Table Of ContentP. CORNELII TACITI
LIBRI QVI SVPERSVNT
ΤΟΜ. II · FASC. 1
HISTORIARVM LIBRI
EDIDIT
HENRICUS HEVBNER
m
STVTGARDIAE IN AEDIBVS B.G. TEVBNERI MCMLXXVIII
CIP-Kurztitelaufnahme der Deutschen Bibliothek
Tacitas, CoroeUue
[Sammlung]
P. Cornelii Taciti libri qvi [qui] svpersvnt
[supersunt]. - Stutgardiae [Stuttgart] :
Teubner.
T. 2.
Fase. 1. Historiarum libri / ed. Henricus
Heubner. - 1. Aufl. - 1978.
([Bibliotheca scripto rum Graecorum et
Romanorum Teubneriana] Bibliotheca
scriptorvm Graecorvm et Romanorvm
Tevbneriana)
ISBN 3-519-01836-5 kart.
ISBN 3-519-01837-3 geb.
Das Werk ist urheberrechtlich geschützt. Die dadurch begründeten Rechte,
besonders die der Übersetzung, des Nachdrucks, der Bildentnahme,
der Funksendung, der Wiedergabe auf photomechanischem oder
ähnlichem Wege, der Speicherung und Auswertung in Datenverarbeitungsanlagen,
bleiben, auch bei Verwertung von Teilen des Werkes, dem Verlag vorbehalten.
Bei gewerblichen Zwecken dienender Vervielfältigung ist an den Verlag
gemäß §54 UrhG eine Vergütung zu zahlen, deren Höhe mit dem Verlag
zu vereinbaren ist.
© B.G. Teubner. Stuttgart 1978
Printed in Germany
Satz: Schmitt u. Köhler, Würzburg
Druck: Julius Beltz, Hemsbach/Bergstr.
Binderei: F. Wochner KG, Horb/N.
Ρ RAE FATI O
Taciti Historiarum verba constituentibus plus triginta
nobis praesto sunt codices, sed unus Codex Laurentianus
68.21, qui Mediceus II appellari solet, propriam praebet
memoriam verborum, ceteri ex eo sunt ducti.
Atque codex Laurentianus 68,2, qui est codex mem-
braneus inter annos p. Chr. η. 1038 et 1058 in monasterio
Casinensi litteris Beneventanis scriptus2, ante tria Apulei
opera maiora continet Annalium libros 11-16 (a folio
Γ usque ad 47r), deinde Historiarum libros I-V (a folio
48r usque ad 103v). Quaternionis autem octavi folia
tertium et sextum perierunt, quod quando acciderit,
ignotum est; tarnen id, quod his paginis continebatur
(Hist. I 69 - 75,2; 86,2 - II 2,2), aliis libris inde antea
descriptis servatum est. Historiae autem non propria
distinguuntur inscrizione, sed post librum Ab excessu
D. Augusti sextum decimum numeri librorum a 17 ad 21
continuante. Historiarum autem inscriptionem restituit
Vertranius Maurus anno 15693.
Atque Codice Mediceo II, quantum potest demonstrari,
primus usus est Paulinus Venetus, episcopus Puteolanus
(t 1344), qui codicem etiam post annum 1331 in mona-
sterio Casinensi inspexisse videtur. Deinde codex, ut
1 Codices Graeci et Latini photographiée depicti duce Scatone de
Vries VII 2. Praefatus est Henricus Rostagno. Ludguni Batavorum
apud A.W. Sijthoff 1902.
2 E.A. Lowe, The Beneventan Script. A History of the South-
Italian Minuscule. Oxford 1914, 71 - CQ 14, 1920, 150sq. - Casi-
nensia 1, 1929, 257sqq. K.T. Heilig, WSt 53, 1935, 95sqq.
3 T. Simar, Musée belge 11, 1907, 239.
IV PRAEFATIO
quibusdam quidem videtur, ab Ioanne Boccaccio (i.e.
Giovanni Boccaccio, f 1375) e bibliotheca monasterii
surreptus est, sed dubium videtur, num umquam Boccaccii
fuerit. Contra Nicolai de Nicolis (i.e. Niccolò de'Niccoli,
1363-1437) nescio quo tempore est factus, qui cum
ceteris eum libris conventui Florentino S. Marci legavit.
