Pedagogiek in beeld: Een inleiding in de pedagogische studie van opvoeding, onderwijs en hulpverlening

435 Pages·2017·17.3 MB·German

by  M.H. van IJzendoorn

M.H. van IJzendoorn
L. van Rosmalen
Pedagogiek in beeld
Onder redactie van:
M.H. van IJzendoorn
L. van Rosmalen
Pedagogiek in beeld
Een inleiding in de pedagogische studie van opvoeding,
onderwijs en hulpverlening
Derde, volledig herziene druk
Houten
Stèlevanhetkoninklijkegezin
Deafbeeldingopdevoorkantvanhetboekiseenstèle,eenkalkstenenwandfragment[33x39x3,8cm]vaneen
particulierewoning,waaropdefaraoAchnatonenzijnvrouwNefertitistaanafgebeeldsamenmetdrievanhun
zesdochters,diezichkoesterenindelevenbrengendezonnestralenvandezonnegodRa.Destèleisvermoe-
delijkafkomstiguitAmarna,Egypte,engedateerdtussen1353-1336voorChristus,deperiodewaarinAchnaton
overEgypteheerste.DevaderhoudtMerit-Atenvast,zijnoudstedochter,diehijeenkusopdeneusgeeft.Merit-
Atenraakthaarvaderaanmetderechterhand,enwijstintussenmetdelinkerhandnaarhaarmoeder,Nefertiti.
NefertitiheeftMeket-Atenopschoot,huntweededochter,dieophaarbeurtwijstnaarhaarvaderenhaar
oudstezusje.Intussenleuntdederdedochter,Anchesenpaaten,ookwelAnkhesenamongenoemd(endelatere
echtgenotevanToetanchamon),tegenhaarmoedersschouderenspeeltmethetaandekroonhangende
sieraad.Zieverderook:www.touregypt.net/who
Deafbeeldingisomminstenstweeredenenpedagogischinteressant.Allereerstwordendekinderenalskleine
volwassenenafgebeeld,enhebbenzenietdelichaamsvormendiezokenmerkendzijnvoorbaby’senjonge
kinderen(groothoofd,rondevormen).Dezemaniervan‘volwassen’afbeeldenvankinderenispasvrijrecent
verlaten,ziebijvoorbeeldBedauxenEkkart(red.)(2000),Kinderenophunmooist.HetkinderportretindeNeder-
landen1500-1700(uitgegevendoorLudion,Amsterdam/Gent).Bovendienlaatdestèleziendatliefdevolle
gehechtheidsrelatiestussenkinderenenhunbeideouders,vaderenmoeder,minstens3000jarengeledenal
bestonden,engeenmodernewesterseuitvindingzijn.OokindeberoemdeIliasvanHomeruszijnhiervoor
duidelijkeaanwijzingentevinden,bijvoorbeeldindeontroerendeafscheidsscènevanHector,zijnvrouw
Andromache,enhunzoontjeAstyanax.
Opdeachterkantvanhetboekisdeafbeeldingvandeachterzijdevandestèletezien.
DesteenbevindtzichinhetEgyptischeMuseuminBerlijn(voorwerp14145),enwordtuitvoerigbeschreven
doorKraus(1991)inhetJahrbuchderBerlinerMuseen(aflevering33,pagina7-36).
ISBN978-90-368-0615-2
©BohnStafleuvanLoghum,onderdeelvanSpringerMediaBV,2017
Allerechtenvoorbehouden.Nietsuitdezeuitgavemagwordenverveelvoudigd,opgeslagenineengeautomatiseerd
gegevensbestand,ofopenbaargemaakt,inenigevormofopenigewijze,hetzijelektronisch,mechanisch,doorfoto-
kopieënofopnamen,hetzijopenigeanderemanier,zondervoorafgaandeschriftelijketoestemmingvandeuitgever.
