Table Of ContentVergilius’un Ölümü
Hermann Broch
Çeviren: Ahmet Cemal
HERMANN BROCH 1 Kasım 1886’da Viyana’da doğdu.
Babasının isteği üzerine aldığı mesleki eğitimini,
1907’de tekstil mühendisi olarak tamamladı. İlk edebi
yayınının tarihi 1913’tür. 1927’ye kadar babasının
fabrikasında yöneticilik yaptı. Fabrikayı satıp matematik,
felsefe ve psikoloji öğrenimi görmeye karar verdi. İlk
romanı Die Schlajwandler yayımlandığında 43
yaşındaydı. 1938’de Avusturya’nın nasyonal—
sosyalistlerce işgali esnasında Gestapo tarafından
tutuklandı. James Joyce ve arkadaşlarının girişimi
sayesinde ABD’ye iltica etti. Aynı yıl yazmaya başladığı
Vergilius’un Ölümü 1945’te, bir başka önemli yapıtı Die
Schuldlosen 1950’de yayımlandı. 30 Mayıs 1951’de
New Haven’da öldü.
Vergilius’un Ölümü Hermann Broch
Özgün Adı: Der Tod des Vergil
İthaki Yayınlan — 811
Yayma Hazırlayan: Ahmet Öz Kapak Tasanmı: Şükrü
Karakoç Sayfa Düzeni ve Baskıya Hazırlık: Şükrü
Karakoç 2. Baskı, Kasım 2012, İstanbul ISBN: 978—
605—375—239—4
Sertifika No: 25001
Kapak Resmi © Lyonel Feininger, Gelmeroda XIII, 1936
Çevirmenin İthafı
Mustafa Kemal’in Cumhuriyeti’nin kuruluş dönemindeki
Türk Aydınlanmasının gerçekleşmesine ve ülkemizde
antikçağ kültürünün Anadolu’nun kültür tarihinin doğal
bir parçası olarak benimsenmesine, başta Halikarnas
Balıkçısı ve Sabahattin Eyüboğlu olmak üzere, dava
arkadaşları ile birlikte unutulmaz katkılarda bulunan
düşünür, yazar, bilim insanı ve çevirmen AZRA
ERHAT’ın anısına, saygıyla ...
Bir Çevirinin Hikâyesi
Yirminci yüzyıl dünya edebiyatının en büyük
yazarlarından Avusturyalı Hermann Broch’un (1 Kasım
1886 Viyana—30 Mayıs 1951 New
Haven/Connecticut/ABD) başeseri sayılan “Vergilius’un
Ölümü”nün (“Der Tod des Vergil”) çevirisine, 1972 yılının
sonbahar aylarında başlamışım. Yakın zamanlara kadar
bu tarihi çok kesin bilmiyordum. Bu yıl, geçtiğimiz
Ağustos ayının son günlerinde, yani çeviriyi hiç
istemeden de olsa bitirmek üzereyken, üstüne
“Hermann Broch” diye elyazısı not düştüğüm kalın bir
dosyada (aynı dosyada bir zamanlar elyazısıyla
çevirdiğim bölümleri de saklamışım) bulduğum küçük bir
not sayesinde, romanı çevirmeye yukarıda belirttiğim
tarihte başlamış olduğumu anladım.
Bu hesaba göre “Vergilius’un Ölümü”, yetmiş yılı
dolduran hayatımın yaklaşık kırk yılını kaplıyor. Şunu da
belirtmem gerekir ki, bu önsözün daha ileriki
bölümlerinde geniş zaman veya şimdiki zaman kiplerine
belki çok sık rastlanacak; buna karşılık, “Vergilius’un
Ölümü” başlıklı çeviri çalışması artık geride kalmış
olmasına rağmen, geçmiş zaman kipi pek devreye
girmeyecek. Ben istemediğim için. Bu çeviriyi
‘bitirmemiş olmayı’ yeğlediğim için. Bu konuda biraz
yukarıda, “yani çeviriyi hiç istemeden de olsa bitirmek''
üzereyken...” ifadesiyle de bir ipucu vermiştim. Çünkü
bu çevirinin hikâyesi, aslında bir tür aşkın, çok büyük bir
tutkunun hikâyesi, ve sanırım bu hikâye, hayatımın
sonuna kadar sürecek. Bu sözünü ettiğim öylesine bir
tutku ki, hayatımın kırk yılı boyunca bu çeviriyi yalnızca
kendim için yapmışım. Bunu şimdi, geriye baktığımda,
çok daha açık ve seçik görebiliyorum.
Zaten başladığımda, ortada hiçbir yayınevi yoktu. Hiçbir
yere bu çeviri konusunda bir öneri götürmemiştim.
Yetmişli yılların hemen başında, romanın Almancası
rastlantı sonucu elime geçmişti. Beş yüzü aşkın sayfayı
ilk okuyuşum yanılmıyorsam bir haftamı almıştı.
