Starożytne miasto rzymskie: historia i życie codzienne

66 Pages·2008·11.265 MB·Polish

by  Livio Zerbini

Starożytne miasto rzymsEie""'J
’Ulr 1
N
Historia i życie codzienne
^'Hr- * ** , .’,-
B-ilimi
EMyE-.
WIIIIHK
Starożytne
miasto rzymskie
Historia i życie codzienne
Livio Zerbini
Starożytne
Tytuł oryginału
La citta Romana.Storia e vita guotidiana. 2008
Mapy autorstwa
Sergio Biagi
Projekt graficzny miasto rzymskie
II Quadnfoglio Firenze
Zdjęcia
Archivio Giunti
Konsultacja
Daniel Gazda Historia i życie codzienne
Redaktor merytoryczny
Elżbieta Jurczyszyn
Redaktor prowadzący'
Zofia Gawryś
Przekład
Redaktor techniczny
Marek Grabowski Agata Brzóska
Korekta
Ewa Grabowska
Copyright © for the Polish edition and translatton by Bellona Spółka Akcyjna,
Warszawa 2008
Copyright © 2008 by Giunti Editore S.p.A., Firenze-Milano,
www.giunti.it
Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową
swoich książek za zaliczeniem pocztowym
z rabatem do 20 procent od ceny detalicznej.
Nasz adres:
Bellona SA
ul. Grzybowska 77,00-844 Warszawa
Dział wysyłki: tel. [phone] 01
Fax [phone]
e-mail: [email protected]
Internet: www.bellona.pl
www.ksiegamia.bellona.pl
ISBN 978-83-11-11099-1 BELLONA Warszawa
SPIS TREŚCI
6
Wstęp
Życie w mieście_________________________ 78
Starożytne miasto rzymskie 8 Struktura domostw 79
Miasto idealne 11 Ewolucja domu rzymskiego (dornus) 83
Rytuały związane z zakładaniem miasta 16 Budownictwo wielopoziomowe i wiejskie 87
Podział ziemi na centurie 19 Ruch uliczny i transport 91
Mury obronne i bramy 29 Targowiska i tawerny (tabernae) 97
Drogi 31 Igrzyska i widowiska 100
Rodzaje dróg 38 Między areną, teatrem a zawodami atletycznymi 104
Podróżowanie w starożytnym Rzymie 44
Architektura i techniki budowlane 49 •Ogrzewanie pomieszczeń 85 • Willa o Siedmiu Oknach 90
•Służba oczyszczania miasta 94 • Święta ludowe 103 • Naumachia 106 •
•Teatr 14 • Wytyczanie osi północno-południowej, czyli cardo, i wschodnio- Zajścia wśród widzów 108
-zachodniej, czyli decunianus 22
•Podział i przydzielanie ziemi 26
•Budowa drogi 36 • Usługi pocztowe 40
U Zarządzanie miastem 110
Administracja miasta 110
117
Upadek miast
Infrastruktura miejska____________ 52
Budowa akweduktów 54 • Euergelyzm 115
Sieć kanalizacyjna 60
Termy
62
Budynki przeznaczone na widowiska 66
Budynki służące działalności kulturalnej 74 Sieć dróg cesarstwa rzymskiego 122
Bibliografia i Internet 124
• Dystrybucja wody 56 • Nadużycia i oszustwa związane z wodą 58 Indeks nazwisk 125
•Termy według Seneki 63 • Teatr rzymski a teatr grecki 67
4
5
-—- Wstęp
Wstęp
aprobaty i całkowite włączenie w ustrój cesarstwa,
a podległym narodom pozwalało poznać założenia
ideologiczne, na których opierało się państwo rzym­
skie.