Voorzoverhetmakenvankopieënuitdezeuitgaveistoegestaanopgrondvanartikel16bAuteurswetj°het
Besluitvan20juni1974,Stb.351,zoalsgewijzigdbijhetBesluitvan23augustus1985,Stb.471enartikel17
Auteurswet,dientmendedaarvoorwettelijkverschuldigdevergoedingentevoldoenaandeStichtingReprorecht
(Postbus3060,2130KBHoofddorp).Voorhetovernemenvan(een)gedeelte(n)uitdezeuitgaveinbloemlezingen,
readersenanderecompilatiewerken(artikel16Auteurswet)dientmenzichtotdeuitgevertewenden.
Samensteller(s)enuitgeverzijnzichvolledigbewustvanhuntaakeenbetrouwbareuitgaveteverzorgen.Niet-
teminkunnenzijgeenaansprakelijkheidaanvaardenvoordrukfoutenenandereonjuisthedendieeventueelin
dezeuitgavevoorkomen.
NUR133/847
Automatischeopmaak:PrePressMediaGroep,Zeist
Ontwerpomslag:totdrukwerk
Omslagillustraties:BildarchivPreussischerKulturbesitz,Berlijn
Fotoachterzijdeomslag:MargareteBusing
Eerstedruk2002
Tweededruk2005
Derdedruk2016
BohnStafleuvanLoghum
HetSpoor2
Postbus246
3990GAHouten
www.bsl.nl
V
De derde druk: een grondige revisie
VergelekenmetdevorigedrukvanPedagogiekinBeelduitisdevoorliggende
derdedrukgrondiggereviseerd.Meerdandehelftvandehoofdstukkenisnieuw,en
bestaandehoofdstukkenzijnbewerktengeactualiseerd.Datwerdooktijdwantde
afgelopenjaarhebbenzichinteressanteontwikkelingenvoorgedaanindepeda-
gogischewetenschappen.
Zoisermeeraandachtgekomenvoordeneurobiologischeachtergrondenvanop-
voeding en ontwikkeling. Zes nieuwe hoofdstukken zijn aan pedagogische studies
naar hersenactiviteit (EEG, MRI), hormoonhuishouding en (epi)genetica gewijd.
Maarerisookmeeraandachtvoordiversiteitinopvoedingenontwikkeling,zowel
in culturele zin (opvoeding in allochtone gezinnen) alsook in termen van gender
(verschillentussenvadersenmoeders,jongensenmeisjes).Tenslottespelennieuwe,
digitalemediaeensteedsgrotererolinhetsocialelevenvankinderenenhunopvoe-
ders.
DeauteursvandehoofdstukkenzijnafkomstigvanalleNederlandseuniversiteiten
meteenopleidingindepedagogischewetenschappen,enookdeKatholiekeUniver-
siteitLeuvenisvertegenwoordigd.HansdeFrankrijkerheeftafscheidgenomenvan
zijnuniversitairewerkenzijnrolisovergenomen doorLennyvanRosmalen,uni-
versitairdocentaandeUniversiteitLeidenenonlangsgepromoveerdopeendisser-
tatieoverdehistorischeachtergrondenvandegehechtheidstheorie.
VII
Voorwoord
Metditboekbiedenweeenkijkjeindekeukenvandepedagogiekendaarmeeeen pedagogiek
inleidinginhetvak.Dekortsteomschrijvingvanpedagogiek(opvoedkunde)ismis-
schiendevolgende:depedagogischewetenschappenbestuderendeopvoeding,het
onderwijsendehulpverleningaankinderenenjeugdigen,methetoogopverbete-
ringvandepraktijk.Indezeinleidingwillenweeenbeknoptbeeldgevenvanenkele
belangrijkeuitkomstenvanpedagogischonderzoekinNederland,enlatenzienhoe
die resultaten tot stand zijn gekomen. Daarbij onderscheiden we de belangrijkste
werkvelden:algemenepedagogiek,gezinspedagogiek,orthopedagogiek,leerproble-
men, enonderwijspedagogiek. Aan dehand van concretevoorbeeldenvanonder-
zoeklatenwezienwatdepedagogiekheeftgepresteerd,enwatweindetoekomstvan
haarkunnenverwachten.