Inde in bibliothecam Laurentianam transportais est,
ubi Curtius Pichena anno 1599 demum, cum libros Taciti
editurus esset, eum et diligenter cum aliis libris contulit
et ad rem propositam suo usus iudicio adhibuit.
Codicem autem Mediceum prognatum esse a codice
unciali iis apparet erroribus, qui ex litteris uncialibus
maiusculis falso lectis oriri soient. Sed, cum praeterea
occurrant etiam errores, qui intellegi non possint nisi ex
litteris minusculis permutatis, verba constat codicis
Medicei non ex ipso codice unciali capitali antiquitatis
posterioris descripta, sed ratione difficiliore tradita esse.
Qua in re Brunhölzl (126sqq.; cf. adn. 8) etiam inter-
vallum Beneventanum dignosci posse putat. Tarnen, cum
liber minime esset vulgaris, verisimile non est, eum
saepenumero esse transcriptum. Itaque Zelzer4 censuit
inter codicem Mediceum II et antiquum codicem capi-
talem et, ut sibi videretur, iam mendosum non plures
intercessisse codices, sed unum temporibus incertis litteris
minusculis confectum. Praeterea id pro certo habuit,
verba Taciti, quae continerentur Mediceo II, non e
Germania in Italiam pervenisse, sed propria niti memoria
in meridiana parte Italiae servata. Qua in re iterum
neglectum est, quod repperit Quentin5, qui e foliis in
tertio libro Historiarum permutatis collegit codicem
quendam fuisse parentem, qui tantus esset, quantus
Mediceus I e Germania importatus. Qua de causa adhuc
sub iudice lis est.
4 M. Zelzer, Zur Frage der Vorlage des Tacitus-Codex Mediceus
68,2, WSt 86, 1973, 185 sqq.
5 H. Quentin, Essais de critique textuelle, Paris 1926, 176 sq.
PRAEFATIO V
Reliqui codices6, quibus posterior pars Annalium et
Historiarum libri, qui quidem servati sint, continentur,
saeculo quinto decimo e codice Mediceo fluxerunt. Digerì
autem possunt in tres familias, quae iis distinguuntur
locis, ubi verba Taciti desinunt. Atque producti sunt
usque ad illud Flavianus in Pannonia, quod legitur Hist.
V 26,3, ut Mediceus ipse:
1. Laurentianus 68,5 (Β)
2. Holkhamicus 359 (Hol)
3. Laurentianus 63,24 (L 24)
4. Caesaraugustensis (i.e. urbis Zaragozae) (Z)
9439
5. Vaticanus Latinus 1958 (V 58)
6. Bodleianus Auct. F. 2,24 (S.C. 27605) (B 05)
7. Guelferbytanus Gudianus 118 (G)
8. Matritensis 8401 (E)
9. Harleianus 2764 (H)
10. Malatestianus Caesenas II 13,5 (Mal)
11. Parmensis 861 (Prm)
12. Jesu Collegii Oxoniensis 109 (J)
13. Bodleianus Lat. class, d. 16 (S.C. 34372) (B 72)
-ex his codices 5-13 Genuani vel Genuenses
nuncupantur7 -
14. YalensisI (Y01)
15. Yalensis II (Y02)
6 Hoc loco adhibere iam possum, quae repperit F. Römer, vir
doctissimus Vindobonensis. Qui adiuvante A. de la Mare, femina
doctissima Oxoniensi, in eo libro, quem de Annalium libris quinto
decimo et sexto decimo conscripsit et brevi in publicum emittet,
omnia, quae ad Mediceum II pertinent, diligentissime perscrutatus
est.
7 Codicibus Genuanis propriam verborum memoriam servatam
esse iudicavit R. Hanslik in praefatione commentationum, quas
scripserunt I. Schinzel (Hist. II, WSt Beiheft 3, Wien 1971, XIII sqq.)
et H. Weiskopf (Ann. XI-XII, WSt Beiheft 4, Wien 1973, VIII sqq.).