Miasto stanowiło dla Rzymian ważny i skuteczny Wzrost liczby miast podczas dwóch ostatnich wie­
czynnik mmanizacji, mający wpływ nie tylko na ujed­ ków republiki i dwóch pierwszych stuleci cesarstwa
nolicenie stylu życia klas rządzących cesarstwa, był decydujący dla sprawowania kontroli nad pro­
ale pizede wszystkim na propagowanie wizerunku wincjami. Na Zachodzie, gdzie przed podbojem
Rzymu. rzymskim brakowało skupisk miejskich lub nie były
Podbicie przez państwo rzymskie dużej części te­ one dostatecznie rozwinięte, Rzymianie dokonali in­
rytoriów Zachodu sprawiło, że te rozlegle regiony zo­ tensywnej urbanizacji, tworząc nowe ośrodki lub da­
stały poddane szybkiej urbanizacji, stając się podwa­ jąc nową energię życiową tym, które już istniały.
liną Europy. Konsekwencją włączenia zawładniętych Na Wschodzie natomiast, gdzie istniały już miasta
ziem do świata rzymskiego była urbanizacja również
na tych obszarach, na których nigdy wcześniej nie
było miast ani zorganizowanych skupisk ludzkich. Co
więcej, dzięki strukturom urbanistycznym i budowla­
nym ukształtowanym na wzór Rzymu nastąpiło roz­
powszechnienie rzymskiego sposobu życia, również
wśród ludów odległych i bardzo różniących się .
pod względem zachowań, obyczajów i tradycji.
Cesarstwo rzymskie było zatem skupiskiem miast,
w których istniały budowle niezbędne do działalności
politycznej i gospodarczej, a także religijnej i kultu­ o długiej tradycji i dużym prestiżu, zachęcali oni
ralnej, takie jak forum, bazylika, świątynia, lenny, te­ do rozwoju życia miejskiego na tych obszarach, które
atr, cyrk, amfiteatr. do tej pory były pod tym względem zepchnięte przez
Zurbanizowany obszar był postrzegany przez Rzy­ państwa wschodnie i hellenistyczne na drugi plan.
mian jako silny nośnik cywilizacji, a jednocześnie Instytucje miejskie, mimo że począwszy od III wie­
środek służący do podporządkowania sobie ludów ku n.e. zaczęły objawiać oznaki kryzysu, przetrwały
przez narzucenie im wzorca, zarówno w polityce, jak aż do VII wieku, a miasto rzymskie jeszcze na długi
i w życiu codziennym, przy czym ci, którzy przyjmo­ czas pozostało ideałem politycznym, ponieważ w ów­
wali ten model, mogli odnieść niezaprzeczalne korzy­ czesnej rzeczywistości, która zmierzała ku bardziej
ści. Narzucenie podbitym ludom życia morę Roma­ złożonej i wyraźnej koncepcji państwa, wracało
no, czyli według zwyczajów rzymskich, było dła wła­ do demokratycznych ideałów greckiego polis.
dzy centralnej sposobem na zapewnienie sobie ich L.Z.
6 7
Starożytne miasto rzymskie
Starożytne miasto rzymskie
Miasto w świecie starożytnym odgrywało na
danym obszarze główną rolę: załatwiano tu wszel­
kie sprawy obywateli (civeś) stanowiących trzon
miasta, czyli tych, którzy posiadali obywatelstwo
(civitas). W mieście musiały być zapewnione od­
powiednie warunki życia, porządek, higiena oraz
wszelakie usługi, co wpływało korzystnie na życie
E gminy, zapewniając jej spokój i dostatek. wspólnoty, z którymi Rzym podpisał traktaty. Ci-
Fonon Romanum. Każda
Miasta w świecie rzymskim nie miały jednolitej vitates zachowywały swój system i swoje trady­
nowa osada miejska już od
nazwy, lecz zależała ona od stosunku prawnego cyjne instytucje, a więc w dużej mierze również początku była wyposażana
Powyżej: Teatr w Bosra. wobec najwspanialszego z miast, Rzymu. Istniały magistraty. Coloniae posiadały natomiast prawo we wszystkie struktury oraz
budynki świeckie i religijne
U dołu: makieta Rzymu, coloniae, czyli miasta lub powstałe z woli Rzymu, ustawodawcze, które regulowało funkcjonowanie typowe dla miasta
okolice Koloseum (Rzym. municipia (albo oppida), czyli miasta sprzy­ instytucji. rzymskiego i jego modus
Muzeum Cywilizacji mierzone, powstałe na podbitych terenach, powią­ Miasto, posiadając wszelkie zalety cywilizacji vivendi: forum, świątynię,
Rzymskiej). bazylikę, termy, teatr
zane z Rzymem dwustronnymi umowami, a także rzymskiej, przyciągało ludność z okolicznych ob­
i amfiteatr.