Wevindendepedagogiekeeninteressantennuttigvak.Interessantisdepedagogiek
natuurlijk bij voorbaat omdat niemand zonder opvoeding of onderwijs kan. Ieder
mens wordt ooit op een of andere wijze persoonlijk bij opvoeding en onderwijs
betrokken. De pedagogiek is ook in intellectueel opzicht interessant omdat bij de
bestuderingervaneenbreedscalavanwetenschappenderevuepasseert.Datisbe-
grijpelijk,wantvoorhetontwikkelenvaneentheoriedieverschijnselenalsopvoe-
ding,onderwijsenhulpverleningwilbeschrijvenenverklarenzijnkenniseninzich-
tenuitallerleianderewetenschappelijkedisciplines(zoalsdepsychologie,debiolo-
gie,depsychiatrie,desociologie)onmisbaar.Hetisookeennuttigvakomdatpeda-
gogischonderzoekviadoelgerichteensystematischeinterventiesindepraktijklaat interventies
zienhoeopvoeding,onderwijsenhulpverleningkunnenwordenverbeterd.Verbe-
teringenwordennagestreefdmethetoogopdebelangenvanhetkind.Depedago-
gischewetenschappenzijntegelijkfundamenteelentheoriegericht,maarooktoege-
pastenpraktijkgericht.
In de pedagogische wetenschappen gaat het om een veelheid aan uiteenlopende
vragen, waaronder vragen van gezinspedagogische, orthopedagogische, en onder-
wijspedagogischeaard,mettalrijkedwarsverbandentussendezeonderdelenvande
pedagogiek. Het verbindend element is de vraag naar wetenschappelijk verant-
woorde mogelijkheden voor verbetering van de opvoedings- en onderwijspraktijk
tenbehoevevandeontwikkelingvankinderenenjeugdigenentenbehoevevanhun
welbevinden.Hetverschiltussenpedagogieken(ontwikkelings)psychologieisniet
hetobjectvanstudieofeenverschilinonderzoeksmethode,enspeeltzelfsgeenrolin
devooropleidingvandewetenschappersdieeenbijdrageaandepedagogiek(enaan
dezeinleiding!)leveren.Maarindepedagogiekstaateenuniekevraagcentraal.De kernvraag
kernvraagwaarhetindepedagogieknaaronzemeningomdraaitisdewetenschap-
pelijkverantwoordewijzewaaropopvoeding,onderwijsenhulpverleningvoorkin-
derenenjeugdigenkunnenwordenverbeterd.
Pedagogiekwordthiergepresenteerdalseeninterventie-wetenschapdiestreeftnaar
empirischgefundeerdekennisvoordepedagogischepraktijk.Omkenniseninzich-
ten te verwerven maken theoriegericht en praktijkgericht pedagogisch onderzoek
gebruik van dezelfde empirisch-analytische benadering, die de toets van weten-
VIII Voorwoord
schappelijke kritiek kan doorstaan. ‘Empirisch’ duidt hierop de belangrijke plaats
diedeconcretewerkelijkheidvanopvoedersenkinderenindepedagogischeweten-
schapmoetinnemen.Depedagogiekwerktmetdegangbaremethodenvandeem-
pirisch-analytischebenadering(observatie,experiment,interview,test,vragenlijst),
engebruiktkenniseninzichtendieontwikkeldzijnindeanderesociaal-engedrags-
wetenschappelijkedisciplines.Empirischonderzoekenmeta-analysevervulleneen
crucialerol.‘Analytisch’duidtopdebescheidenpretentietelkensslechtséénaspect
van de opvoedingsrealiteit te willen en te kunnen onderzoeken, en niet de ‘hele’
werkelijkheidtegelijkrechttewillendoen.Deempirischepedagogiekisookbeschei-
den in de zin dat zij aan pedagogen in de praktijk nooit zal voorschrijven hoe de
opvoedingeruitmoetzien.Datbepalendieopvoeders,leerkrachtenenhulpverle-
nerszelfwel,opbasisvanhuneigeninzichtenenervaringen,enliefstnakenniste
hebbengenomenvandemeestrecentewetenschappelijkekennis.Inheteerste,in-
leidende hoofdstukwordende doelen enuitgangspuntenvande empirisch-analy-
tischebenaderingverderuiteengezet.
