Table Of ContentTürk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında
Mevlâna ve Mevlevîlik
ULUSAL SEMPOZYUMU
14–16 Aralık 2006
KONYA
B İ L D İ R İ L E R
KONYA / 2007
S.Ü. Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları:
Yayın No: 1
Bildiriler Serisi No: 1
ISBN 978-975-448-179-2
* Kitapta yer alan bildirilerin bilim ve dil sorumluluğu yazarlarına aittir.
* Bildiriler sunum sırasına göre kitapta yer almıştır.
* Kitaptaki yer alan bildiri metinlerinden kaynak göstermek şartıyla alıntı yapılabilir.
Dizgi – Ali TARHAN ( SÜMAM )
Kapak Tasarım – Sema ARSLAN ( S.Ü. Güzel Sanatlar Fakültesi )
Baskı – Selçuk Üniversitesi Matbaası
Konya / 2007
© Selçuk Üniversitesi
Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi
www.mevlana.selcuk.edu.tr
e-mail: [email protected]
Yayına Hazırlayan
S Ü M A M
Yayın Kurulu
Doç. Dr. Fevzi GÜNÜÇ
Doç. Dr. Dilaver GÜRER
Yrd. Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER (Müdür)
Yrd. Doç. Dr. Semra TUNÇ
Baskı Öncesi Hazırlık - Düzelti
Yrd. Doç. Dr. Yusuf ÖZ
Arş. Gör. Dr. Hakan KUYUMCU
Arş. Gör. Bedia KOÇAKOĞLU
Uzm. Arzu YILMAZ ( SÜMAM )
Okt. Harun YILDIZ
İÇİNDEKİLER
Prof. Dr. Süleyman OKUDAN
Sunuş ................................................................................................................................IX
SEMPOZYUM AÇILIŞ KONUŞMALARI
Yrd. Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER
Mevlâna ve Mevlevîliğin Kültürümüze Katkıları ............................................XI-XIV
Prof. Dr. Kürşat TURGUT
Selçuk Üniversitesi ve Mevlâna Araştırmaları..................................................XV-XVI
Prof. Dr. Mustafa İSEN
2007 Mevlâna Yılına Girerken.....................................................................XVII-XIX
BİLDİRİLER
Prof. Dr. Adnan KARAİSMAİLOĞLU
Selçuklu Dönemi Şiir ve Mevlâna’nın Şiirinin Özellikleri...................................1–9
Prof. Dr. Emine YENİTERZİ
Klasik Türk Edebiyatı Ahlâkî Mesnevîlerinde Mevlâna’dan İzler .................11–27
Prof. Dr. İsmail YAKIT
Mevlâna’da Aşk Metafiziği .....................................................................................29–39
Prof. Dr. Pervin ÇAPAN
Recâî-Zâde İbrâhim Şefîk Dîvânı’nda Mevlâna ve Mevlevîlik .......................41–86
Dr. Ebubekir Sıddık ŞAHİN
Keçeci-zade İzzet Molla’nın Eserlerinde
Mevlevîlik ve Şairin Yayımlanmamış Bir Na’t-i Mevlânası .............................87–99
Dr. Aziz MERHAN
Gülşehri’nin Mantıku’t-Tayr Mesnevîsinde Mevlâna Etkisi .......................101–110
Zeynep KOYUNCU
On Dokuzuncu Asır Şairlerinden
Mehmet Fâzıl’da Mevlâna ve Mevlevîlik Etkisi..............................................111–121
Prof. Dr. Ali AKPINAR
Mesnevî’de Kıssa Eğitimi Şeyh Dekûkî Örneği ............................................123–147
Doç. Dr. Şener DEMİREL
Mesnevî’nin Türkçe Şerhlerinde Ney Metaforu .............................................149–191
Yrd. Doç. Dr. Ali ÇAVUŞOĞLU
Kültürümüzde Asâ ve Mevlâna’da Asâ Mecazı ....................................................193–213
Dr. Aliye ÇINAR
Mevlâna Düşüncesinde Allah-Dünya Tasavvuru ..........................................215–227
Yrd. Doç. Dr. Bekir ÇINAR
Mevlâna’nın Eserlerinde “Can ve Gönül” Kavramları ..................................229–239
Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin ADALIOĞLU
