Table Of ContentTẠI SAO VIỆT NAM ?
Archimedes Patti
Lê Trọng Nghĩa dịch
Mục Lục
BẢN DẠO ĐẦU CON CHIM HẢI ÂU CỦA NƯỚC MỸ
Mở đầu một kỷ nguyên
“…Nếu Trung Quốc thất bại...”
Đông Dương: Một điểm cấp bách
Một cộng đồng tình báo khó hiểu
OSS: Tổ phụ trách Đông Dương thuộc Pháp
Người Mỹ phát hiện ra Hồ Chí Minh
Điều mà Washington đã không biết
Vấn đề mới của Pháp
Một chuyến đi đến biên giới Trung Quốc
Một phiên họp của “bộ óc”
Một đồng minh miễn cưỡng
“Quyền ủy trị” được xác định lại
Toán “Con Nai” đến Kim Lũng
Những quyết định lịch sử
Một cuộc hoà bình đến không đúng thời hạn
Những người khách không mời
Ngày thứ hai của chúng tôi ở Hà Nội
Những lời kêu gọi và những người kêu gọi
Câu chuyện về hai thành phố
Một ngày chủ nhật bận rộn
Đường lối ngoại giao kém cỏi của Pháp
Gấp rút tiến hành tổ chức cuộc đầu hàng
Những cuộc đàm luận
Những câu chuyện rắc rối
Trước ngày lễ Độc lập
Ngày lễ Độc lập
Hậu quả của ngày chủ nhật đen tối
Đi tìm chính sách của Truman
Không ai chịu nghe
Quân phiệt và bọn đầu cơ chính trị
Những vấn đề của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sau khi ra đời
Nam vĩ tuyến 16
Những cảnh trái ngược
Kết thúc nhiệm vụ
Buổi từ biệt cuối cùng
Chim hải âu của nước Mỹ
Phụ Lục
BẢN DẠO ĐẦU CON CHIM HẢI ÂU CỦA NƯỚC
MỸ
(Prelude to America’s Albatross)
Đây chỉ là một sự cố gắng nhằm giải đáp cho nhiều người Mỹ hai câu hỏi
khá phức tạp và tiếp liền nhau: “Tại sao Việt Nam?” và “Cái gì đã xảy ra ở Đông
Dương vào năm 1945?”.
Lịch sử viết về thời kỳ đó hiển nhiên còn có một khoảng trống mà cuốn sách
này hy vọng có khả năng góp phần bù đắp được. Các bản tường thuật thiên vị
hoặc rời rạc của người Pháp và người Việt cũng đã không trình bày nổi một cách
khách quan vai trò của nước Mỹ trong giai đoạn lịch sử bi thảm của Pháp, Việt
và Mỹ này.
Trong nhiều năm qua, các nhà chức trách Washington cũng đã tốn rất nhiều
lời giải thích cho những câu hỏi dai dẳng về việc dính líu của người Mỹ chúng ta
vào Việt Nam. Một số những lời giải thích đó đã không làm thoả mãn được ai và
đã bị rơi rụng dần vì không đáng tin cậy. Số còn lại, đã từng được dùng làm
chứng cứ cho lập luận rằng chúng ta phải ở đấy để giành lấy “hoà bình trong
danh dự” cũng đã bị vứt bỏ qua sự kiện 30/04/1975. Các bản tuyên bố chính
thức của Nhà Trắng, các tập hồi ký muộn mằn của các Tổng thống và các cố vấn
thân cận của họ, các bản thuyết trình dày cộp ở Quốc hội mà nổi bật là tập hồ sơ
Lầu Năm Góc “phơi trần mọi việc”; tất cả chỉ cố gắng nhằm biện bạch cho việc
sa lầy càng ngày càng lún sâu của chúng ta và cũng chỉ có tác dụng bôi mờ, che
giấu những mục tiêu cơ bản thực sự của chúng ta bằng những lập luận mơ hồ,
những lời biện hộ và xác nhận sự bất hạnh của người Mỹ chúng ta ở đó.
Là một bản tường thuật trực tiếp về sự có mặt đầu tiên của người Mỹ ở Đông
Dương, “Tại sao Việt Nam?” ít ra cũng đáp lại được phần nào câu hỏi tại sao
người Mỹ chúng ta đã ở đó, đồng thời lại cho thấy những chủ trương cao siêu
cua những năm 1940 đã làm chúng ta xa rời những tình cảm đã được diễn đạt
một cách cao thượng trong Hiến chương Bắc Đại Tây Dương - các dân tộc có
quyền tự do lựa chọn Chính phủ mình muốn và phải được trả lại chủ quyền,
quyền tự trị đã bị tước đoạt. Cuốn sách cũng không phải là một lời bào chữa
hoặc một bản án kết tội ai mà chỉ là một sự trình bày thẳng thắn các sự kiện đúng
như chúng đã diễn ra và được tác giả ghi lại theo dòng thời gian. Từ những sự
việc được dẫn chứng, người đọc có thể tự rút ra những kết luận riêng của mình.