civitates, foederatae, liberae, immunes itd., czyli szarów, która przenosząc się tam dobrowolnie,
stopniowo wchodziła w ten sposób w orbitę wpły­
wów Rzymu.
Dlatego też każda nowa osada miejska od po­
czątku była wyposażana we wszystkie instytucje
i budowle świeckie oraz religijne typowe dla mia­
sta rzymskiego i jego modus vivendi: forum, świą­
tynię, bazylikę, termy, teatr, amfiteatr itd.
Wizerunek Rzymu (imago urbis) pomiędzy
IV wiekiem p.n.e. a II wiekiem n.e. stał się punk­
tem odniesienia dla tworzenia ładu w innych mia­
stach cesarstwa, co stanowiło oczywisty dowód na
istnienie silnej „pępowiny” łączącej miasta rzym­
skie i ich mieszkańców (cives romani) z obywate­
lami Rzymu.
8
9
Starożytne miasto rzymskie
a imago urbis zostało powszechnie przyjęte na
Pościg marmurowy A ugusta
Forum Cezara. Bazylika podbitych terenach, zarówno przy zakładaniu no­ z Pierwszej Bramy. I wiek
Argentaria na zboczach wych miast, jak też w istniejących już ośrodkach n.e. (Watykan, Muzea Waty­
Kapitolu. miejskich. kańskie).
U dołu: luk triumfalny wznie­
siony przez Trojana »’ Tirnga- Miasto idealne
dzie, w Algierii.
W tamtym okresie ukształtował się zatem do­
brze udokumentowany przez Witruwiusza model
miasta idealnego, całkowicie odpowiadającego
rzymskim założeniom urbanistycznym i architek­
tonicznym, które było w stanie pełnić podstawowe
Miasta cesarstwa rzymskiego z punktu widze­ funkcje życia obywatelskiego i posiadało niezbęd­
nia urbanistyki nosiły więc piętno wizerunku Rzy­ ną bazę w postaci budynków publicznych przezna­
mu. Imago urbis realizowała się w nich choćby czonych na widowiska i łaźnie.
ii
przez konkretne formy urbanistyczne - repliki po­ Istniejące dotąd ośrodki, pozbawione stosow­
il
szczególnych budynków, posągów czy też bardziej nych budynków i nieodpowiadające schematowi
okazałych kompleksów budowlanych o ideolo­ imago urbis, jak również nowo założone miasta
gicznym i politycznym znaczeniu. cesarstwa dostosowały się do tego modelu. Zosta­
W okresie republikańskim Rzym jako model ły wyposażone w odpowiednie struktury, które po­
nie wpłynął jeszcze w tak znaczący sposób na wy­ zwalały na przystosowanie się do takiego funkcjo­
gląd miast prowincji, przede wszystkim dlatego, nowania i urzędowania, jakie obowiązywało j-
że w Urbe nie zaszły tak głębokie przemiany, jakie w stolicy, biorąc pod uwagę panujące normy w za­
zaczęły następować za czasów Ce­ kresie sprawowania władzy i urządzeń miejskich.