Eskişehir Mevlevîhane’si ....................................................................................241–258
Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜNEŞ
Mevlevîlik Kültürü Açısından Kütahya ...........................................................259–269
Dr. Mehmet Emin ERTAN
Mevlevî’liğin Anadolu’ya Yayılması Bağlamında Şanlıurfa’da
Mevlevî’lik Hareketleri Günümüzdeki Hali ve Sosyal Etkinlikleri ...........271–284
Yrd. Doç. Dr. Rıdvan CANIM
Edirne Murâdiye Mevlevîhanesi ve Edirneli Mevlevî Şâirler.......................285–326
Dr. Abdurrezzak TEK
Mevlevî Kültürünün Bursa’daki İzleri..............................................................327–359
Yrd. Doç. Dr. Turhan KAYA
Erzincan'da Mevlevîlik ve
Son Mevlevî Postnişini İbrahim Hakkı Kemahi ............................................361–372
Uzm. Dr. Ali ÜREMİŞ
Trabzonlu Köseç Ahmed Dede
ve Et-Tuhfetü’l-Behiyye Fi’t-Tarikati’l-Mevleviyye’si Üzerine ...................373–391
Yusuf Turan GÜNAYDIN
Abdullah Cevdet ve Dil-Mestî-i Mevlâna’sı ....................................................393–422
Dr. Recep ALPYAĞIL
Çağdaş Felsefede Onto-Teoloji
Eleştirisi, Mevlâna ve Nazım’ın Bir Rubaisi ....................................................423–434
Doç. Dr. Bayram Ali ÇETİNKAYA
Âşıkların (Mevlâna ve Şems’in) Aşkın Raksı/Deverânı Semâ .....................435–476
Yrd. Doç. Dr. Lütfiye GÖKTAŞ KAYA
Mevlevîlik Felsefesinden Yola Çıkarak Din-Sanat İlişkisi ..........................477–486
Yrd. Doç. Dr. Mehmet BAŞBUĞ - Arş. Gör. Fatih BAŞBUĞ
Mevlâna ve Mevlevîlik Felsefesinin Resim Sanatı’na Etkisi .......................487–506
Doç. Dr. Sezai KÜÇÜK
İstanbul Mevlevîhanelerinin Türk
Sanat ve Edebiyat Hayatına Katkıları (XIX. Asır) ...........................................507–528
Arş. Gör. Ali Asker BAL
Plastik Sanatlarda Mevlâna ve Mevlevîlik Anlayışının İzleri .....................529–539
Prof. Dr. Ramazan ALTINTAŞ
Mevlâna’nın Teolojisinde İnsan Tasavvuru.....................................................541–551
Prof. Dr. Nurullah ÇETİN
Mevlâna “Hümanist” Bir Şair Midir? ...............................................................553–566
Doç. Dr. Halil İbrahim BULUT
Mevlâna’da Ehl-i Beyt Muhabbeti......................................................................567–583
Yrd. Doç. Dr. Mehmet TEMİZKAN
Mevlevî ve Bektaşî Edebiyatında
‘Ehl-i Beyt’ Teması Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme .............................585–595
Sempozyum Programı ..........................................................................................597–608
Sempozyumdan Resimler .............................................................................................609
Sempozyuma Tebliğ Sunanların Adresleri ........................................................611–613
IX
SUNUŞ
Konyamızın yetiştirmiş olduğu düşünürlerin en tanınmışı şüphesiz
Mevlâna Celâleddin-i Rumi’dir. Onun eserlerinde dile getirdiği öğretileriy-
le açmış olduğu hoşgörü kapısından nice dünya insanı içeri girmekte, insa-
nı ve insanlığı keşfetmektedir.
UNESCO’nun 2007 yılını “Mevlâna Yılı” ilân etmesi de, bu büyük dü-
şünürümüzün barışçıl fikirlerinin geçmişten günümüze gelindiğinde daha
da önem kazandığının uluslar arası boyutta bir göstergesi ve tescilidir.