Từ đó đến nay, cả một thế hệ con người đã trôi qua nên trong phần I của bốn
phần của cuốn sách này, tôi thấy cần phải nhắc đến bối cảnh tình hình từ đầu
năm 1942 đến thời điểm 1945. Phần II dành nói về các kinh nghiệm của bản thân
tôi trong việc giao dịch với người Pháp, Trung Hoa và Việt Nam ở Trung Quốc
và cuộc gặp gỡ đầu tiên của tôi với Hồ Chí Minh. Phần III thuật lại việc phái
đoàn của tôi tới Hà Nội, vai trò của tôi trong công tác đối với người Nhật, Pháp
và Việt. Phần này tả lại thời kỳ sôi động Tháng Tám, Tháng Mười 1945, việc
nảy sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa độc lập đầu tiên, sự thất bại trong
mưu toan của người Pháp định trở lại kiểm soát Đông Dương, cuộc chiếm đóng
tàn phá của người Trung Hoa, cái chết của trung tá A. Peter Dewey, người Mỹ
nạn nhân đầu tiên ở Việt Nam và việc đầu hàng chính thức của Nhật Bản. Phần
IV “Hậu quả” nêu lên những điểm nổi bật trong chính sách sau Thế chiến thứ hai
của Mỹ, chính sách đã đưa đến sự dính líu trực tiếp của chúng ta vào Việt Nam
và sơ lược tóm tắt những vấn đề tồn tại mà chúng ta còn phải đương đầu.
Khi kể lại các cuộc nói chuyện riêng giữa tôi với Hồ Chí Minh, tôi chỉ muốn
chuyển đến người đọc một vài suy nghĩ sâu sắc nhất của tôi về nhà cách mạng bí
ẩn đó cùng với những khát vọng đối với nhân dân, đối với tiền đồ đất nước Việt
Nam mới mẻ của ông. Đã có nhiều người Việt Nam coi cuộc rút lui vừa qua của
can thiệp quân sự Mỹ ở Việt Nam như là trận thất bại cuối cùng của Chủ nghĩa
thực dân trên đất nước họ. Nhưng từ 1945, Hồ Chí Minh đã thấy rất rõ rằng dân
tộc của ông sẽ còn vấp phải vô vàn khó khăn trong sự nghiệp giải phóng đất
nước khỏi sự đô hộ của kẻ thù.
Điều mong muốn lúc đó của ông Hồ để Mỹ giữ một vai trò hoà bình và ổn
định trong công cuộc phát triển đất nước ông, chưa bao giờ thể hiện xác đáng
như hiện nay. Vì vậy trong khi chúng ta đang còn tiến từng bước ngập ngừng và
chậm chạp trong việc lập quan hệ bình thường với nước Cộng hoà Xã hội Chủ
nghĩa Việt Nam, rõ ràng là đã đến lúc phải xem xét lại các nhận định cơ bản của
chúng ta và xác định xem thực sự lợi ích tối cao của người Mỹ chúng ta là ở đâu.
Người đọc có thể hỏi ngay tại sao đến nay tôi mới thuật lại câu chuyện này.
Từ năm 1946, tôi đã phác thảo ra một bản tường thuật ngắn gọn về thời kỳ này
nhưng còn vướng nhiều điều ràng buộc khác nên đành phải bỏ dở. Sau sự sụp đổ
của Pháp ở Điện Biên Phủ, bản thảo của tôi cũng đã sẵn sàng để được cho in
nhưng lúc đó đã là quá muộn. Đất nước chúng ta bị lôi cuốn vào tình trạng rối
ren của thời kỳ chủ nghĩa chống Cộng điên cuồng Mac Carthy hoành hành. Bộ
Lục quân rất nhạy cảm với những lời phê phán thù địch của giới quân sự đối với
chính sách đối ngoại của Mỹ, đã thông báo cho biết rằng việc tiết lộ công khai
mọi tin tức hoặc ý kiến của tôi về vấn đề dính líu của Mỹ vào Việt Nam sẽ không
làm cho chính quyền hài lòng và tôi có thể sẽ bị kỷ luật. Tôi phản đối nhưng vẫn
phải chấp hành lệnh cấm của Bộ.
