Table Of ContentH I S T O R Y C Z NE B I T WY
PIOTR DROŻDŻ
ORSZA 1514
Dom Wydawniczy Bellona
Warszawa 2000
Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich
książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od
ceny detalicznej.
Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona
ul. Grzybowska 77
00-844 Warszawa
tel./fax 652-27-01 (Dział Wysyłki)
bezpłatna infolinia: 0-800-12-03-67
internet: www.bellona.pl
e-mail: biuro@ bellona.pl
Wydanie I
Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz
Ilustracja na okładce: Paweł Głodek
Redaktor: Irma Iwaszko
Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik
Korekta: Teresa Kępa
© Copyright by Piotr Drożdż, Warszawa 2000
© Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000
ISBN 83-11-09134-X
Mojemu Ojcu
Władysławowi
WSTĘP
Bitwa z wojskami moskiewskimi, która rozegrała się 8 września
1514 r. na polach pod Orszą w ziemi witebskiej, była jedną
z największych batalii ówczesnej Europy. Wygrana przez stronę
polsko-litewską, podobnie jak wiele innych, nie została wykorzy-
stana ani militarnie, ani politycznie. W Polsce nie doczekała się
żadnej legendy narodowej. Była zresztą głównie zwycięstwem
Litwy (tam zajmuje poczesne miejsce w tradycji od czasu
odzyskania niepodległości w 1991 r.), ale wojska polskie
odegrały w niej rolę decydującą. Prawdę mówiąc, dziś niewiele
osób potrafi odpowiedzieć, kiedy stoczona została bitwa orszań-
ska, a tym bardziej między jakimi stronami doszło do konfliktu
i dlaczego. Stąd właśnie moje zainteresowanie tym tematem.
Jest jeszcze jeden powód napisania tej książki. Batalia na
polach pod Orszą miała miejsce w fascynującej epoce. To
okres wielkich przemian w uzbrojeniu i, co za tym idzie, także
w sztuce wojennej krajów europejskich. Szczególnie państwo
polsko-litewskie stanowi ciekawy przykład. Składające się
z dwóch (przynajmniej) narodów, leżące na pograniczu dwóch
kultur — Wschodu i Zachodu — było terenem ścierania się
różnych sztuk wojowania. W wyniku tych procesów wykształ-
ciła się staropolska sztuka wojenna, która swoją świetność
osiągnie w XVII w.
Jeśli chodzi o uzbrojenie, to bardzo istotne przemiany
przeszła ochrona walczących. Pełna zbroja płytowa osiągnęła
swoje apogeum stylistyczne i technologiczne. Była wpraw-
dzie coraz rzadziej używana, ale to właśnie zakuci w nią
jeźdźcy stanowili główną siłę przełamującą na polu bitwy.
Pojawiły się nowe i współistniały dotychczas używane
rodzaje hełmów, z których kapalin i salada przetrwały
w mniej lub bardziej zmienionych formach przez następne
stulecia. Sama salada doczekała się ciekawego zastosowania
w czasach najnowszych. Uznana za formę czysto niemiecką,
posłużyła za wzór opracowania przepisowego Stahlhelmu
hełmu polowego armii niemieckiej w okresie I i II wojny
światowej. Także dziś wiele armii świata stosuje hełmy
zbliżone kształtem do Stahlhelmu. Wielkie grono zwolen-
ników, zwłaszcza w polskiej jeździe lekkiej, zdobył sobie
pancerz kolczy. Za to coraz rzadziej pojawiała się na polach
bitewnych tarcza. Ciężka jazda całkowicie ją odrzuciła na
rzecz potężnych płyt pancernych noszonych na sobie. Lżej-
sza kawaleria, czyli pancerni, jeszcze tarcz używała. Nato-
miast pojawił się nowy typ jazdy, tak zwani Racowie (tak
określano Serbów, spośród których dokonywano początkowo
zaciągów). Z nich to z biegiem czasu wykształci się sławetna
husaria. Na razie jednak żołnierze służący po racku byli
najlżejszą formacją w szeregach konnicy polskiej i używali
tarcz.