systematiek In dit boek zijn de hoofdstukken grotendeels volgens een en dezelfde systematiek
opgebouwd.Zebeginnenmeteenkortehistorischeexcursieoverdewijzewaarophet
themainhetverledeniservarenofonderzocht(dehistorischecomponent).Vervolgens
wordtactueelpedagogischonderzoekophetbetreffendegebieduitgebreiderbespro-
ken(deempirischecomponent).Elkeauteurbesteedtineenvandelaatsteparagrafen
aandachtaandevergelijkendedimensievanhetthema,enlaatzienhoehetthemain
andereculturenoflandenwordtervarenofonderzocht(decultuurvergelijkendecom-
ponent).Waarmogelijkwordtafgeslotenmeteenvooruitblik:watmoeternoggedaan
worden,welkepedagogischevragenmoetendringendonderzochtworden?
studeerbaarheid Wehebbeneenaantalmaatregelengenomenomde‘studeerbaarheid’vandezeinlei-
dingtebevorderen.Gedetailleerdeuitlegoverinstrumentenofstudieszijnintekstblok-
kengezet.Aanheteindvanelkhoofdstukwordtliteratuuraanbevolenomzichverder
inhetonderwerpteverdiepen.Achteraaninhetboekstaateenuitgebreideliteratuur-
lijst.Elkhoofdstukwordtafgeslotenmetvermeldingvanenkelevoorhetbetreffende
onderwerp relevante websites. Ook zijn een personen- en zakenregister in het boek
opgenomen.Hetboekteltintotaalhoofdstukken.Sommigehoofdstukkenzijnbe-
werkingenvanalbestaande(Engelstalige)artikelenofvoordrachten.Dezederdeeditie
wordtondersteunddoordebijbehorendewebsitepedagogiekinbeeld.nl,waarillustra-
tiesinkleurwordengetoondenadditioneelmateriaaltevindenis.
vijfdeelgebieden Naeenalgemeen,inleidendhoofdstukvolgendeoverigebijdragen,verdeeldovervijf
deelgebiedenvandepedagogiek:algemenepedagogiek,gezinspedagogiek,orthope-
dagogiek, leerproblemen, en onderwijspedagogiek. Elk deel wordt redactioneel in-
geleid om duidelijk te maken dat de geselecteerde thema’s maar een deel van het
geheelbeslaan.Indezekorteinleidingenperdeelgebiedproberenweookdesamen-
hangtussendesubdisciplinesinbeeldtebrengen,enwelatenziendatereldersnog
heel wat mooiste lezen en te onderzoeken valt. Het magazijn met de beschikbare
pedagogische kennis is veel groter dan dit boek kan omvatten. De hoofdstukken
vormen een selectie die naarons idee terecht in de etalagewordt gezet.In die zin
kanditboekgezienwordenalsbeeldbepalendvoordepedagogiekinNederlandna
deempirischewending.
