumsal Araştırma Enstitüsü'nün Görevleri"
başlıklı açılış konuşmasında ortaya koyar. Toplumsal
felsefe, Horkheimer'e göre, insanların durumunu "tekil
bireyler olarak değil, bir topluluğun parçaları olarak
yorumlama" çabasıdır. Konusu da, "herşeyden önce,
ancak insanların toplumsal hayatıyla bağıntılı olarak
anlaşılabilecek olgulardır: devlet, hukuk, ekonomi, din,
kısaca insanlığın bütün maddi ve tinsel kültürü" .
4
Horkheimer, Alman idealizminin gelişimi içinde
toplumsal felsefenin kısa tarihçesini verirken,
Enstitü'nün gündemini de tanımlar. Toplumsal felsefe,
bir proje olarak Kant'la başlamıştır. Kant, devlet,
ekonomi ve din gibi toplumsal varlık biçimlerini bireysel
özne üzerinde temellendirmeye çalışmıştır. Daha sonra
Fichte bireyle toplum arasındaki uzaklığa dikkati çekmiş
ama sorunun çözülme imkânı ancak Hegel’in tarihsel
diyalektiğiyle belirmiştir. Hegel, tikel ile genel, ya da
parça ile bütün arasında bir dolayım kurmaya çalışmış
Description:Akıl Tutulması, Frankfurt Toplumsal Araştırma Enstitüsü'nün ve kurucusu Max Horkheimer'in (1895-1973) temel yapıtlarındandır. Kitap, yazarın ülkesini terketmek zorunda kaldığı İkinci Dünya Savaşı yıllarında, ABD'de, Avrupa felsefe geleneğine yabancı Amerikalı okurların düze
