Sıradan Şeylerin Sıra Dışı Kökleri - Charles Panati

438 Pages·2009·1.64 MB·Turkish

by  Charles Panati

SIRADAN ŞEYLERİN
SIRADIŞI KÖKLERİ
Charles Panati

Çeviren:
Melis Aktaş
1. Baskı, İstanbul 2009
Orijinal adı: Extraordinary Origins of Everyday Things
Copyright: Kayi Telif Hakları Ajansı
Tüm yayın hakları Maya Kitap’a aittir.
Yayına Hazırlayan: Tahir Malkoç
Çeviri: Melis Aktaş
Redaksiyon: Serdar Soydan
Kapak Uyarlama: Ali Doğan
Maya Kitap
Merkez Mah. Kocamansur Sok. No: 6/4
34381 Şişli / İstanbul
Tel: [phone]
e-mail: [email protected]
www.mayayayinlari.com
1. Bölüm
Batıl İnançlarda
Bazı Batıl İnançlar:
50.000 Yıl Önce, Batı Asya
Napolyon kara kedilerden korkardı; Sokrates ise nazardan.
Jül Sezar rüyalardan çekinirdi. 8. Henri bir büyünün kendisini
tuzağa düşürüp Anne Boleyn ile evlenmesine sebep olduğunu
iddia ediyordu. Büyük Petro köprülerden geçerken hastalık
derecesinde bir korkuya kapılıyordu. Samuel Johnson
binalara sağ ayakla girip çıkıyordu.
Kötü şans hurafeleri hâlâ birçok insanı merdiven altından
geçmekten, içeride şemsiye açmaktan ya da on üçüncü Cuma
uçağa binmekten alıkoyuyor. Öte yandan aynı insanlar iyi
şans umut ederek parmaklarını çapraz yapıyor veyahut
tahtaya vuruyor.
Batıl inançların, akıldışı tabiatları sebebiyle eğitim ve
bilimin yaygınlaştığı bir dünyada ortadan kalkmaları
gerekirdi. Ama objektif delillere değer verilen günümüzde
bile çok az insan bir ya da iki batıl inancı olduğunu inkâr
edebilir. Amerika’nın bir ucundan diğer ucuna insanların
“şanslı” sayılarından ziyade aşağı yukarı hiçbir şeye
dayanmayan on binlerce piyango bileti işaretleniyor ya da
alınıyor.
Belki de bunun böyle olması gerekiyor; ne de olsa batıl
inançlar insanlık mirasımızın eski birer parçası.
Arkeologlar, elli bin yıl önce Batı Asya boyunca dolaşmış
Neandertal insanın ilk batıl ve dinsel inancı yani ölümden
sonra hayat inancını ürettiğini tespit etmiştir. Daha önceleri
Homo Sapiens’ler ölülerini terk ederken Neandertal’ler
ölülerini, öbür dünyada lazım olacağına inandıkları yiyecek,
silah ve kömürle gömerek cenaze törenleri yapardı.
Dolayısıyla batıl inançla dinin doğuşunun yakın ilişki içinde
olması şaşırtıcı değildir. Zira tarih boyunca bir kimsenin batıl
inancı diğerinin diniydi. Hıristiyan imparatoru Kostantin
paganizmi batıl inanç olarak; pagan devlet adamı Tacitus ise
Hıristiyanlığı zararlı ve mantıkdışı bir inanç olarak
adlandırmıştı. Protestanlar Katoliklerin azizlere ve kutsal
emanetlere gösterdikleri saygıyı boş inanç olarak tanımlarken
aynı şeyi Hıristiyanlar Hindu adetleri için düşünüyordu. Diğer
yandan bir ateist için tüm dini inançlar batıl inançtır.
Bugünse neden lades kemiği iyi şansı sembolize ederken
kırık aynanın bunun tam tersinin işareti olduğunun mantıksal
hiçbir sebebi yokmuş gibi gözükmekte. Hâlbuki eskiden her
batıl inancın belli bir amaca yönelik bir kökeni, kültürel bir
arka planı ve pratik bir açıklaması vardı. Yıldırım, şimşek,
tutulmalar, doğum ve ölüm gibi olaylara cevap arayan, aynı
zamanda tabiat kanunlarının nasıl işlediğinden haberdar
olmayan ilk insanlar görünmeyen ruhlara ait bir inanç
geliştirmişti. Hayvanların altıncı hislerini gözlemlediler ve
ruhların sanki gizlice onları uyardıklarını hayal ettiler. Bir
tohumdan fışkıran bir ağaç gibi, iribaştan oluşan bir kurbağa
gibi mucizeler onların gözünde öbür dünyanın eserleriydi.