IX
Voorwoord
Deredacteurenzijndeauteurszeererkentelijkvoorhunenthousiasmeomaandit
boek een bijdrage te leveren. Bijna alle gevraagde auteurs besloten mee te doen,
ondanksdegrotedrukominternationaaltepubliceren.Wezijnerdaardooringe-
slaagdeenveelzijdigauteursteamsamentestellen,afkomstiguitverschillendeuni-
versiteitenenonderzoeksgroepen.Webiedeninditboekgeenvolledigoverzichtvan
depedagogischewetenschappen (danzoudenveelmeeronderwerpenaandeorde
moetenkomen),maareeninleidendbeeldvanbelangrijkepedagogischeonderwer-
pendieNederlandsewetenschappersempirischhebbenonderzocht.Dezeinleiding
geefteenkijkjeindekeukenvandeNederlandsepedagogischewetenschappen,met
de bedoeling de lezer te laten proeven van de aantrekkelijke gerechten die daar
wordenbereid.Hetiseenuitnodigingomaandeverdereontwikkelingvanditmooie
ennuttigevakzelfookeenbijdrageteleveren!
Totonsgrootgenoegenhebbendeauteurserzonderuitzonderingmeeingestemdde
batenuitdezepublicatietebestemmenvooreenpedagogischdoel.Wehebbenook pedagogischdoel
ditmaalgekozen voor het Lolle Nauta Fonds, dat zich richt op verbetering van de
opleidingskansen van Afrikaanse studenten en docenten die zijn verbonden aan
pedagogische, onderwijskundige of ontwikkelingspsychologische afdelingen van
universiteiteninAfrika.HetFondssteltuitsluitendgeldbeschikbaaraanAfrikaanse
studentenendocentendieinhunlandvanherkomstkunnenwordenondersteund
in het verwerven van een ‘master degree’ of een doctoraat. Dit zou tot de brood-
nodigeversterkingkunnenleidenvanhetprofessionelekaderdathelptzorgtedra-
genvoorhetwelzijnvankindereninAfrika.Wehopendatopdezewijzedebijdrage
aaneenbeteretoekomstvoorkinderenzelfsalinbescheidenmatevormkrijgtbijde
aanschafvanditboek.
Met veel plezier hebben we samen gewerkt aan het voor u liggende beeld van de
pedagogiek.Wehopendatdegebruikers(zoweldocentenalsstudenten)meteven-
veelplezierditboekzullenlezen,endatzeonsookdezekeerwilleninformerenover
hun ervaringen ermee. Daar kunnen we dan in een volgende druk rekening mee
houden.Ditinleidendebeeldvandepedagogiekisenblijftvoorlopigwerkinuitvoe-
ring!
RienvanIJzendoornenLennyvanRosmalen
Leiden,april
XI
Inhoud
I AlgemenePedagogiek
1 Methodologie:kennisdoorveranderen,deempirischebenaderinginde
pedagogiek............................................................................ 5
RienvanIJzendoorn
1.1 Inleiding................................................................................. 6
1.1.1 Eencasus ................................................................................ 6
1.1.2 Watisempirisch-analytischepedagogiek? ................................................ 8
1.2 Historischeachtergronden.............................................................. 9
1.3 Empirischonderzoek.................................................................... 10
1.3.1 Empirisch-analytischepedagogiek........................................................ 10
1.3.2 Deempirischecyclus..................................................................... 11
1.4 Cultuurvergelijkendeachtergronden ................................................... 13
1.5 Toekomst................................................................................ 13
1.6 Tenslotte................................................................................ 14
Aanbevolenliteratuur................................................................... 14
2 Statistiek:eenkrachtigargumentatiemiddelinpedagogischonderzoek .... 15
MariëlleLintingenPieterKroonenberg
2.1 Inleiding................................................................................. 16
2.2 Historischeachtergrond ................................................................ 16
2.3 Detoepassingvanstatistiekinempirischonderzoek................................... 17
2.3.1 Metenisweten?.......................................................................... 17
2.3.2 Statistiekgeeftmetingenbetekenis....................................................... 19
2.4 Statistiekincontext ..................................................................... 22
2.4.1 Zijndemetingenzinvol? ................................................................. 23
2.4.2 Isdestatistischemethodezinvol?......................................................... 23
2.4.3 Welkeuitkomstenmoetenwordengerapporteerd? ....................................... 23
2.4.4 Statistischesignificantieisnietheilig ..................................................... 24
2.5 Belangrijkeontwikkelingenindestatistiek............................................. 24