Sed cf. quae scripserunt R.W. Ulery jr., The Contribution of the
"Genoese" Recentiores to the Establishment of a Text of Tacitus,
Annals 11-16, Diss. Yale 1971; H. Heubner, Gnomon 45, 1973,
499. 46, 1974, 813 sqq.
VI PRAEFATIO
16. Urbinas Latinus 412 (U)
17. Yalensis III (Y03);
usque ad illud potiorem, quod legitur Hist.
V 23,2:
18. Vaticanus Latinus 1863 (V 63)
19. Neapolitanus IV. C. 23 (N 23)
20. Venetus 381 (Ven)
21. Parisinus Regius 6118 (Ρ)
22. Vindobonensis 49 (Vin)
23. Leidensis BPL 16 Β (L)
24. Neapolitanus IV. C. 22 (N 22)
25. Budensis 9 (C);
usque ad illud evenerant, quod legitur Hist.
V 13,3:
26. Vaticanus Latinus 1864 (V64)
27. Laurentianus 68,4 (A)
(quo in codice verba manu primi librarli
scripta Hist. II 69, reliqua libro Historiarum
secundo confecto desinunt)
28. Vaticanus Latinus 2965 (V 65)
29. Londiniensis BL Add. 8904 (Or)
(ex Oratorio Jesu)
30. Neapolitanus IV. C. 21 (Ν 21 )
31. Ottobonianus 1748 (O 48)
32. Ottobonianus 1422 (O 22)
33. Hauniensis (i.e. urbis Kobnhavn) Gl. kgl.
S. 496 fol (Κ).
Qui omnes nihil nobis prosunt, nisi quod errores
quidam codicis, unde sunt transcripti, librariorum con-
iectura correct! sunt. Ob earn rem hi mihi respiciendi et
nominandi sunt visi:
Vaticanus Latinus 1958 (V 58), codex miscellaneus
anno 1449 Genuae scriptus, cuius pars Tacitea ab Ioanne
Andrea de Buxis (i.e. Giovanni Andrea de'Bussi, 1417—
1475), eo, qui postea a Sixto IV primus praefectus novae
bibliothecae Vaticanae est factus, descripta esse videtur
PRAEFATIO VII
et a Puteolano ut fundamentum editionis anni 1476
adhibita est;
Guelferbytanus Gudianus 118 (G), paulo ante annum
1461 Ferrarae scriptus et Petri Candidi Decembrii
(i.e. Pier Candido Decembrio, 1399-1477), familiaris
etiam Agricolae, factus;
Laurentianus 68,5 (B), inter annos 1450 et 1460
Florentiae scriptus;
Yalensis I (Y 01), ante annum 1470 Mediolanì, ut
videtur, Matthia Corvino auctore scriptus et anno 1518
Beati Rhenani (i.e. Bilde von Rheinau, 1485-1547)
factus et ab eo ut fundamentum editionis anni 1533
adhibitus.
His libris manu scriptis accedit editio princeps, quae
cum annis 1472 et 1473 Venetiis a Vindelino de Spira
curata sit, etiam Spirensis (Spir) appellato, a libro
quodam eius ducta classis, quam faciunt codices, quos
supra numeris a 18 ad 22 notavimus.
His rebus expositis restât, ut quam paucissimis
disputemus de codice Leidensi BPL16B(L)8, de quo
novissimis annis tot fuerunt disceptationes atque contro-
versiae. Nam eum esse codicem Agricolae, qui num
exstitisset, multi dubitaverant, C.W. Mendell cognovit;
eo servali memoriam verborum propriam neque a codice
8 Codices Graeci et Latini photographiée depicti duce Scatone de
Vries et post eum G. I. Lieftinck XX. Praefatus est C.W. Mendell.
