Türk Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Ansiklopedisi 1 - Hasan Latif Sarıyüce

857 Pages·2012·2.29 MB·Turkish

by  Hasan Latif Sarıyüce

ÖNSÖZ
‘Var mı, yok mu, gerekli mi, gereksiz mi’ tartışmaları hâlâ
sürüp giden bir çocuk edebiyatımız var. Yüz yıl önce üç beş
yazar çocuklar için kırık dökük bir şeyler yazarken bugün
bine yakın yaşlı/genç yazar, çocuklar için üretiyorlar. Demek
ki bir çocuk edebiyatı, bir çocuk kitapları pazarı var bu
ülkede. Yazılanlar, okunmasa, satılmasa niçin basılsın bunca
çocuk kitabı? “Bunca kitap” sözüne belki dudak bükenler
olacaktır. Hiç dudak bükmesinler, bu sözün gerçekliğinden de
hiç kuşku duymasınlar. Aslında ülkede kitap yayıncılığında
yalnız çocuk kitapları var. Çocuklar için basılan kitapların
baskı toplamları yanında, büyüklere seslenen kitapların
toplamı devede kulak kalır. Her ne kadar kimi yayınevleri
çocuk kitabı yazarlarıyla yaptıkları sözleşmelerde baskı
adedini iki bine bağlasalar da; ve onlara yıllarca “İlk baskıyı
bitiremedik daha” deseler de; gerçekte iyi yazılmış, iyi
basılmış bir çocuk kitabı, ilk baskısında kırk binden aşağı
piyasaya sürülmez. Çünkü bu pazar çok işlek bir pazardır.
Türkiye’de 18 milyon çocuk ve genç var. Bunlar sandığımızın
aksine harıl harıl okuyorlar.
Şu yadsınmaz bir gerçektir ki Türki-ye’de yalnız çocuklar
okumaktadırlar. O da tüm çocuklar değil. İlköğretim
çağındaki çocuklar okuyorlar. Bunlar liseye, üniversiteye
geçtiklerinde daha az okuyan insanlar haline dönüşüyorlar. Bu
duruma, salt uygulanan eğitim sistemleri, ailelerin ilgisizliği
ve kültür düzeyleri mi neden olmaktadır? Yoksa büyükler için
yaratılan ürünlerin çekici nitelikler taşamamasının da bir
katkısı var mıdır? Nüfusumuzun büyüklüğü göz önünde
tutulursa ülkede yalınız çocuk edebiyatı vardır yargısına
ulaşılmaktadır. Ne denli görmezlikten gelinirse gelinsin,
Türkiye’de en etkin ve yaygın edebiyat türü çocuk
edebiyatıdır, çocuklar için yazılanlardır. Bugün bine yakın
yayınevi çocuk kitabı yayınlıyor. Çocuklar için yayınlanan
dergiler yüz binlere varan baskılar yaparken büyüklere özgü
dergilerin pek azı birkaç bine ulaşabiliyor.
“Türk çocuk edebiyatı bu kadar işlek ve sürümlü bir
edebiyat ise, neden ortada bir varlığı, ne bileyim, sözü edilen
kitapları görülmüyor?” diye sorulabilir. Nasıl görülsün ki;
çocuk edebiyatı ‘gariban’ bir edebiyattır. Çocuk kitapları
hiçbir eleştirmen tarafından okunmaz, eleştirilmez. Bir kıyı
edebiyatı yerine konulur. Hatta edebiyat da sayılmaz,
tavukçuluk, arıcılık, sebzecilik üzerine yazılan kitaplarla bir
tutulur.
Aslında en has edebiyat çocuklar için yapılandır. Eğer bir
kitabı çocuklar kanıksamadan sonuna kadar okuyorlarsa o
kitap çocuk kitabı olduğu kadar has bir edebiyat ürünüdür de.
Çocuk çok güç okuyan okur tipidir. Ona kimse zorla
okutamaz. Elbette bir kitabın salt okunabilirlik niteliği
taşıması dört başı mamur bir eser olduğu anlamına gelmez.
