Zaman Üzerine - Norbert Elias

378 Pages·2000·1.55 MB·Turkish

by  Norbert Elias

ZAMAN ÜZERİNE
NORBERT ELIAS
Sosyolojik sorunlara felsefi derinlikten bakan ve
düşünce gelenekleriyle hesaplaşan bir düzeyden
konuşan Elias bu kitabında zaman sorunu üzerine
gidiyor.
Varlığını alabildiğine somut bir şey gibi düşündüğümüz,
sürekli akan ve akarken bizi de kendi tünelinden geçiren
zaman gerçekten öyle somut bir şey mi? Elias zamanın
“var olan bir şey” olmadığını, onun bizim toplumsal,
tarihsel bir eserimiz olduğunu söylüyor. Peki zaman
bizim zihnimizin bir imgesi ise, gerçekteki olaylarla,
değişimlerle bağlantısı nedir? Nasıl oluyor da böyle var
olmayan bir şey algımızda doğallık, somutluk kazanıyor.
Bizi metafiziğin girdaplarına götürecek gibi görünen bu
sorular, Elias’ın elinde tümüyle maddi açıklamalar
buluyor. Zamanın izini toplumsal ilişkilerde ve tarihsel
gelişim içinde süren Elias, basit gibi görünen
açıklamalara uzanıyor; basit, ama günümüz
toplumunun insanlarının kavramakta zorlandığı
sorunlara.
Zaman incelemesi, aynı anda bir uygarlaşma
incelemesi. Uygarlaşma süreçlerinin yapısı üzerinde
duran ve her uygarlaşma adımının tarihsel bir sürecin
kaçınılmaz kısıtlanmalarını da içerdiğini vurgulayan
Elias, başka çalışmalarında genelde uygarlaşma
hakkında söylediklerini, bu çalışmasında zaman olgusu
üzerinden somutlaştırıyor. Bu tür bir incelemeyle
modern toplum olmanın anlamı, toplumsal gelişme
süreçlerinin karakteri, birey-toplum ilişkilerinin iç içeliği
belirginleşiyor... Elias günümüzde tarih incelemelerinin,
sosyolojinin ve genel olarak bilimsel disiplinler
arasındaki yalıtılmışlığın bütünsel bakışı nasıl
kısıtladığını ve naifliğimizi niçin aşılması çok zor bir
duruma dönüştürdüğünü zaman sorunu üzerinden
sergiliyor. Kitapta zamanın bugünün toplumu açısından
yapısal özelliklerini ve geçmiş toplum formasyonlarının
“zamansız” yaşamalarının ne demek olduğunu
görmekle kalmıyoruz; zaman üzerine düşünmek, kendi
algılarımız üzerine düşünmek, uygarlaşma meselesine
göreceli bakmak ve bireysel özgürlüğün toplumsal
belirlenmişlikten bağımsız düşünülemeyeceğini görmek
anlamına da geliyor.
Batılılaşma çabası içinde olan toplumumuzun işinin
niçin zor olduğunu bu kitapta yapıldığı biçimiyle zaman
incelemesi üzerinde düşünerek biraz daha iyi
anlayabiliriz.
Zaman kavramının toplumun işleyişiyle ve bireylerin
toplumsal rolüyle ilişkisi ortaya çıktıkça, Batı’nın
zamanla kurduğu ilişkilerin, bizim gibi yarı feodal
kültürel yapısından kurtulamamış bir topluma niçin bire
bir aktarılamayacağı da daha iyi anlaşılıyor. Bu sorun,
Elias’ın metninde özel bir vurgu taşımasa da bu
yöndeki okumalara ve düşüncelere fazlasıyla olanak
tanıyor.
NORBERT ELIAS
19. yüzyılın sonunda, 1897 yılında Breslau’da doğan
Norbert Elias, 1990 yılında Amsterdam’da öldü.
Yaşamının yaklaşık otuz yılını zor koşullar altında
İngiltere’de sürgünde geçirdi. Almanya’ya 1965 yılında
geri döndü. Önce Münster, sonra Konstanz ve Aachen
üniversitelerinde konuk profesör olarak görev yaptı.
1978 yılından 1984 yılına dek Bielefeld’teki
Disiplinlerarası Araştırmalar Merkezi’ni yönetti, sonra
Amsterdam’a yerleşti.
Yahudi bir ailenin tek çocuğuydu. Liseyi bitirdiği yıl
Birinci Dünya Savaşı başlamıştı. Sınıf arkadaşlarıyla
birlikte gönüllü olarak savaşa katıldı. Babasının isteği
üzerine 1917 yılında tıp öğrenimine başladı, ama daha
sonra felsefeye yöneldi. Kari Jaspers’in, Edmund
Husserl’in öğrencisi oldu. 1922 yılında Yeni
Rantçılardan Ric- lıard Hönigsvvald’m yanında
doktorasını tamamladı. 1924 yılında Heidelberg
Üniversitesinde göreve başladı ve bundan sonra
tamamen sosyolojiyle ilgilendi. Alfred Weber ve Kari
Mannheim’le birlikte çalıştı.