Chỉ sau khi quân đội ta đã rút hết khỏi Việt Nam vào tháng 3-1973, tôi mới
tập hợp lại các bản ghi chép cũ trong thời kỳ chiến tranh và dựng lại các sự kiện
và tình huống, các chính sách và các hoạt động ban đầu của Mỹ ở Đông Dương.
Công việc thu thập tài liệu khá phức tạp vì nhiều bức điện và báo cáo của tôi đã
bị phân tán ở các cơ quan lưu trữ Bộ Ngoại giao, Bộ Lục quân và Cục Tình báo
Trung ương. Việc sưu tầm những tài liệu đó ở Bộ Lục quân đã không mang lại
kết quả. Nhưng ở Bộ Ngoại giao và Cục Tình báo Trung ương CIA thì mọi thứ
còn gần như nguyên vẹn và các tài liệu đã rất có ích cho tôi. Ở đây tôi xin tỏ lời
cám ơn sự giúp đỡ tận tình của R.M. Blum, nhân viên Uỷ ban Đối ngoại Quốc
hội của nghị sĩ Fulbright, R. Spector thuộc Trung tâm Nghiên cứu Lịch sử Quân
sự của quân đội Mỹ và Gail F. Donnalley, nguyên cán bộ lưu trữ Cục Tình báo
Trung ương. Sự giúp đỡ của họ đã giúp tôi tìm thấy được những tài liệu gốc,
nguyên bản, các bản viết tay, các hồ sơ thông báo, gồm cả tập “Những quan hệ
Mỹ - Việt Nam”, tập Romanus - Saunderland nói về các hoạt động của Mỹ ở
Trung Quốc, Miến Điện, Ấn Độ, hồ sơ của OSS/SSU - những tài liệu vô cùng
quí giá cho bản thảo 1946 của tôi.
Quyển sách cũng sẽ không thể có được nếu như không có sự ủng hộ và giúp
đỡ hào hiệp, được đánh giá cao của các bạn đồng nghiệp của tôi trong Chính phủ
Liên bang, Viện Hàn lâm, những chuyên gia kỳ cựu về Đông Dương mà ở đây
tôi chỉ nêu lên được một số tên. Tôi đã được sử dụng rộng rãi các tập hồ sơ lưu
trữ quốc gia Mỹ, Thư viện Quốc hội, các phương tiện của Trung tâm Thư tín
Quốc gia Washington ở Suitland, thư viện Mill Memorial ở Rollins College...
Tôi đặc biệt cảm ơn F.E Taylor, cán bộ lưu trữ ngành Quân sự hiện đại trong sở
Lưu trữ Quốc gia, P. Dowling, cán bộ lưu trữ ngành Ngoại giao, Sở Lưu trữ
Quốc gia. J.L. Mc Farland, phụ trách thư viện Mill Memorial... và nhiều người
khác đã giúp tôi rất nhiều trong việc kiên trì xác định, sưu tầm và cung cấp cho
tôi những văn kiện quân sự chủ yếu, hồ sơ của Bộ Ngoại giao, tài liệu tham khảo
trong thư viện Quốc hội.
Tôi xin chân thành cảm ơn các bạn Mai van Elliot, Gareth Porter, Ngô Vinh
Long và Trương Đình Hùng đã khéo léo giúp tôi làm sáng tỏ những điều rối ren
trong nền chính trị và xã hội Việt Nam. Tôi đánh giá rất cao và đặc biệt cảm ơn
ba nhân vật đã bảo trợ, khuyến khích giúp dỡ tôi: Elizabeth Mc D. Mc Jintosh,
đồng sự và bạn chiến đấu của tôi ở Trung Quốc đã góp ý kiến cho bản thảo đầu
tiên, Ch.E. Cuningham khi làm Tổng biên tập Nhà xuất bản trường Đại học
Washington đã giúp tôi xử lý và sử dụng một cách có hiệu quả một số lớn tài
liệu, A. Wang, Giám đốc nhà xuất bản Hill và Wang, đã soát lại bản thảo thứ ba
và đã khích lệ tôi rất nhiều.
Tôi hân hạnh nhắc tới sự giúp đỡ to lớn của nhân viên Nhà xuất bản Đại học
California, đặc biệt là trợ lý giám đốc Stanley Holwitz đã giúp tôi nhiều trong
việc soát lại và và làm dễ dàng việc ấn hành cuốn sách này.