Büyükler için yazılanlarda hangi nitelikler aranıyorsa
çocukların kitaplarında da onlar bulunmalıdır. Örneğin bir
çocuk romanında canlı, kıvrak, akıcı bir dil, usta bir kurgu,
çocuğun ilgi alanı dışına taşmayan çekici bir konu yer
almalıdır.
Edebiyatta değerlendirme kıstası, yazılanların kimlere
seslendiği değil, nasıl yazıldığı, yazınsal bir değer taşıyıp
taşımadığı olmalıdır. Çocuk edebiyatına ‘çocukça bir
edebiyat’ gözüyle bakmak, yok saymak, sanırım salt bize
özgü bir davranıştır.
Çocuk edebiyatı önemli bir edebiyattır. Çocuk edebiyatsız
büyümez. Ona edebiyat yapılmasa da kendisi üretir
edebiyatını. Cıvıl cıvıl canlılık, renk, düş ve şiir dolu bunca
bilmeceyi, tekerlemeyi onlar yaratmışlardır. Çocuklar hiçbir
dönemde edebiyatsız kalmadılar. Analar çocukları için
öyküler anlatmışlar, masallar düzüp koşmuşlardır. Türk çocuk
edebiyatının 1858 yılında Kayserili Dr. Rüştü Bey’in taş
basması Nuhbetü’l Etfâl adlı alfabesiyle başladığı
tarihlenmiştir. Bu saptama yazılı Türk çocuk edebiyatının
başlangıcıdır belki. Nuhbetü’l Etfâl’den önce de çocuklar
edebiyatsız yaşamıyorlardı. Masallar, bilmeceler, ninniler
söyleyen analar her zaman vardı, kendileri için yazılmış
kitapları çocuklarına da okuyan, açıklayıp anlatan babalar,
amcalar, komşular, öğretmenler vardı. Hele hele destancı
ozanlar vardı. Anadolu’da ta Hitit döneminden başlayarak
bugün de soylarının devam ettiğini gördüğümüz âşıkların
anlattığı destan ve halk öykülerini yalnız büyükler değil
çocuklar da dinliyorlardı.
Bu kitap, başlangıcı 1070’li yıllara uzanan çocuk ve gençlik
edebiyatımızın tanıtımını ve ‘varlığını’ ortaya koymayı
amaçlamaktadır. Çocuk edebiyatının önemi, geçirdiği evreler,
çocuk edebiyatının türleri ve örnekleri, çocuklar için
yazanların yaşam öyküleri, eserlerinin listesi, yazdıklarından
örnekler yer almaktadır. Çocuklar için tek bir eser yazmış
olanlar bile atlanmamıştır. Ne var ki, elimizde çocuk
yazarlarını doğrulukla ve tam olarak gösteren bir kaynak
olmadığından ulaşabildiğimiz, saptayabildiğimiz yazarlar ele
alınabilmiştir ancak. Tanıttığımız yazar sayısı altı yüz
kadardır. Bu sayının daha fazla olduğu muhakkaktır.
Kendilerinden söz edemediğimiz yazarlar, ulaşamamak
dışında başka bir neden aramamalıdırlar. Bir de
başvurduğumuz ve eserlerinden örnek parçalar istediğimiz
kimi yazarlar cevap verme gereğini duymadıklarından
kendilerine yer verilememiştir.
Kitap geniş çerçeveli bir tanıtım kitabı olmasına karşın bir
eleştiri kitabı değildir. Eleştiri eleştirmenlerin işidir. Çocuk
edebiyatımız başlangıcından bu yana eleştirmenlerinden
yoksundur. Yakın gelecekte çocuk kitaplarını da okuyup
eleştirenlerin çıkması dileğimizdir.