2.5.1 Meta-analyse............................................................................. 25
2.5.2 Ontwikkelingvanstatistischeinzichtenenanalysemethoden ............................. 26
2.6 Tenslotte................................................................................ 26
Aanbevolenliteratuur................................................................... 27
3 Onderwijsgeschiedenis:methodenenbronnen.................................. 29
HansdeFrankrijker
3.1 Inleiding................................................................................. 30
3.2 Historischeachtergronden.............................................................. 31
3.2.1 Motieven................................................................................. 31
3.2.2 Trendsingeschiedschrijving.............................................................. 32
3.3 Methodenvan(empirisch)onderzoeknaarhetonderwijsverleden .................... 33
3.3.1 Herkomstengebruikvanonderwijshistorischebronnen .................................. 37
3.4 Cultuurvergelijkendeachtergronden ................................................... 39
XII Inhoud
3.5 Toekomst................................................................................ 40
Aanbevolenliteratuur................................................................... 41
4 Pedagogischeideeëngeschiedenis:degehechtheidstheorievanJohnBowlby
enMaryAinsworth ......................................................................43
FrankvanderHorstenLennyvanRosmalen
4.1 Historischecontext...................................................................... 44
4.1.1 JohnBowlby’svormendejaren ........................................................... 44
4.1.2 ScheidingalsbelangrijkonderzoeksthemainBowlby’svroegewerk....................... 45
4.1.3 Invloedvanpsychoanalyseenethologieopdegehechtheidstheorie ...................... 46
4.2 MaryAinsworth’sachtergrondenontmoetingmetBowlby............................ 49
4.3 Bowlby’stheoretischkader ............................................................. 52
4.4 Veiligeenonveiligegehechtheid:Ainsworthscategorieëneninstrumenten .......... 53
4.5 Conclusie................................................................................ 53
Aanbevolenliteratuur................................................................... 54
5 Neurobiologischeachtergrondenvanopvoeding ............................... 55
RenskeHuffmeijerenMarianBakermans-Kranenburg
5.1 Historischeachtergronden.............................................................. 56
5.2 Empirischonderzoek.................................................................... 58
5.2.1 EEG-onderzoekbijbaby’senkinderen.................................................... 58
5.2.2 EEG-onderzoekbijvolwassenen .......................................................... 60
5.2.3 Oxytocine,haarlemmerolievoorouderschap?............................................. 61
5.3 Cultureel-vergelijkendonderzoek:eenuitstapjenaarratten,schapen,enwoelmuizen 63
5.4 Toekomst:NIRS ......................................................................... 65
5.5 Tenslotte................................................................................ 65
Aanbevolenliteratuur................................................................... 66
II Gezinspedagogiek
6 Genetischeaanlegenpedagogischeomgeving.................................. 73
MarianBakermans-KranenburgenRienvanIJzendoorn
6.1 Inleiding................................................................................. 74
6.2 Historischeachtergrond:dereputatievangenetischonderzoek....................... 75
6.3 Empirischonderzoek.................................................................... 77
6.3.1 Gehechtheidgenetischverankerd? ....................................................... 81
6.3.2 Genenvoorveiligegehechtheid?......................................................... 81
6.3.3 Gen-omgevinginteractieendifferentiëleontvankelijkheid ................................ 82
6.4 Geneticainsociaal-culturelecontext ................................................... 83
6.5 Toekomst:epigenetica.................................................................. 84
6.6 Tenslotte................................................................................ 85
Aanbevolenliteratuur................................................................... 85
7 Universeleencultureledimensiesvanopvoedingenontwikkeling .......... 87
JudiMesman
7.1 Inleiding................................................................................. 88