Sau hết, xin cảm ơn Margaret, vợ tôi, người đã chép lại các bản thảo từ bản
đầu tiên đến bản thứ năm và bản cuối cùng luôn luôn với một phong cách riêng,
trong sáng và sâu sắc, cảm ơn con gái Julie của chúng tôi đã bỏ thời gian nghỉ hè
để sắp xếp các bản phụ lục. Đối với hai mẹ con phải chịu đựng nhiều bận rộn,
phiền hà trong sinh hoạt gia đình với từng chồng sách vở, tài liệu, bản đồ đuợc
bày ra, tôi thân ái mến tặng cuốn sách này.
Archimedes Patti
Mở đầu một kỷ nguyên
PHẦN I
WASHINGTON
Tôi ở Côn Minh, Trung Hoa ngày 7-8-1945, khi tin điện truyền đi khắp thế
giới rằng nước Mỹ đã ném một “quả bom nguyên tử” xuống Hiroshima. Hai
ngày sau, Liên Xô tuyên bố tham chiến chống Nhật vào ngày 9-8. Và cũng vào
ngày đó, chúng ta ném quả bom nguyên tử thứ hai xuống Nagasaki. Đối với
chúng tôi, những người đang chuẩn bị những cuộc hành quân rộng lớn chống
Nhật, thật là sửng sốt khi nhận thức được rằng đó là sự báo hiệu kết thúc chiến
tranh ở Viễn Đông. Ngày hôm sau, 10-8, thế giới được tin Bộ Ngoại giao Mỹ đã
chấp nhận đề nghị đầu hàng của Nhật theo các điều khoản Potsdam không làm
tổn hại đến ngôi Thiên hoàng.
Trong niềm vui to lớn đó, chúng tôi tin là chiến tranh đã chấm dứt đối với
người Mỹ, với tất cả những người châu Á, và do đó với mọi người. Chúng tôi đã
không hiểu được rằng những cuộc chiến tranh mới để giành quyền lực, giành sự
thống trị hay giành độc lập đã có thể ập đến gần như ngay tức khắc và cuộc sống
của hàng triệu người lại bị cuốn sâu và ngay lập tức vào các cuộc chiến tranh đó
như ở Trung Hoa, Ấn Độ, Indonésia và Mãn Châu và chỉ vì một số ít người.
Trận cuối cùng trong Thế chiến thứ hai được trả giá khoảng một triệu rưỡi
sinh mạng con người(1), và trận đánh đã trở thành cuộc đụng đầu dài nhất trong
lịch sử hiện đại được bắt đầu ngay, không phải từ ở những thủ đô lớn của thế
giới mà tại một ngôi làng nhỏ bé trong rừng không ai biết đến mang tên là Tân
Trào, nơi đây đã tiến hành Đại hội bất thường của các đảng phái chính trị Việt
Nam từ ngày 13 đến ngày 16 tháng 8 năm 1945. Tại Đại hội này, họ tuyên bố
quyết tâm giành độc lập và bầu Hồ Chí Minh làm lãnh tụ của mình. Do hoàn
cảnh mà tôi đã được có mặt tại nơi trung tâm các sự kiện đang diễn ra.
Khi binh lính Mỹ ở Côn Minh và ở Trung Hoa ăn mừng chiến thắng Nhật thì
Bộ chỉ huy quân đội Đồng minh ở Trung Hoa đã quyết định mở một số cuộc
hành quân quan trọng sau cuộc đầu hàng. Cơ quan công tác chiến lược(2) đã
nhận được chỉ thị của Chiến trường Trung Hoa yêu cầu phải thi hành một trong
nhiều nhiệm vụ được giao là giải phóng các tù binh chiến tranh(3) của Đồng
minh đang bị Nhật giam giữ tại một số trại ở Trung Hoa, Mãn Châu và Triều
Tiên, còn ở Đông Dương thì không. Tới ngày 10-8, đại tá Riehard P. Heppner,
chỉ huy tình báo chiến lược tại Chiến trường Trung Hoa đã cho xúc tiến các kế
hoạch đánh bất ngờ do OSS chuẩn bị nhằm giải phóng và bảo vệ các tù binh
chiến tranh của Đồng minh. Một số đội Mercy của OSS được nhảy dù xuống các
trại tù binh của Nhật để bảo vệ tù binh của chúng ta và trả về cho Đồng minh
kiểm soát. Vài ngày sau, các đội này đã được nhanh chóng đưa đến Mukden (nơi
tướng Wainwright(4) bị giam giữ) rồi Bắc Kinh (nơi thủy quân đảo Wake và
những phi công lái máy bay trận tập kích Doolittle bị giam giữ) và các trại khác.
Sau một cuộc thảo luận quan trọng, Heppner thuyết phục tướng A.C.