Kitap, Türk çocuk edebiyatına kaynaklık etme amacını da
gütmektedir. Üniversitelerimizin eğitim fakültelerinde, eğitim
yüksek okullarında çocuk edebiyatı diye bir ders
okutulmaktadır. Aynı ders kız meslek liselerinde de
okutuluyor. Türk Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Ansiklopedisi,
buralarda okuyan öğrenciler için kaynak kitap olma amacını
da gözetmiştir.
Hasan Lâtif SARIYÜCE
15 Haziran 2012
ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI
Çocuklar ve gençler için oluşturulan sözlü ve yazılı edebiyat
ürünleri çocuk ve gençlik edebiyatı adıyla anılıyor. Şiir,
roman, öykü, masal, oyun, gezi, anı, yaşam öyküsü
(biyografi), bilmece, tekerleme ve benzeri türlerde çocuklar
ve gençler için eserler yazılmakta, derlenmektedir. Çocuk
gazete ve dergileriyle bunlarda yer alan yazıları da bu kavram
içinde düşünmek gerekir.
Büyükler için oluşturulan edebiyatla çocuklar ve gençler için
oluşturulan edebiyat arasında, temelde büyük farklılıklar
yoktur. Çocuk edebiyatı, dil, konu ve anlatım yönünden
çocukların anlama, kavrama, ilgi duyma düzeylerine
uygunluk gösterir. Bunun dışında ayırıcı başka nitelikler yok
gibidir. Sözgelimi büyüklerin edebiyatında aranılan sağlam
bir dil ve anlatım, insanı yüceltmeyi amaçlayan bir öz,
çekiciliği sağlayan bir kurgu ve düzen, çocuk kitaplarında da
aranılan belli başlı niteliklerdir. Ayrıca burada resmin de işe
karıştığını, çocuk kitaplarını daha çekici hale getirmek için
resmin de önemli bir yardımcı öğe olduğunu hatırlamak
gerekir.
Çocuk edebiyatı sanıldığı kadar kolay yapılan, hemen her
meraklının üstesinden gelebileceği bir edebiyat değildir.
Ancak gerçek edebiyatçılar eliyle oluşturulabilir. Yeteneksiz
yazarların ortaya koyacağı ürünler hem genel edebiyatın, hem
de çocuk edebiyatı çevriminin dışında kalır. Ne var ki çocuk
edebiyatına egemen olanlar, yazarlar değil yayıncılardır. Çoğu
doğru dürüst eğitim görmemiş, kazançtan ötesini pek
düşünmeyen yayıncılar tarafından ehil olmayan sözüm ona
yazarlara pek çok sayıda hiçbir değer taşımayan saçma sapan
kitaplar yazdırılıp yayınlanmaktadır. Bu durum, bizdeki kadar
düzeysiz olmasa da, kimi dış ülkelerde de böyledir.
Çocukların severek, ilgi duyarak okuyabilecekleri yapıtları
yaratmak büyük bir ustalık ve seziş isteyen bir çabayı
gerektirir. Çocuklar arasında yaşamamış, onlarla hemhal
olmamış, çocukluk-ergenlik davranışlarının sosyal çevre
içinde biçimlenişlerini gözlemlememiş bir yazar, çocuk
edebiyatında başarılı olamaz. Çocukluk ve gençlik psikolojisi
diye bir bilim dalı var. Eğer yazar yalnız bu bilim dalının
verilerine göre yazmaya kalkışmışsa kendisini çıkmaz sokakta
bulması kaçınılmazdır. Bunca zaman geçmesine, bunca
gelişmeler sağlanmasına karşın psikoloji biliminin
kesinleştirdiği hiçbir sonuç yoktur. Çocuk yazarının uyacağı
yol gösterici, psikologlar değil çocuklardır. Çocuğu tanımak,
yirmi dört saatin her anında yerinde duramayan, durmadan
kıpır kıpır hareket halinde bulunan çocuğu anlamak, başarı
yolunu açacağı gibi, aynı zamanda dil ve anlatım kaygısıyla
buluşturacaktır yazarı, akıcı, şiirli bir anlatım edinmeden
çocuk kitabı yazılamayacağını öğretecektir. Hep devinim
içinde olan çocuğun kitabı da canlı, hareketli bir anlatımla
yazılmayı gerektirir.