zara, zwłaszcza za panowania Au­ W ramach tego modelu można wyznaczyć pewne
gusta, pierwszego cesarza, który stałe elementy urbanistyczno-architektoniczne znaj­
położył silny nacisk na rozwój dujące się we wszystkich miastach cesarstwa: wielki
plac otoczony kolumnami, który według tradycji
działalności budowlanej nie tyl­
rzymskiej stanowił centrum życia miejskiego, oraz
ko w stolicy, ale również w in­
świątynia na wysokim podium (świątynia rzymska),
nych miastach cesarstwa.
górująca nad miastem, poświęcona triadzie kapitoliń-
Właśnie za Augusta model
skiej: Jowiszowi, Junonie i Minerwie, lub rodzinie
miasta rzymskiego osiągnął
cesarskiej, przypominająca ścisłe więzy z władzą
najbardziej dojrzałą formę ur­
centralną. Ten ostatni schemat, któiy ukształtował się
banistyczną, która w trakcie
już wcześniej na obszarze Italii, stał się normą dla
trwania cesarstwa nie była już
większości miast świata rzymskiego (przykłady za-
zasadniczo przekształcana,
11
O Starożytne miasto rzymskie
Wszystkie miasta rzymskie podążały za tym sa­
U dołu: Trewir, Porto Nigra
Lani, Amfiteatr. mym schematem urbanistycznym. Prowadziły
(Czarna Brama), zbudowana
do nich szerokie podmiejskie drogi wjazdowe, // wieku n.e. z bloków pia­
Poniżej: Andrea Appiani
(1754-1817). Toaleta Juno- wzdłuż których przeważnie sytuowano nekropole. skowca zespolonych żela­
znymi hakami. Jej wymiary
ny. detal (Brescia. Galeria Mury obronne, które zakreślały obszar miasta,
to: 36 m dl., 21,5 ni szer.,
Sztuki Współczesnej i Nowo­
miały też znaczenie ideologiczne, stanowiły bo­ 30 m wys.
żytnej).
wiem nie tylko realną barierę, ale także wyraźną
granicę pomiędzy dwoma przeciwstawnymi świa­
tami - światem cywilizacji, porządku i kontroli
społecznej wewnątrz miasta oraz obszarem wiej­
chowane do dzisiaj to Asyż i Nimes) na tyle, że moż­ skim, istniejącym na zewnątrz. Wiele miast wypo­
na go też odnaleźć w odległych prowincjach. Nie­ sażano w monumentalne bramy z dwu- lub trzy­
ustannie odczuwaną potrzebą było przeniesienie piętrowymi fasadami - na przykład tak zwana
zgromadzeń z placu na teren zadaszony połączony Porta Nigra (Czarna Brama) w Trewirze - które
i
z placem, czyli do bazyliki, spadkobierczyni wiel­ spełniały zadanie bardziej reprezentacyjne niż
kich hellenistycznych stoai. W wyposażeniu jej wnę­ obronne, podkreślając to oczywiste rozgranicze­
trza można było sięgać do różnych rozwiązań, za­ nie: przybysz wchodzący do miasta od początku
wsze jednak w ramach modeli architektonicznych widział oznaki „nowego świata”, do którego wkra­
pochodzących z Rzymu i z zachowaniem wymogów czał.
panującego tam zdobnictwa. Bramy miejskie były też elementem świadczą­
Takie kompleksy mogły być cym o statusie i znaczeniu miasta, zapowiadając
tworzone ex novo wraz z ca­ charakter innych wzniesionych w nim budowli.