Bittiğinde, artık sarhoştum. “Adriyatik denizinin tersten
esen, hafif, neredeyse fark edilmeyen bir rüzgarla
kabarmış çelik mavisi rengindeki yumuşak dalgalan,
İmparatorluk filosu Kalabriya kıyılarının ağırdan
yaklaşan alçak tepelerini solunda bırakarak Brundisium
limanına dümen kırdığında, gemilerden yana
köpüklenmişti... ” diye başlayan ilk paragrafla birlikte,
benim için de kırk yıl sürecek uzun bir yolculuk
başlamıştı. Süresini, tamamlayabilip
tamamlayamayacağımı bilmediğim bir yolculuk.
Bildiğim tek bir şey vardı.
“Vergilius’un Ölümü” nün çevirisine başladıktan hemen
sonra, kendime karşı o zamanlar kimselere dile
getirmediğim bir söz vermiştim. Bu kitapla
karşılaşmazdan hemen önce, artık hayatım boyunca
edebiyat çevirmenliği uğraşından kopmayacağımı
biliyordum. Yapmış olduğum birkaç çeviri yüzünden
kendimi o uğraştan biri olarak görmeye de başlamıştım.
Ne var ki, “Vergilius’un Ölümü”nü okuduktan sonra,
kendimi iç dünyamda ‘çevirmen’ diye adlandırmayı
bıraktım. Ondan sonra yayınlanan başka çevirilerimin
kapaklarında veya iç kapaklarında ‘Çeviren: Ahmet
Cemal’ ibaresi hep sürüp gitti. Ama iç dünyamda ben,
çeviri uğraşından daha önce kendime ‘çevirmen’
dediğim için özür dileyerek izin aldım.
Kendime verdiğim söz, çok açıktı: Ancak günün birinde
“Vergilius’un Ölümü” çevirisini tamamlayabildiğim
takdirde ve o günden başlayarak kendimi çevirmen
sayacaktım.
Peki ya o güne kadar? O güne kadar kendime sadece
çeviri alanında bir çırak, kendini yetiştirme çabasında
biri gözüyle bakacaktım. Ama ‘büyük sınav’ “Vergilius’un
Ölümü” çevirisinin tamamlanması ile birlikte verilmiş
olacaktı.
Peki neden tutulması bunca zor bir söz vermiştim? O
zamana kadar zorlu sınavlardan yana yoksul olduğu hiç
de söylenemeyecek bir hayatın belli bir dönüm
noktasında neden böylesine ağır bir yükümlülük altına
girmiştim? Üstelik verdiğim sözü tutabileceğimden,
böyle bir metnin çevirisini tamamlayabileceğimden o
sıralar hiç de emin değildim.
O halde, evet, o halde, neden?
Hangi nedenle, neredeyse olanaksız bir hedef
seçmiştim kendime?
* * *
Bu neden, çok geniş ölçüde özel hayatımın o zamana
kadarki akışından kaynaklanıyordu.
Cehennemden farksız, sevgiden bütünüyle yoksun bir
evlilikten doğma bir çocuktum. Hatta bir anlamda
istenmeyen bir çocuk olduğum bile söylenebilirdi, çünkü
şu sözü çeşitli defalar annemin ağzından duyduğumu
hatırlıyorum: “Sen doğmasaydın, baban ile çoktan
boşanmıştık!”
Doğmasaydım eğer, anası ile babası evliliklerinden
kurtulabilecek bir çocuk olmam nedeniyle, çocuk
olmama hiçbir zaman izin verilmemişti. Bir defa, yani
adeta ‘kazaen’ bile olsa, bana düşen, bir ân önce
çocukluğumdan kurtulmak, anamın ve babamın
yüklenmeye yanaşmadıkları bir sorumluluğu, kendi
sorumluluğumu taşımaya başlamaktı. Liseyi
bitirdiğimde, buna anneme ve eve bakmak sorumluluğu
da eklenmişti, çünkü o sıralarda babam evi neredeyse
bütünüyle terk etmişti. Bu durumda bir ân önce
‘büyümeliydim’ ki, eve ve kendime bakabileyim. Hiç
sınıfta kalıp zaman kaybetmemeliydim. Kalmadım ve
zaman kaybetmedim. Üniversiteyi bir ân önce bitirip eve
bakma sorumluluğunu bütünüyle üstlenmeliydim.
Üniversiteyi tam dört yılda, dördüncü yılın da Haziran
ayında bitirip gereken sorumlulukları üstlendim.