Çocukluk çağı, ileride yaşamına yön verecek birikimlerin
edinildiği bir dönemdir. Bu dönemde okunan kitaplar,
edinilen izlenimler, varılan sonuçlar ve deneyimler çocuğun
kişiliğinde olumlu ya da olumsuz etkiler bırakır. Çocuğun
çevreden göreceği sevgi, yardım, iyi beslenme, barınma, iyi
korunma gibi olanakların yanı sıra, iyi kitaplar da kişiliğinin
olumlu gelişmesinde belli başlı etkendir. Yaşlarına, ilgilerine
uygun kitaplardan yoksun bırakılmış çocuklar, dar bir
çerçevenin içinde sıkışmış bir kişilikte kalırlar. Düşünme,
yorumlama, eleştirme, yaratma ve hayal güçlerini yeterince
geliştiremedikleri gibi dil hazinelerini de zenginleştiremezler.
Çocuk edebiyatına gerek var mı?
Bazı yazarlar, çocuk edebiyatının gereksizliğini
savunmaktadırlar. Onlara göre “Çocuklar için edebiyat
yapmak gereksizdir. Büyükler için yazılan her güzel ve soylu
eseri çocuklar da okuyup yararlanabilirler. Çocuk edebiyatı,
çocuğu küçümsemenin bir sonucudur. Çocuğa çocukça şeyler
vermek onların gelişimini engeller.”
Kimi çocukların büyükler için yazılmış kitapları
okuyabildikleri bir gerçektir. Ama bu durum çocuklar için
kitap yazma gereğini ortadan kaldırmaz. Anılarından
öğrendiğimize göre bazı büyük yazarlar, daha pek küçük
yaşta büyüklere özgü kitapları rahatlıkla okuyabilmişlerdir.
Bir yazısında çocuk edebiyatının gerekliliğini savunan Cemil
Meriç şunları söyler: “Andre Gide, okumaya başlar başlamaz
iki kitap tutuşturulmuş eline, “Binbir Gece”yle “Kitabı
Mukaddes.” Floubert, “Donkişot’u okuduğum zaman
kelimeleri yeni söktürüyordum” diyor. Marcel Proust,
çocukken okuduğu kitapların başında Teophile Gautier’nin
“Captaine Francasse’ını hatırlıyor. Uptain Sinclair, bir
Amerikalı bir Avrupalı’nın irfan seviyesine ancak ellisinden
sonra yükselebiliyor, diyor. Stuart Mill’in otobiyografisini
okurken bu hakikati bir kere daha idrak ettim. Benim
isimlerini yeni yeni duyduğum birçok tarihçileri, filozofları,
iktisatçıları Stuart Mill bebek denecek yaşta hıfzetmiş. Üç
yaşında Yunanca’ya başlamış, sekizinde Lâtince’ye.
Eflâtun’la Aristo’yu başkalarının çelik çomak oynadığı
yaşlarda tanımış. Homeros’un da kâlû belâdan beri aşinası,
üstelik zihni melekeleri bakımından ortanın altında olduğunu
söylüyor. Gelin de dehşete düşmeyin. Şüphe yok ki bütün
çocuklar Stuart Mill’e boy ölçüşemez.”
Elbette ölçüşemez. Bunlar ayrıcalı örneklerdir. Türk
edebiyatında da bunlara benzer örnekler vardır. Örneğin
varlıklı bir ailenin çocuğu olan Halit Ziya Uşaklıgil, mahalle
mektebinde okumayı söktürdükten sonra, Fransızca’dan
çevrilmiş romanlara ve babasının kendisini sık sık tiyatroya
götürmesi nedeniyle o zaman (1880’li yıllar) hemen herkesin
yazmaya kalkıştığı Macerayi Aşk, Esrarı Aşk, Garibeyi Aşk
gibi adlar taşıyan tiyatro kitaplarına geçmiştir. Bu kitapları
Namık Kemal’in Akif Bey, Zavallı Çocuk, Recaizade
Ekrem’in Vuslat, Victor Hugo’nun Hernani’si izlemiştir.