W centralnej części miasta znajdowało się „ser­
łym miastem lub wkompono­
ce” życia miejskiego, czyli forum, którego obec­
wywane w istniejącą wcze­
ność pozwala na natych­
śniej tkankę miejską, zastępu­
miastowe rozpoznanie
jąc poprzednie struktury.
rzymskiej osady. Wokół
Założeniem ustandaryzo-
niego usytuowane były
wanej typologii miejskiej było
budynki administra­
to, aby wielkie budowle pu­
cji miejskiej oraz <
bliczne i sakralne - forum,
sakralne. Główna M
świątynie, teatr, amfiteatr, ter­
świątynia była prze- F * Jara
my - reprezentowały życie oby­ — '3
wwaatteellsskkiiee.. MMuussiiaałłyy one przede wszystkim wyróż­ ważnie poświęcona
niać się funkcjonalnością: decorum, commoditas trójcy kapitolińskiej ■ ■i 'i ■
i ułditas to trzy podstawowe zasady brane pod uwa­ lub rodzinie cesar- i I
*0-^
skicj. Przy głów-
gę przy wznoszeniu budynków publicznych miasta.
12
Starożytne miasto rzymskie
rozpowszechniony w CAŁYM cesarstwie 7Va poprzedniej stronie: frag­
ment Forma Urbis (plan mia­
Teatr sta Rzym wykuty iv marmu­
rze) przedstawiający Teatr
Pompejusza.
Witruwiusz, wyliczając dokładnie sprecyzowa­ tuowanie teatru w po­
Po lewej: makieta Term Ka-
budowle, które najbar­ nym i ściśle przestrzega­ szczególnych okresach rakalli.
dziej wyróżniały życie nym kryteriom. Na przy­
w miastach rzymskich, kład w okresie późnore- U dołu: popiersie cesarza
zaraz po forum wymienia publikańskim istniała nę funkcji i politycznegt Hadriana.
teatr, chociaż pierwszy tendencja przyłączania znaczenia tego budynku
stały teatr murowany po­ ich do świątyń lub sytu­ publicznego w okresie nych drogach mieściły się budowle służące roz­
jawił się w Rzymie dość owania w centralnych cesarstwa w porównaniu
rywce, teatry i kompleksy termalne, czy też inne
późno, dopiero za miejscach, podczas gdy z późną republiką. Cen­
budynki użyteczności publicznej, takie jak targo­
rządów Pompejusza, w czasach Augusta tralne usytuowanie teatru
który musiał usprawie- i Klaudiusza, okresie późnorepubłikańskiego wiska (macella) i portyki.
w strukturze miejskiej Wypracowana w ostatnim wieku republiki for­
wskazuje na to, iż w wal­ ma miejska nie uległa istotnym przekształceniom
ce politycznej przedsta­ przez cały okres trwania cesarstwa, chociaż nastą­
wienia (ludi) były nie
piły pewne przystosowania w zakresie funkcji ide­
mniej ważnym czynni­
1 ologicznej, służące sławieniu cesarza (princeps)
kiem zdobywania głosów
i rodziny cesarskiej (boskiego domuś) oraz
wyborców niż darmowe
rozprowadzanie żywno­ nowego ładu politycznego. Miasta cesarskie
ści. W okresie cesarstwa powielały zatem schematy urbanistyczne,
natomiast straciły one których wspólnym mianownikiem było zaj­
w sposób oczywisty swo­
dli wić jego bu­ mowanie dla celów oficjalnej propagandy
ją polityczną funkcję, co
dowę celami reli­ wszystkich najważniejszych obszarów
demonstruje wznoszenie
gijnymi, aby prze­ miejskich oraz „reprodukcja” budynków j
budynków teatralnych na
zwyciężyć opór senatu.
wielkiej popularności obszarach peryferyjnych. wzniesionych w Rzymie przez różnych 1
Od tamtego czasu nastą­
piła ogromna i wielo­ spektakli teatralnych, bu­ Amfiteatr, budowla prze­ cesarzy, począwszy od Augusta. W tej
dowle te były wznoszone
stronna popularyzacja te­ znaczona na bardziej po­ kwestii cesarz Hadrian w swojej przemo­
na obszarach peryferyj­
atru. spolite przedstawienia, wie De Italicensibus doszedł do stwier­
nych (na przykład
Sytuowanie budynków w Aoście teatr wzniesio­ w epoce cesarstwa był dzenia, że miasta cesarstwa właśnie przez
teatralnych mogło się przeważnie sytuowany
no wręcz poza linią mu­ to stały się, jedne bardziej, inne mniej, effi-
różnić i nie odpowiadało na skrajnie peryferyjnych
rów miasta). Różne usy- obszarach miasta. gies parvae simulacraque Romae („skrom­
nymi wyobrażeniami i kopiami Rzymu”);
Aulus Gellius, Noctes Atticae (Noce Attyc-
kie), XVI, 13, 9.