Selçuk Üniversitesi olarak dünyanın göstermiş olduğu bu ilgiye kayıt-
sız kalmadık ve Türkiye’de ilk olan Mevlâna Araştırma ve Uygulama Mer-
kezi’mizi (SÜMAM) ülkemiz ve dünya çapında Mevlâna ve Mevlevilikle
ilgili çalışmaları takip ve değerlendirme amacıyla bünyemizde açtık.
Bu merkezimiz Mevlâna’nın 733’ncü Vuslat Yıldönümü Anma Etkin-
likleri çerçevesinde 14–16 Aralık 2007 tarihleri arasında “Türk Kültürü,
Edebiyatı ve Sanatında Mevlâna ve Mevlevîlik” konulu Ulusal Mevlâna
Sempozyumu’nu düzenlendi. Çeşitli üniversitelerimizden yetmiş bilim
adamının başvuruda bulunduğu bu sempozyumda bilim kurulunun de-
ğerlendirmeleri sonucunda iki gün boyunca otuz dört tebliğ sunuldu.
Oldukça verimli geçen bu Sempozyumda XIV. yüzyıldan günümüze
kadar gerek Divan, gerek Tanzimat ve gerekse Cumhuriyet Dönemi Türk
Edebiyatında derin izler bırakan Mevlâna ve Mevlevîlik kültürünün bilim-
sel çalışmalarla somut olarak ortaya çıkmasının önemi vurgulandı.
Üniversitemiz 1985 yılından bu güne kadar Mevlâna ile ilgili yapmış
olduğu bilimsel etkinlikleri kitaplaştırarak bilim dünyasının faydasına
sunmuştur. Bu Ulusal Sempozyumda sunulan bildirileri de kitap haline
getirerek saha ile çalışma yapan bilim adamları ve araştırmacıların dikkat-
lerine sunmaktan gurur duymaktayız.
Bu vesileyle Sempozyumun düzenlenmesinde büyük gayretler sarf
eden SÜMAM görevlilerine, Sempozyum Düzenleme Kuruluna, Sempoz-
yuma iştirak ederek değerli araştırmalarını bizlerle paylaşan tüm bilim
adamlarına; ayrıca, bildirilerin yayına hazırlanmasında emeği geçen Üni-
versitemiz öğretim üyelerine ve matbaamız görevlilerine teşekkür ederim.
Prof. Dr. Süleyman OKUDAN
Rektör
MEVLÂNA VE MEVLEVÎLİĞİN
KÜLTÜRÜMÜZE KATKILARI
Yrd. Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER
( Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü )
Selçuklulardan başlayarak, Beylikler ve özellikle Osmanlılar dönemin-
de birçok şair, Mevlâna’nın eserlerinden ve özellikle de Mesnevî’den etki-
lenerek eserler kaleme almış; Şeyh Gâlib’in (ölm.1799) “Esrârın Mesnevî’den
aldım; çaldımsa da mîri malı çaldım” demesi bu etkiyi en güzel yansıtan söz-
lerden biri olmuştur. Yine Yahya Kemal’in;
“Mesnevî şevkini eflâke çıkarmış nâyız
Haşredek hem-nefes-i Hazret-i Mevlâna’yız”
beyitiyle başlayan şiiri de bu etki ve saygıyı açıkça göstermesi bakımından
önemlidir.
Mevlâna’nın Türk Edebiyatına etkisi konusunda yazılmış makalelerde
de, Mevlâna’yı tanımadan Anadolu’da teşkil edilen edebiyatımızı anlama-
nın mümkün olmadığı; edebiyatımızın kuruluş dönemlerinde en büyük
âmilin Mesnevî olduğu tespitleri yer almıştır.