Ama aynı sıralarda, yılların içimde biriktirdiği çılgınca bir
öfkenin zorlamasıyla, hayatımda, sınırları kendi
seçeceğim sorumluluklarla belirlenecek bir alan
oluşturmaya da karar vermiştim. Yunan antikçağındaki
duruma benzer bir biçimde, soydan gelme bir laneti
sırtında taşıyan, doğuştan mahkûm biri kimliğiyle
yaşamayacaktım. Hayatımda ‘bir ân önce para
kazanmak’ tan daha farklı amaçlara ve hedeflere de yer
verecektim.
İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni dört yılda ve
hem çalışıp hem okuyarak bitirdim. Eğitim giderlerini ve
evin geçimini Almancadan çeviriler yaparak
kazanıyordum, ama yaptıklarım, sonrakilerden çok farklı
türden çevirilerdi. Noterlik bürolarında ‘yeminli tercüman’
olarak diplomalar, kimlik belgeleri, tapu belgeleri, çeşitli
raporlar, vb. belgeleri Almancadan Türkçeye veya
Türkçeden Almancaya çeviriyordum.
Yani çevirmenlik hayatım, dünya edebiyatının görkemli
eserlerinin atmosferinde değil, fakat Cağaloğlu’ndaki
noterlik bürolarının toz içinde, çoğu kez de yeterince
aydınlatılmamış arka odalarında eski püskü daktiloların
başında başlamıştı.
Üniversiteyi bitirdikten sonra para kazanmak için
avukatlık mesleğini seçmedim. En az para getiren bir
uğraşı, edebiyat çevirmenliğini seçtim. O zamana kadar
hayat, acımasız bir gardiyan gibi,
evime karşı parasal sorumluluklarımı yerine getireyim
diye hep başımda beklemişti. Ama şimdi hayata
meydan okuma sırası, artık bana gelmişti. Bu meydan
okumayı çeviri türlerinin içinde en zor olanını, edebiyat
çevirmenliğini seçerek gerçekleştirdim. O zamana kadar
noter çevirilerinin mahkûmuydum. Ama bundan böyle
yoksulluk sınırında, çoğu zaman belki onun bile altında,
fakat özgür yaşayacaktım.
Yetmişli yılların başında yayınlanan Goethe ve Schiller
çevirileri, özgürlüğümün ilk adımları oldu.
“Vergilius’un Ölümü” romanıyla o çevirmenlik yıllarımın
hemen başında tanıştım. Romanın birinci bölümünün
başlarında yer alan ve Latin şairi Vergilius’u tasvir eden
şu pasajı okuduğumda ise, o roman artık benim kaderim
olmuştu: “yeryüzü hayatının huzurunu seven biriydi;
toprağa bağlı bir toplumda geçecek, sade ve güven dolu
bir ömre uygun bir insan; kökleri gereği yerleşip
kalmasına izin verilmiş, dahası yerleşmeye zorlanmış
biri; aynı zamanda da, daha yüce bir kader gereği,
yurdundan ne kopabilmiş ne de orada kalabilmiş biri; bu
kader, onu ötelere, toplumun dışına sürüklemiş,
kalabalıklar içerisinde düşünülebilecek en çıplak, en
kötü, en vahşi yalnızlığın içine atmıştı; onu kökeninin
yalınlığından koparmış, uçsuz bucaksızlığa, gittikçe
büyüyen bir çeşitliliğe doğru kovalamıştı; böylece
büyüyen, sınırsızlığa açılan, sadece gerçek hayat ile
arasındaki uzaklık olmuştu; evet, gerçekten de yalnızca
bu uzaklıktı büyüyen: Vergilius, hep kendi tarlalarının
sınırlarında gezinmiş, her zaman kendi hayatının
sınırboylarında kalmıştı; huzur nedir bilmeyen bir insan;
ölümden kaçarken ölümü arayan, eser vermek isterken
eserden kaçan biri; bir âşık, ama yine de hep
kovalanmaya yargılı, gerek iç gerekse dış dünyanın
tutkuları arasında yolunu kaybetmiş, kendi hayatına
sadece konuk olabilmiş biri... ”
Bu satırlardaki kişi, benim için bir öteki—ben değil
miydi? Sevgiden yoksun bir çocukluk döneminde ben de
hep sade ve güven dolu bir hayatı, sırf çocuk olmam
nedeniyle hak ettiğim bir hayatı aramamış mıydım? Ben
de yıllar boyunca belli bir hayat yolundan ne kopabilmiş
ne de tam olarak o yolda kalmış değil miydim? Babasız
babalı ve anasız analı çocukluğum diye
adlandırılabilecek kaderim, beni de toplumun dışına
sürüklememiş miydi? Kalabalıklar içersinde
düşünülebilecek en çıplak, en kötü, en vahşi
yalnızlıkların içine atmamış mıydı? O kader, tıpkı
Vergilius gibi beni de kökenimin hep özlemini çektiğim
yalınlığından koparıp uçsuz bucaksızlığa, bilinmeyenin
ülkesine, gittikçe büyüyen, korkutucu bir çeşitliliğe doğru