Coraz powszechniejsza stała się broń palna, w owym czasie
jeszcze bardzo niedoskonała. Czas jej ładowania był bardzo
długi, a i z celnością nie bywało najlepiej. Wszelkiego rodzaju
hakownice, rusznice czy też arkebuzy powodowały początkowo
raczej strach i zamieszanie, niż poważniejsze straty w szere-
gach przeciwnika. Pojawiły się także armaty. Tymczasem
były to jeszcze dosyć niezgrabne potwory, ciągnięte przez
wielokonne zaprzęgi. Jednak od przełomu XV i XVI w.
1 A. Nadolski, Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu,
Wrocław 1979, s. 100.
artyleria na stale wpisała się w obraz staczanych batalii. To
właśnie broń palna zmieniła nieodwołalnie charakter bitew
ówczesnej Europy. Ale ważna była nie tylko sama broń, lecz
także, a może przede wszystkim, grupa ludzi posługująca się
nią na skalę, jak na ówczesne czasy, masową. W bitwach
coraz częściej zaczynała walczyć piechota, składająca się
z wojsk zaciężnych. Właśnie zaciężnicy, rekrutujący się
niejednokrotnie z niższych warstw ludności, wypierali z wojen
szlacheckie pospolite ruszenie, które nie było w stanie sprostać
wymaganiom nowoczesnego pola walki. Zrozumiano to na
zachodzie Europy i przeprowadzano w strukturze wojskowej
odpowiednie reorganizacje.
W Polsce niestety jeszcze przez długi czas uważano, że
instytucji pospolitego ruszenia, które tak doskonale spisało się
chociażby w wiktorii grunwaldzkiej, nie mogą zastąpić co
prawda wyszkoleni, lecz niskiego stanu ludzie. Do tego
dochodził jeszcze oczywiście aspekt funduszy na takie wojsko.
Szlachta zawsze z wielkim oporem łożyła na cele obronności
kraju. Wprowadzenie podatków na wojsko wymagało uchwał
sejmowych. I najczęściej było tak, że szlachta godziła się na
kolejne opodatkowanie, ale w zamian żądała nowych przywi-
lejów dla swojego stanu.
Powierzenie obrony kraju ludziom często podlejszego
pochodzenia stwarzało pewne zagrożenie dla szlachty. Panowie
uważali się — i przez długi czas rzeczywiście byli brani — za
najważniejszą siłę polityczną w państwie. Gdyby szlachta
złożyła zaszczytny bądź co bądź obowiązek obrony Rzeczypos-
politej na barki wojsk zaciężnych, mogłaby się obawiać utraty
swojej pozycji społecznej. A tak, skutecznie broniąc się przed
nowoczesnością, możni panowie utrzymywali się przy władzy
i wpływach. Niestety, tym samym skazywali państwo na coraz
gorszą sytuację militarną, podczas gdy sąsiednie kraje rosły
w siłę tworząc armie złożone z zawodowych wojsk. Pomimo
oporu szlachty, z biegiem czasu stworzono jednak wojsko
zaciężne, lecz jeszcze przez długi okres pospolite ruszenie
odgrywało, przynajmniej pod względem liczebności, poważną
rolę w wojnach prowadzonych przez państwo polsko-litewskie.
Na szczęście dla nas, konflikt, który doprowadził do bitwy
pod Orszą, prowadzony był z armią jeszcze bardziej odstającą
pod względem militarnym od standardów ówczesnej Europy.
Oczywiście przez takie stwierdzenie nie chcę w jakikolwiek
sposób deprecjonować wartości bojowej strony moskiewskiej,
bo Rusinom nie można odmówić ani waleczności, ani zmysłu
taktycznego. Jednak jest faktem bezspornym, że wojska
moskiewskie składały się całkowicie z pospolitego ruszenia
oraz innych temu podobnych jednostek.