Mevlâna’nın ilk tesiri ise şüphesiz oğlu Sultan Veled’e (ölm. 1312) ol-
muş ve onun ilk mesnevîsi olan İbtidânâme (Velednâme; telif trh. 1291, 8760
beyit) meydana gelmiştir. Sultan Veled bu konuda, babasına her hususta
çok benzediğini, mesnevî usulünde de onun yolunu takip etmek istediği
için bu eserini meydana getirdiğini söyler ve “Gücüm yettiğince o hazrete
benzemeye çalıştım, ama buna imkan yoktu” der.
Türk Edebiyatının Anadolu’daki temelleri XIII. ve XIV. yüzyılda atılır-
ken Sultan Veled’den başka onun çağdaşları arasındaki Ahmed Fakih ve
Yunus Emre de Mevlâna’dan etkilenen şairlerimiz arasında yer alırlar.
Fakat elimizde bu etkilenmeyi gösterecek fazla Türkçe metin yoktur. Yu-
nus Emre’nin;
XII
“ Mevlâna’dur evliyâ kutbı, bilün
Ne kim ol buyurdısa anı kılun
Tenriden rahmetdür anın sözleri
Körler okırsa açıla gözleri”
tarzındaki beyitleri ise Hakk’a yürüyüşünden kısa bir müddet geçmesine
rağmen Mevlâna’nın etkisini göz önüne sermeye kâfidir.
Mevlâna’nın Mesnevî’sinin edebiyatımızdaki tesirinin tam yansımaları
ise XIV. yüzyıldan itibaren görülmektedir. Bu dönemde kaleme alınan
Ahvâl-i Kıyâmet, Ferah-nâme, Işk-nâme, Gevher-nâme, Hikmet-nâme,
Hâmûş-nâme, İskender-nâme, Varka ve Gülşah, Gül ü Husrev, Hurşîd-
nâme, Cemşîd ü Hurşîd, Süheyl ü Nevbahâr gibi önemli eserlerin birço-
ğunda Mevlâna’ya methiyeler yer alır ve Mesnevî’den -özellikle hikâyele-
rinden- izler taşır. Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr’ı (Gülşen-nâme, 1317) ve
Feleknâmesi ve Âşık Paşa’nın (ölm.1333) Garîb-nâme’si (1330) bu etkinin en
belirgin örnekleridir.
XV. yüzyılda da edebiyatımızdaki Mesnevî etkisi devam etmiş,
Çobannâme ve Neynâme adlı eserlerin sahibi Ömer Rûşenî (ölm.1482) gibi
Mevlevî yahut Mevlevî muhibbi olan birçok şairimiz yetişmiştir.
XVI. yüzyılda ise Mesnevî tercümeleri ve şerhleri ağırlık kazanmış
Surûrî (ölm. 1562) ve Sûdî (ölm. 1593) gibi şahıslar meydana getirdikleri
eserleriyle Mesnevî’ye olan ilgiyi artırmışlardır. Bu dönemin tanınmış tez-
kire yazarlarından Latîfî de eserinin ilk bölümünü ayırdığı tasavvuf erbâ-
bının başına Mevlâna’yı alır ve onu, ‘şeyhlerin sultanı’; Mesnevî’sini de
‘Âyet ve Hadislerle süslenmiş, tasavvuf yolunda emsali olmayan bir eser’
olarak nitelendirir.
XVII. ve XVIII. yüzyılda da tercüme ve şerh geleneği devam etmiş İs-
mail Rüsûhî Dede (Ankaravî) (ölm. 1631) ve Sarı Abdullah (ölm.1660)
Mesnevî’nin daha iyi anlaşılabilmesi için eserler meydana getirirlerken,
İbrahim Gülşenî’nin (ölm. 1688) Mesnevî’yi örnek alarak kaleme aldığı
Ma’nevî’si de bu döneme ismini yazdıran eserler arasında yer almıştır.