Bunları okumanın olağanüstü bir yanı olmadığı söylenebilir.
Ne ki, o dönemde kullanılan yazı dilinin çocuk düzeyinin çok
üstünde olduğu unutulmamalıdır. Tanzimat döneminin dili en
sade olan yazarlarından Ahmet Mithat Efendi’nin kitapları
bile bugünün yazı diline dönüştürülmeden hem çocuklara
hem de büyüklere sunulamaz.
Bütün çocukların yaşadığı ortam, çevre, ailelerin gelişmişlik
düzeyleri aynı mı? “Çocuk edebiyatına gerek yoktur, çocuklar
büyüklerin okuduğu kitapları da okurlar,” savı havada kalan
bir savdır. Kimi yazarlarca ileri sürülen bu görüşlere katılmak
olası değildir. Çocukların ellerine verilecek kitapları seçerken
çevrenin, sosyal durumun, ailenin kültürel yapısının etkili
olduğu unutulmamalıdır. Çocuklar büyükler için yazılan kimi
kitapları anlayabilirler ama her kitabı okuyup kavrayamazlar.
Çocuk her konuya ilgi duymaz. Her yazarın dil ve anlatımı
çocuklara açık değildir. Böyle olmasaydı genel edebiyatın
yanı sıra ayrı bir edebiyat yaratmaya, bunun adına da çocuk
edebiyatı demeye gerek olmazdı. Kanımızca, çocuk
edebiyatının gereksizliğini savunanlar, çocuk edebiyatı
üzerinde fazla inceleme yapmamış olanlardır.
Çocuk edebiyatı kavramı tekli bir anlam içermez. Çocukluk
çağının evrelerine uygun bir çeşitlilik gösterir.
4-6 yaş bölüğü, (Ana çocuğu ya da okul öncesi çocuğu)
7-8 yaş bölüğü,
9-12 yaş bölüğü,
13 ve üstü yaş bölüğü (Gençlik çağı)
Her yaş bölüğüne seslenen kitaplar oldukça birbirlerinden
farklı, dil, konu, anlatım, biçimlendirme özelliği içerir. Bu
dörtlü yaş gruplandırmasına bir beşincisi eklenmelidir. 12
yaşın üstündeki çocuklar… On iki yaşın üstündekiler
eskilerin deyimiyle âkil ve baliğ olmuşlardır. Artık çocuk
değil birer gençtirler. Hem ülkemizde, hem dış ülkelerde on
iki yaşın üstündekiler için de kitaplar yazılıyor. Bu kitaplar
gençlik edebiyatı adıyla sunulmaktadır. Gençler için yazılan
kitaplar elbette çocuklar için yazılanlardan farklıdır. Daha çok
roman ve öykü türleriyle kendisini gösteren gençlik
kitaplarında serüvenler, ünlü adamların yaşam öyküleri,
kurgubilim konuları, gençlik çağının temiz ve katışıksız
sevgileri işlenmektedir. Geçlik edebiyatı, çocukluk çağı ile
yetişkinler arasında yer alan bir geçiş edebiyatıdır.
Yaş bölükleri arasındaki farklılıklar sanıldığından da
fazladır. Herhangi bir yaş bölüğü gözetilerek yazılmış bir
kitabı, öbür bölükteki çocuklar kolay kolay okuyamazlar. Her
yaş bölüğünün kendine özgü dünyaları, duyarlıkları, tepkileri,
ilgileri, kelime hazineleri vardır. Her birinin hoşlanacakları
türler, konular, anlatım biçimleri, yazı uzunlukları, kısalıkları,
ayrıdır. Resmin yeri, anlatımın boyutu, harflerin büyüklükleri,
kitabın boyutları farklıdır. Ne var ki devletin çocuk