Wedemeyer(5), Tổng chỉ huy các lực lượng của Mỹ ở Chiến trường Trung Hoa
rằng một đội Mercy cần được đưa sang Hà Nội và Đông Dương, nơi có đến vài
nghìn tù binh (Mỹ, Anh, Úc, Ấn Độ và Pháp) đang bị giam giữ. Tôi phụ trách
đội đến Hà Nội. Ngoài ra tôi còn được giao những nhiệm vụ khác như: chuẩn bị
sơ bộ cho việc giải giáp quân Nhật ở Đông Dương, chịu trách nhiệm điều tra tội
ác chiến tranh và báo cáo tin tức tình hình chính trị, quân sự và kinh tế.
Ít tuần lễ sau, Hồ Chí Minh đã nói với tôi về một chính sách “tiêu thổ” đối
với Việt Nam sau khi ông có linh cảm về điều đó. Nhưng lúc bấy giờ cả ông và
tôi đều không lường hết tầm lớn lao của cuộc xung đột sắp xảy ra cũng như sự
phân hoá mà nó có thể gây ra trong đời sống của người Mỹ và trong chính thể
nước Mỹ.
Vào một buổi chiều nóng ẩm, chúng tôi đã gặp nhau để thảo luận việc bảo
đảm an toàn cho những người Pháp sống ở Hà Nội, Hải Phòng và một số thành
phố khác trên miền Bắc; nhưng, như ông đã thường làm trong những lần gặp
trước, ông đã lái câu chuyện sang yêu cầu cấp bách của ông về sự ủng hộ của
Mỹ cho nền độc lập của Việt Nam - và một lần nữa, tôi lại trả lời rằng vấn đề ấy
không thể giải quyết vào thời điểm này và cần phải được xem xét và giải quyết
sau chiến tranh qua hội đàm giữa Hà Nội và Paris hoặc có thể ở Liên Hợp Quốc.
Ông Hồ im lặng một lát, đoạn hạ giọng nhưng với sự quả quyết sâu sắc, ông nói
rằng nếu người Pháp cố tình trở lại Việt Nam “như là những tên đế quốc để bóc
lột, tàn sát và giết hại đồng bào tôi”, ông dám khẳng định với họ và thế giới rằng
- đất nước Việt Nam có thể biến thành tro bụi, điều đó thậm chí có nghĩa là đối
với tất cả cuộc sống của mọi người đàn ông, đàn bà, trẻ con, chính sách đó của
Chính phủ ông cũng sẽ là một trong những chính sách “triệt để tiêu thổ đến
cùng”. Lời nói này đã được phát ra từ một con người biết tự chủ trong cách nói
cân nhắc về ngoại giao nên tôi hiểu đó không phải là một lời đe doạ vẩn vơ, và
đến nay tôi vẫn còn nhớ như in trong óc.
Buổi nói chuyện đó của chúng tôi ở Hà Nội, vào lúc các cuộc giao chiến đã
chấm dứt nhưng trước khi người Nhật ở Đông Dương đầu hàng, và cũng trước
khi các lực lượng quân sự Trung Hoa kéo đến để tiếp nhận sự giải giáp quân
Nhật và điều khiển việc hồi hương của họ.
Trong 6 tháng trước đó, tôi là người chỉ huy công tác tình báo bí mật của cơ
quan mật vụ(6) thuộc OSS ở Đông Dương và đóng ở Côn Minh. Tôi đã cảm
nhận đôi điều tai họa về tính không khoan nhượng của Pháp về qui chế của
Đông Dương, một thái độ làm cho tương lai không tránh khỏi rắc rối. Có những
khoảnh khắc mà chỉ cần một bước nhỏ trong hướng đi cũng có thể làm thay đổi
một tiến trình lịch sử.
(1) Khoảng 60.000 người Pháp, 56.000 người Mỹ và 1.500.000 người Việt
Nam
(2) OSS: Office of Strategic Services
(3) POW: Prisoners of War
(4) tướng Jonathan Mayhew Wainwright (1883-1953), nguyên tư lệnh quân
Mỹ tại Philippin, là tù binh Mỹ cao cấp trong tay quân Nhật (1942-1945), sau
được toán Mercy (toán công tác Cardinal) do thiếu tá R.F. Lamar chỉ huy giải
thoát. Tướng Wainwright cũng là người bên cạnh tướng Mac Arthur trong buổi
lễ tiếp nhận quân Nhật đầu hàng ngày 2-9-1945 trên chiến hạm Missouri.
(5) tướng Albert Coady Wedemeyer (1897-1989), tư lệnh quân Mỹ, kiêm
tham mưu trưởng lực lượng Đồng minh trên Chiến trường Trung Hoa (1944-
1946)
(6) SI: Secret Intelligence