K. Mannheim’in Frankfurt Üniversitesi Sosyoloji
Bölümü’nün başına getirilmesinden, sonra Frankfurt’a
yerleşen Elias, 1932 yılında doçentlik tezini tamamladı.
1933 yılında Naziler iktidara gelince Fransa’ya sığındı
ve 1935 yılı güz aylarında İngiltere’ye yerleşti. British
Museum’un K. Marx’ın Das Kapital’i yazdığı tarihi
salonunda çalışmaya başladı, ve Über den Prozess de
Zivilisation (Uygarlık Süreci) adlı iki ciltlik en önemli
yapıtını hazırladı. Kitap, 1939 yılında İsviçre’de
yayımlandı.
İngiltere’deki çalışmalarını burslar ve yardımlarla
sürdüren Elias, 1954 yılında Le- icester Üniversitesi’nin
yeni kurulan sosyoloji bölümünde göreve başladı.
Uygarlık Süreci uzunca bir süre tanınmayan bir yapıt
olarak kaldı. 1969 baskısı da bilim çevrelerinin pek
dikkatim çekmedi. Ama 1976 yılında yapılan ikinci
baskı olağanüstü ilgi gördü. Elias artık yalnızca belirli
araştırmacıların tanıdığı bir sosyolog olmaktan çıkmış,
sosyolojinin en önemli temsilcileri arasına katılmıştı.
1977 yılında Adorno ödülünü aldı. Bu başarı seksen
yaşındaki Elias için büyük bir güç kaynağı oldu ve ardı
ardına yapıtlar vermeye başladı.
Elias’ın ilgilendiği konular geniş bir yelpazeye
dağılmıştır. Bilgi sosyolojisinden Nazi felaketine, XIV.
Louis sarayındaki yaşantıdan, kentsel yaşam
araştırmalarına dek uzanır. Ama bütün bu yapıtlarında
yer alan temel görüşlerinin nüveleri Uygarlık Süreci’
nde mevcuttur.
Elias tarafından dışsal zorunlulukların içsel
zorunluluklara uzun süreli dönüşümü şeklinde
tanımlanan uygarlığın en önemli özelliklerinden birisi
de insanın davranış, duyuş ve duygularında meydana
gelen değişimlerdir. Uzun süreli bir süreç özelliği
gösteren bu değişimler, akılcı bir plana uygun olarak
gerçekleşemez. Elias’ın başyapıtı, “uygarlık,
tamamlanmamış bir süreçtir” sözüyle başlar ve
“Bireylerin ve top- lumların oluşturduğu gelecek
belirsizdir. Nihai ve kesin olan hiçbir şey yoktur”
sözleriyle son bulur. Bu açıdan Elias öncüllerinden ve
çağdaşlarından farklıdır. Bu farklılığıyla da insanlara,
tarihsel gelişmeye müdahil olma umudunu sunar.
Elias’ın sosyoloji yöntemine göre, o an içinde bulunulan
yapının ortaya çıkmasına yol açan gelişmeler
incelenebilir ve elde edilen veriler ileriki toplum
biçimlerinin öngörüsünde kullanılabilir.
Özellikle Adorno ödülünden sonraki yapıtlarında, süreç
kuramını geliştirmeye çalışır. Bunlar arasında, 1977
yılında yayımlanan Zur Grundlegung einer Theorie so-
zialer Pıozesse (Bir Toplumsal Süreç Kuramının
Temelleri Üzerine) ve 1983 yılında yayımlanan Über
den Rückzug von Soziologen auf die Gegenwart
(Sosyologların Günümüze Geri Çekilişleri Üzerine) adlı
makaleleri önemlidir. Ama bilgi sosyolojisiyle ilgili
Engagemenl und Distanzierung (Angajman ve Mesafe)
ve Über die Zeil (Zaman Üzerine) gibi yapıtları da
gençlik yıllarında ortaya attığı sorulara birer yanıt
arayışlarıdır.
Ölümünden hemen önceki yıllarda Etablierte und
Aussenseiter (Sistemin Yerleşikleri ve Dışlanmışlar),
Studien über die Deutschen (Almanlar Üzerine
İncelemeler) adlı önemli yapıdan yayımlanır.
Ölümünden sonra 1991 yılında İngiltere’de The Symbol
Theory (İmge Kuramı), Almanya’da Mozart. Zur
Soziologie eines Genies (Mozart. Bir Dehanın
Sosyolojisi Üzerine) adlı yapıdan yayımlanır.
Ayrıntı: 275 İnceleme dizisi: 151
Zaman Üzerine Norbert Elias
Almancadan çeviren Veysel Ataman
Yayıma hazırlayan Turgay Kurultay
Çeviride kullanılan metinler Uber
die Zeit Suhrkamp-1988 Time:
An Essay Basil BlacMl-1992
Çev.: EdnumdJephcott
© Norbert Elias & Liepman
Kapak illüstrasyonu Sevinç Aitan
Kapak düzeni Arştan Kahraman
Düzelti Sait Kızılırmak
Baskı ve cilt
Mart Matbaacılık Sanatları Ltd. Şti.