Kendi günlük yaşamlarında hep zorluklarla boğuştuklarından
dünyanın iyi ruhlardan daha çok kinci ruhlarla dolu olduğunu
farz ederlerdi. (Dolayısıyla devraldığımız batıl inançların
çoğu bizi kötülüklerden korumaktadır.)
Karmakarışık bir dünyada kendini bir şekilde korumak için
eski insanlar tavşanayağı, yazı tura atmak için sikke ve dört
yapraklı yonca edindiler. Bu insan iradesini tüm o kargaşaya
rağmen hâkim kılmaya yönelik bir teşebbüstü. Ve bir muska
işe yaramadığı zaman diğerini, sonra tekrar başkasını
denerlerdi. Böylelikle binlerce sıradan şey, tabir ve büyü
sihirli bir anlam kazandı.
Bir bakıma biz de bugün aynı şeyi yapıyoruz. Bir
öğrencinin ödül kazandığı yazısını yazdığı kalem, bir anda
onun “şanslı” kalemi haline gelir. At yarışında yağmurlu bir
günde yüksek ödül kazanan bir kimse için hava, bahislerinde
önemli bir faktör olur çıkar. Biz sıradanı sıra dışı yaparız.
Aslında çevremizde herhangi bir kültürün batıl inançla
süslemediği nadir şey vardır: ökseotu, sarımsak, elma, at nalı,
şemsiye, hıçkırık, tökezleme, çapraz parmaklar, gökkuşağı…
Ve bunlar henüz başlangıç bile değildir.
Şimdilerde eskiden esrarengiz sayılan fenomenler için
bilimsel açıklamalarımız var. Ama buna rağmen günlük
yaşam hâlâ yeterli öngörülemezliğe sahip olduğundan
özellikle talihsiz anlarımızda açıklanamayanı açıklamak ve
temennilerimizi dünyanın iniş çıkışları üzerinde hâkim kılmak
için batıl inançlara yöneliyoruz. O zaman başparmaklarımızı
yukarıya kaldırıyor ya da çaprazlıyoruz.
Ve bilimsel bir doğru gibi kabullendiğimiz mantıkdışı
inançların kökenleri. Vallahi ve billahi.
At Nalı:
4.Yüzyıl, Yunanistan
İyi şans tılsımlarının en evrenseli olarak düşünülen at nalı,
atın var olduğu her çağda ve ülkede güçlü bir muskaydı. Batı
kültürüne at nalını 4. yüzyılda sokan ve onu iyi talihin
sembolü sayanlar Yunanlılar olmakla beraber efsaneler, at
nalını alıp kötülüğe karşı bir güç olarak kapının üstüne astıran
Aziz Dunstan’a itibar ediyor.
Rivayete göre 959’da Canterbury’nin başpiskoposu olacak
olan demirci Dunstan’ın yanına günün birinde bir adam geldi
ve Dunstan’dan, şüphe uyandıracak bir biçimde ayrık
ayaklarına at nallarını takmasını istedi. Dunstan hemen
müşterisinin Şeytan olduğunu anladı. Adama, bu isteğini
yerine getirebilmek için kendisini duvara zincirlemesinin
gerektiğini izah etti. Aziz kasıtlı olarak işini öyle acı verecek
şekilde yaptı ki zincirle bağlı olan şeytan hiç durmadan ondan
merhamet diledi. Dunstan ise bundan böyle kapısının üstünde
at nalı asılı olan hiçbir eve girmeyeceğine dair yemin edene
kadar onu serbest bırakmayı reddetti.
Onuncu yüzyılda bu öykünün ortaya çıkmasından itibaren
Hıristiyanlar at nalına, onu kapı üzerine ve daha sonra hem
tılsım, hem de tokmak olarak iki işe yaradığı kapının ortasına
asarak hürmet ettiler. İşte nal şeklindeki tokmağın kökeni!
Ayrıca bir zamanlar Hıristiyanlar Mayıs’ın 19’unu Aziz
Dunstan’ın ziyafet günü olarak at nalı oyunlarıyla
kutluyorlardı.