Addenda ad praefationes adiecit E. HulshofF Poi. Lugduni Bata-
vorum apud A.W. Sijthoff 1966 C.W. Mendell, AJPh 72, 1951,
337sqq.; 75, 1954, 250sqq. E. Koestermann, Philologue 104, 1960,
92 sqq.; - (Continua Annalium explicatio), voi. 3, Heidelberg 1967,
20 sqq. H. Heubner, (Recensio Historiarum ab E. Koestermann
anno 1961 editarum) Gnomon 34, 1962, 159sqq. H.J. Erasmus,
Mnemosyne 15, 1962, 384sqq. R.H. Martin, CQ NS 14, 1964,
109sqq. F.R.D. Goodyear, CQ NS 15, 1965, 299sqq.; - 20, 1970,
365sqq. Κ. Wellesley, RhM 110, 1967, 210sqq.; - AJPh 89,
1968, 302 sqq. St. Borzsák, RE Suppl. XI, 1968, 506 sqq. W. Alien
jr., TAPhA 101, 1970, lsqq. F. Brunhölzl, Zum Problem der
Casinenser Klassikerüberlieferung (Abh. d. Marburger Gel. Ges.
1971,3) München 1971, 126sqq. A. Seel, Studii Ciasice 14, 1972,
95 sqq. R.P. Oliver, Illinois Classical Studies 1, 1976, 190 sqq.
Vili PRAEFATIO
Mediceo ductam et ipse et E. Koestermann iudicavit;
eius lectiones Koestermann in Annalium et Historiarum
editionibus Teubnerianis ex anno 1960 propositis, quod e
ratione codicum aequi essent iuris atque codicis Medicei,
omnibus locis attulit, multis etiam nimis propere prae-
tulit9. Qui quomodo codex ortus esset, interea maximam
partem perspectum esse puto. Existimamus enim Rodol-
phum Agricolam (i.e. Roelof Huysman vel Huusman,
1444-1485), cum inter annos 1474 et 1479 codicem
Ferrarae scriberet10, ante oculos habuisse librum unum
vel prope unum classis codicum secundae, sed verba eius
sua ipsius coniectura multis locis mutavisse atque etiam
emendasse. Codex igitur Leidensis antiquus est testis
studii verba Taciti e libris traditis constituendi, non, id
quod errore quodam decepti Mendell, Koestermann
aliique voluerunt, testis verborum Taciti a Mediceo
seiunctus.
Qua in re praetereundum non est exemplar Stut-
gardianum (Stuttg) editionis Spirensis, quod servatur
Stutgardiae in bibliotheca publica Virtembergensi (Würt-
tembergische Landesbibliothek Inc. 2o 15218), manibus
complurium correctum (Stuttg2). Quod fuit Theoderici
Plinii (i.e. Dietrich von Plieningen sive Pleningen sive
Plenningen, 1450 fere - 1520)11, familiaris atque discipuli
Agricolae et qui cum eo Ferrarae versaretur. Hoc in libro
alia a Plieningen, alia ab Agricola ipso correcta sunt.
Id etiam inde apparet, quod post extrema Taciti verba
in folio 177r additum est: Rhodolphus agricola recognovit.
Sed, etiam si plura quam exspectares a Plieningen correcta
essent, tamen id ex assensione magistri ab eo esse factum
9 In praefatione quidem editionis Annalium, quam anno 1965 in
lucem emisit, Koestermann hanc sententiam immutavit, cum ita
fere scripsit (p. XX-XXII), Leidensem quoque a Mediceo pendere,
sed ita, ut lectionibus ab alio fonte derivatis ditatus esset. Sed Römer
(adn. 134; cf. adn. nostrani 6) lectiones Leidenses ab eo anno 1960
receptas perpaucis exceptis in Taciti verbis esse retentas statuit.
10 Seel (cf. adn. 8) 103.
11 ADB 26 (1888) 297 sq.
PRAEFATIO IX
putandum est. Item Plieningen, si eius esset subscriptio,
ex auctoritate Agricolae se codicem recognovisse confes-
sile esset. Itaque Agricola et exemplari Stutgardiano et
codice Leidensi editionem, quam in animo habebat, sed
nescio qua re impeditus, fortasse cum mortem obiret,
perficere iam non potuit, praeparasse videtur. Quod
quoquo modo se habet, id facile intellegitur, correctiones
Stutgardianas et lectiones Leidenses ideo multis inter se
congruere locis, quod eiusdem Agricolae contineantur
studiis.
WERLAE H. HEUBNER