XVII. yüzyılda özellikle şiir sahasında Neşâtî (ölm. 1674), Mezâkî
(ölm.1676), Fasih Ahmed Dede (ölm.1699) gibi ediplerin yanı sıra Cevrî
(ölm.1654) ve Nâbî (ölm. 1712) gibi birinci sınıf şâirler de Mevlâna’dan
büyük ölçüde etkilenmişlerdir. Padişah I. Ahmed de ‘Bahtî’ mahlasıyla
söylediği şiirlerinin birinde;
XIII
“Bahtiyâ! Bendesi ol Hazret-i Mevlâna’nın
Taht-ı ma’nâda odur pâdşehi devrânın”
diyerek Mevlâna’ya olan hayranlığını dile getirmiştir.
Edebiyatımızın renkli simalarından şair Nef’î de (ölm. 1635);
“Mesnevî ammâ ki, her beyti cihân-ı ma’rifet
Zerresiyle âftâbının beraber pertevi”
(Her beyti bir irfan cihanı olan Mesnevî’nin her zerresinin parlaklığı
güneşin parlaklığına eşittir.)
tespitiyle kendi fikrinden Mesnevî’nin değerini ortaya koyar.
Koca Râgıb Paşa (ölm.1763), Mesnevî’nin I. cildini manzum olarak ter-
cüme eden Şeyh Nazmî (ölm.1701), Manisalı Birrî (ölm. 1715), Mesnevî’nin
ilk 750 beytini Rûhu’l-Mesnevî adıyla şerh eden İsmail Hakkı Bursevî
(ölm.1725), Nesib Dede (ölm. 1714), Nâyî Osman Dede (ölm. 1729), Tezkire-i
şu’arâ-yı Mevleviyye müellifi Esrar Dede (ölm. 1796) gibi şâir ve yazarlar da
XVIII. yüzyılın Mevlâna’dan etkilenen şairleri arasındadır. Yine bu yüzyı-
lın sonlarında yetişen edebiyatımızın güçlü ismi Şeyh Gâlib (ölm. 1799) de
Mesnevî’nin etkisiyle tanınmış eseri Hüsn ü Aşk’ı kaleme almıştır (1782).
Bu dönemlerin önemli özelliklerinden biri de Mesnevî okutmak için
‘Mesnevîhân’ların yetiştirilip Mesnevî derslerinin verildiği ‘Dârü’l-
Mesnevî’lerdir. İstanbul Eyüp’teki Murad Molla’nın (ölm. 1778) dergâhı bu
amaçla kurulan ve tanınmış Dârü’l-Mesnevîler arasında adı zikredilmesi
gereken yerler arasındadır.
XIX. yüzyıldan itibaren özellikle Tanzimat Fermanı’yla kültür alanında
Batıya doğru bir yönelme başlamışsa da edebiyatımızdaki Mevlâna tesiri
devam etmiş; Konyalı Şem’î (ölm. 1839), Said Çelebi (ölm.1859) Nâfî
(ölm.1858), Nâfiz Dede (ölm.1861), Yenişehirli Avnî (ölm.1883), Mesnevî
şârihi Âbidin Paşa (ölm. 1908) gibi edipler yanında Leyla Hanım (ölm.
1848), Şeref Hanım (ölm. 1861) gibi kadın şairlerimiz de Mevlâna’nın Mes-
nevî’sinden ve şiirlerinden feyiz alarak eserlerini oluşturmuşlardır.
XIX. yüzyıl sonları ve XX. yüzyılın başlarında Avrupa’da da tanınmaya
başlayan Mevlâna ve Mesnevî’si yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti sınırla-
rı içinde de gördüğü ilgiyi kaybetmemiş, harf devrimi ile birlikte eski yapı-
lan çalışmalar da esas alınarak yeniden tercüme ve şerh edilmeye başlan-
mıştır. Bununla birlikte özellikle Mesnevî’deki hikâyelerle dönemi insanları
için kıssadan hisse çıkarmaya yönelik çalışmalar yapılmış; eserdeki dinî,
Description:3. Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında Mevlâna ve Mevlevîlik – Bildiriler. Arapça, Farsça ve Türkçe yazılan şiirlerdeki gelişmeler, diğer yandan XI,. XII. asırlara kadar .. barışık, güzel ahlâk sahibi, mutlu insan olmanın reçetesini vermiştir. ∗. Prof. ries as a teach