15
Starożytne miasto rzymskie
Również miasta stare, o długiej tradycji, zostały
Poniżej: Felice Cattaneo. zmuszone do przekształcenia lub zrewidowania Fresk z Pałacu Konserwaty­
Romulus i Remus odnalezie­ dawnej osi budowlanej, pod mniejszym lub więk­ stów. Romulus wyznacza
ni przez pasterza Faustulusa. pasmo poświęconej ziemi
szym naciskiem, wedle swoich możliwości i p0.
Rzymu.
tencjahi gospodarczego, i przystosowania jej do
wymogów propagandy i ideologii cesarskiej. U dołu: rekonstrukcja jedne­
go z pierwszych domostw
(Rzym, Muzeum Cywilizacji
Rytuały związane z zakładaniem miasta ! i Rzymskiej).
k
W całym starożytnym świecie człowiek był
uważany za cywilizowanego tylko wtedy, gdy
przynależał do społeczności miejskiej. Narodziny
kolejnego miasta stanowiły zatem wydarzenie
mające duże znaczenie, które musiało ubiegać się
o przyzwolenie bogów. Założenie miasta rzym­
skiego było przede wszystkim aktem sakralnym, protekcję Jowisza, zostały odprawione obrzędy
któremu towarzyszyły oficjalne ceremonie, mię­ poświęcenia obszaru, na którym miało powstać
dzy innymi obserwacja lotu ptaków (auspicium), miasto, w celu uchronienia go od jakiegokolwiek
z którego można było wnioskować, czy znaki są złego wpływu. Po złożeniu darów ofiarnych bó­
przychylne (augurium), i na tej podstawie ustano­ stwom nieba, ziemi, wody i podziemia każdy męż­
wić odpowiedni czas i miejsce położenia funda­ czyzna wrzucił do wykonanego rytualnie rowu
mentów pod nową osadę miejską, po czym nastę­ (mundus) garść ziemi przyniesionej ze swojego oj­
pował rytuał wytyczania pierwszej bruzdy ziemi czystego kraju, wypowiadając formułę: Ubi terra
{sulcus primigenius) radłem, do którego patrum, ibi patria („Gdzie jest ziemia moich oj­
zaprzężona była para wołów prowadzo­ ców, tam będzie moja ojczyzna”). W końcu żło­
nych przez „założyciela” (pikistes, eon- biono radłem bruzdę, tak zwane sulcus primige-
ditor). Legenda o założeniu Rzymu do­ nius, wyznaczającą pasmo poświęconej ziemi
starcza nam świadectwa na temat archa­ (pomerium).
icznego obrzędu „wróżebnego” (ritus Organizowanie przestrzeni miejskiej było
auguralis) i pozwala na odtworzenie oparte na tym mundus. Skiby przeoranej zie­
związanej z tym złożonej ceremonii: Ro­ mi odrzuconej radłem ku wewnętrznej stro­
mulus, po wytyczeniu na niebie pola ob­ nie obwodu wyznaczającego pasmo poświę­
serwacji i ujrzeniu na nim dwunastu sępów, które conej ziemi symbolizowały mury miasta,
oznaczały dobrą wróżbę, przeniósł to pole na ob­ a tam, gdzie miały być usytuowane bramy
szar ziemski, wyznaczając w ten sposób granice miejskie, unoszono lemiesz. Następnie wy­
przyszłego miasta Rzymu. Następnie, by uzyskać tyczano słupami granicznymi plan prze-
16