Początek XVI stulecia to okres niezwykle fascynujący pod
względem tak techniki wojskowej, jak i sposobów wojowania.
Każda batalia niosła za sobą oczywiście ogrom cierpień
i zniszczeń. Stanowiła jednak niesamowity spektakl.
Oto połać ziemi spowijają dymy prochowe. Zza nich
wyłaniają się sylwetki zakutych w stal ogromnych jeźdźców.
Słońce, które przebija się przez dym i kurz spod końskich
kopyt, odbija się blaskiem we wspaniałych napierśnikach
rycerzy i ladrowaniach rumaków. Na wzgórzu w tyle widać
wyszczerzone paszcze dział i uwijających się przy nich
puszkarzy. Na jednym ze skrzydeł rozwinęło się natarcie
lekkiej jazdy. To Racowie. Ich barwne kurtki i wymyślne
nakrycia głów przyciągają wzrok. Zaraz pójdą w ruch
szable i lance. Wśród tętentu końskich kopyt zaczyna
rozbrzmiewać miarowy krok piechoty. Za chwilę staną
w zwartym czworoboku. Pikinierzy osłonią go swoimi
długimi pikami, a arkebuzerzy oddadzą śmiertelną salwę
w stronę przeciwnika. Gdzieniegdzie słychać świst przela-
tujących bełtów wypuszczonych z kusz. Ponad głowami
przelatują także strzały łuczników. Wśród chrzęstu rzędów
końskich i dzwonienia o siebie blach pancernej jazdy
słychać nawoływania dowódców zaciężnej piechoty do
ponownego ładowania rusznic. Wreszcie rozlega się potężny
łomot łamanych w walce kopii. W ruch puszczone zostają
miecze. Wydaje się, że to relikty minionej epoki, ale zdają
ten trudny egzamin nadzwyczaj dobrze... Cała bitwa roz-
grywa się wedle najlepszych zasad sztuki wojowania śred-
niowiecza i nowożytności.
Oczywiście, żadna bitwa nie rozgrywa się w próżni stosun-
ków międzynarodowych. Nie bez znaczenia jest również
sytuacja wewnętrzna zainteresowanych państw. Wszelkie
okoliczności rozegranej 8 września 1514 r. bitwy pod Orszą
— to temat tej pracy.
SYTUACJA MIĘDZYNARODOWA I WEWNĘTRZNA
POLSKI W KOŃCU XV I NA POCZĄTKU XVI W.
Przełom XV i XVI w. był dosyć skomplikowany tak dla
Polski, jak i dla Litwy. Na pierwszy rzut oka mogło się
zdawać, że przewaga Jagiellonów w środkowej Europie jest
bardzo duża. Owa preponderancja dawała złudne poczucie
siły i przeświadczenie o mocno ugruntowanej pozycji państwa
polsko-litewskiego. Jednak rzeczywistość rysowała się w mniej
jasnych kolorach. Przyczyny takiej sytuacji miały, jak zwykle,
dwojaki charakter, wewnętrzny i zewnętrzny.
Przyczyna pierwszorzędna to polityka dynastyczna Jagiel-
lonów. Jeszcze za życia Kazimierza Jagiellończyka próbowano
zdobyć tereny na południe od Karpat i Sudetów, należące do
Czech i Węgier. Kazimierz Jagiellończyk oparł stosunek
dynastii do państwa na zupełnie nowych zasadach, a swoją
politykę dynastyczną chciał realizować nie formalnie, ale
poprzez fakty dokonane i to zarówno w Polsce, jak i na
Litwie. Na czoło wysuwał interesy swoje i dynastii, tak
w polityce wewnętrznej, jak i zewnętrznej. W ciągu swego
panowania zdołał pokonać opór możnowładztwa, który dał się
odczuć zwłaszcza podczas wojny trzynastoletniej. Kazimierz
pragnął władzy silnej, a nie sprawowanej przez możnych,
którzy za czasów Władysława Jagiełły i Władysława III
uważali dynastię za narzędzie polityki państwowej. Uwolniw-