Tel: [phone] Birinci basım 2000
AYRINTI YAYINLARI
Dizdariye Çeşmesi Sk. 23/134400 Çemberlitaş-İstanbul
Tel.: [phone] Faks: (0 212) 516 45 77
Çeviriye dair
Elias’ın bu metninin oluşum süreci son derece karışıktır.
Metin kısmen İngilizce, kısmen Almanca yazılmış,
kısmen de İngilizce yazılan bölümün Almanca’ya
çevirisinin Elias tarafından gözden geçirilmiş halidir.
Çalışmanın ilk bölümleri (1-27 arası) 1974’te
yayımlanmış, Almanca’ya ilk çeviri sırasında 28 ve 29.
bölümler yazar tarafından eklenmiş ve 1984'teki yeni
Almanca çeviride 30- 46 arası bölümlerin yanı sıra uzun
önsöz yazılmıştır. Bizim Türkçe çeviriye temel aldığımız
1988 Suhrkampf Almanca baskı, metnin son şeklidir.
Türkçe’ye çeviriye başlamadan önce İngilizce metinle
Almanca metni genel olarak karşılaştırdık, ancak
herhangi bir sorun yaşamadığımız için çevirimizi
Almanca metni izleyerek yaptık, sadece belli noktalarda
İngilizce metinden kontrol ettik.
Metnin bu karışık oluşum süreci, farklı dönemlerde
Elias’ın farklı yaklaşımlar içinde olduğu anlamına
gelmiyor. Okurun bu konuda kendi yorumunun önünü
kesmek istemeyiz, ancak çeviri çalışmasında bu sorun
üzerine düşündüğümüz için, Türkiyeli okura bu
açıklamayı yapmakta da yarar görüyoruz. Özellikle
önsöz en son yazıldığı için, Elias’ın arada değişen
düşünce ve bilgileri veya çalışmasına gelen tepkilere
vereceği cevapları yansıtacağı akla ge- lebilir. Ancak
bizim gördüğümüz kadarıyla önsözün böyle bir özelliği
yok. Tersine önsöz ana metinde parça parça söylenen
(aforizma tarzında bölümlenmiş) düşüncelerin daha
bütünleşmiş ve toparlanmış hali. Bu nedenle genel fikir
edinmek isteyen okura önce önsözü okumasını
önerebiliriz. Çünkü önsöz yazarın bütün tezlerini
içermenin yanında, konunun çeşitli yönlerine de yer
vermektedir.
Burada metnin bir diğer özelliğine de dikkat çekmek
istiyoruz. Elias’ın metni hem içerikte hem anlatımda
fazlasıyla tekrarlar içeriyor. Bu tekrarların birçoğu
çeviride bulunmasaydı metin bir şey yitirmezdi. Ancak
tekrar niteliğindeki birçok paragraf ve cümlede zaman
zaman çok önemli ayrıntılar yer almaktadır ve bu
ayrıntılar genel fikir edinmenin ötesine geçmek isteyen
okurun ilgisini çekecektir. Özellikle de bu çalışma
zaman sorunuyla sınırlı olmayıp uygarlaşma sürecinin
karakterini yansıttığı, dil olgusunun önemi ve işlevi
üzerinde durduğu, dahası bilimselliği, sosyolojinin ve
tarih biliminin yöntemini sorunsallaştırdığı için farklı
okumalara zemin sağlamaktadır. Bu nedenle bizim
çevirimizde tüm tekrarlar yerinde duruyor.
Elias’ın ilk çevirisi olan bu kitabın dil ve anlatım tarzı
açısından da bir Elias’a giriş olmasını istedik. Elias’ın
dilini ve anlatım perspektifini çok önemsedik, ancak
terim düzeyinde kapalı bir dil kullanmak da istemedik.
Bu kararımızın Elias’a da çok uyduğunu düşünüyoruz.
Dili kullanımında ve düşünsel perspektifinde son derece
hassas ve tutarlı olan Elias, terimlerle konuşmaktan
büyük ölçüde uzak duran ve terimleştirdiği anlamları
farklı anlatımlarla tekrar tekrar dile getiren bir düşünür.
Elias’ın Türkiye’deki toplumsal süreçlere bakışta önemli
perspektifler sunacağını ve bu çevirinin ardından
gelecek çevirilerle Elias’ın Türkiye’de bilinir hale
geleceğini düşünüyoruz. Biz de baştan sınırları çizilmiş
bir Elias dili ve terminolojisi oluşturmak yerine bu
gelişmeyi, anlama ve tartışma sürecine bırakmayı
yeğliyoruz; kuşkusuz belli noktalarda vurgular yaparak
ve işaretler düşerek. İyi okumalar dileğiyle.
Turgay Kurultay-Veysel Atayman