Yunanlılara gelirsek, at nalının sihirli gücünün kaynağı
başka faktörlerdi. At nalı demirden yani kötülüğü uzak
tuttuğuna inanılan elementten yapılırdı ve uzunca bir süre
bereket ve iyi talih sembolü olduğuna inanılan hilal
şeklindeydi. Romalılar da bu nesneyi hem pratik olarak atlar
için kullandılar, hem de bir tılsım olarak. At nalının sihirli
gücüne duydukları inanç da bu batıl inancı Aziz Dunstan’la
özdeşleştiren Hıristiyanlara geçti.
Cadılardan korkulan Ortaçağ’da at nalına bir güç daha
eklendi. Cadıların atlardan korktukları için süpürgeler
üzerinde seyahat ettiklerine inanıldı. Ve nasıl ki haçlar
vampirleri korkutuyorsa, atı anımsatan nallar da cadıları
korkutuyordu. Cadı olmakla suçlanan bir kadın, tabutunun
üzerine at nalı çakılıp öyle gömülürdü ki bir daha
canlanmasın. Rusya’da at nalı döven bir demircinin cadılara
karşı beyaz büyü kabiliyetine sahip olduğuna inanılırdı.
Ayrıca evlilik, iş ve mülkiyet anlaşmalarına ilişkin yeminler
de İncil üzerine değil, at nallarının dövüldüğü örsler üzerinde
ediliyordu.
At nalı her şekilde asılamazdı. Şans bitip tükenmesin diye
nalın uçları yukarda olacak şekilde asılırdı.
İngiliz Adaları’nda on dokuzuncu yüzyıla kadar güçlü bir
şans sembolü olarak kaldı. Aziz Dunstan efsanesine dayanan,
kötülüğe ve hastalığa karşı söylenen popüler İrlanda dizeleri
şöyledir: “Baba, Oğul ve Kutsal Ruh! Şeytanı direğe çivile.”
1805’de Trafalgar Savaşı’nda İngiliz Amiral Lord Horatio
Nelson ulusunun düşmanlarıyla karşı karşıya geldiğinde bir at
nalını, emri altındaki Zafer adlı geminin direğine astırdı.
Anısına 1849’da Londra’nın Trafalgar Meydanı’na Nelson
Anıtı’nın dikildiği askeri zafer, Napolyon’un İngiltere’yi işgal
etme rüyasını sona erdirdi. At nalı İngiliz halkına şans
getirmiş olabilir ama Nelson’un kendisi bu savaşta hayatını
kaybetti.
Lades Kemiği:
MÖ 400 Öncesi, Etrurya
Gizlice dilekler tutan iki kişi kuşun kurutulmuş, V
şeklindeki kemiğinin uçlarından tutup çeker. Büyük parçayı
çeken kişinin dileği kabul olur. Bu gelenek en azından 2.400
yaşında ve kökeni Apeninler’in batı ve güneyini, Tiber ve
Arno ırmakları arasındaki İtalyan yarımadasını işgal eden
Etrüsklere dayanıyor.
Medeniyetlerinin zirve yaptığı altıncı yüzyılda, oldukça
kültürlü bir halk olan Etrüskler tavuk ve horozun kâhin
olduklarına inanırdı. Zira tavuk gıdaklayarak
yumurtlayacağının haberini önceden veriyor; horoz ise ötüşü
ile yeni bir günün şafağını müjdeliyordu. Bir kehanet yöntemi
olan “tavuk kehaneti” en zor problemlere cevap bulmak için
kullanılırdı. Yere Etrüsk alfabesini temsil eden yaklaşık yirmi
parçaya bölünmüş bir çember çizilirdi. Her parçaya tahıl
taneleri konur, çemberin ortasına da kutsal bir tavuk
oturtulurdu. Tavuğun tahılı gagalaması bir dizi harfi ardı
ardına üretirdi, bunu da bir başrahip belirli soruların
cevaplarını bulmada kullanırdı.
Kutsal bir kuş öldürüldüğünde kuşun köprücük kemiği
kuruması için güneşe bırakılırdı. Kâhin kuşun gücünden
yararlanmak isteyen bir Etrüsk, sadece kemiği yerden alıp
kırmamaya dikkat ederek okşamalıydı; böylelikle bir dilekte
bulunabilirdi. İşte lades yani dilek kemiği isminin kaynağı.
İki yüzyıldan fazla bir süre Etrüskler bu kırılmamış
kemiklerle dilekte bulundu. Biz ise bu batıl inancı Etrüsklerin
çoğu özelliğini benimsemiş Romalılardan biliyoruz. Roma