Mistisizm Ve Mantık /Bertrand Russell.

242 Pages·2012·7.03 MB·Turkish

by  Bertrand Russell

MİSTİSİZM VE MANTIK

BERTRAND RUSSELL
M İ S T İ S İ Z M
VE MANTIK
Çeviren:
AYSELİ USLUATA
V A R L I K Y A Y I N E V İ
Ankara Caddesi, İstanbul
FAYDALI KİTAPLAR : 126
Varlık Yayınları, sayı: 1693
Istanbulda Gül Matbaasında dizilmiş,
Dilek Matbaasında basılmıştır.
Eylül, 1972
BÖLÜM I
Metafizik ya da düşünme yoluyla evrenin
tümünü kavrama çabası, insanlarda süregi-
den iki ayrı itkinin birleşmesi ve çatışmasın­
dan oluşmuş ve geliştirilmiştir. Bu iki ayrı
itkinin birisi insanları gizemciliğe iter, öteki
bilime. Kimi kişiler bu itkilerin yalnızca biri­
si ile büyüklüğe erişmişlerdir; örneğin, Hume’
da bilimsel itki alabildiğine egemendir; Bla-
ke’de ise bilime karşı yoğun bir düşmanlık
ergin bir gizemcilikle birlikte süregider. An­
cak, en büyük kişiler, düşünürler, filozoflar,
hem bilimin hem de gizemciliğin gerekliliği­
ni duymuşlardır: ikisini uyuşturma çabaları
da yaşantılarını çizmiştir. Kimi kişilere göre,
yine aynı çaba felsefeyi, güçlüklerle dolu bel-
lisizlikleri içinde, bilimden de dinden de, her
zaman için, üstün yapmalıdır.
Bilimsel ile gizemci itiklerin kesin tanım­
larını vermeden önce, büyüklükleri, elde et­
tikleri en uygun karışımda yatan iki filozof-
6 MİSTİSİZM VE MANTIK
tan örneklerle açıklamalarını yapacağım. Sö­
zünü ettiğim iki filozof Herakleitos ile Efla-
tun’dur.
Herakleitos, hepimizin bildiği gibi, evren­
sel akış’a inanırdı: Zaman herşeyi kurar ve
yıkar. Bugün elimizde bulunan birkaç parça­
dan düşüncelerine nasıl ulaştığını anlamak
pek kolay değil; ancak, bilimsel gözlemciliği
kaynak aldığını öneren birtakım özdeyişleri
var.
«En çok değer verdiğim görülebilen, işiti-
lebilen ve öğrenilebilen şeylerdir,» der. Gerçe­
ğin tek güvencesi gözlemdir, diyen görgücüle-
rin (empirist) dilidir bu. «Güneş hergün ye­
nidir» de başka parçadan bir deyiştir; düşü­
nüyü, çelişik niteliğine karşın, bilimsel bir
görüşün esinlediği açıktır. Güneşin geceleyin
yeraltından yolunu bulup, batıdan doğuya
nasıl gittiğinin çözümü güç görünmemiştir
ona. Gerçek bir gözlem asal öğretisini önermiş
olmalı: Ateş tek sür el özdür, görülen tüm nes­
neler de onun geçici evreleridir. Yanmada
nesneleri tümüyle değişmiş görürüz, alevleri
ile sıcaklıkları havaya yükselip, yok olur.
«Herkes için aynı olan bu dünyayı,» der,
«ne bir tanrı ne de bir insanoğlu yaratmıştır.
MİSTİSİZM VE MANTIK 7
Kendi yasasına göre yanıp, sönerek süregel­
miş ve süregidecek, sonsuz bir Ateştir o.»
«Ateşin dönüşümü herşeyden önce deniz­
dir; denizin de yansı karadır yarısı kasırga.»
Bu, bugün bilimin onaylayamıyacağı bir
kuramsa da, özünde bilimseldir. Eflatun’un bi­
ze aktardığı ünlü özdeyişi de yine bilim esin­
lemiş olacak: «Aynı ırmaklara iki kez adım
atamazsınız; çünkü yeni sular durmaksızın
üzerinizden akıp gider.» Artık, bugün elimiz­
deki parçalar arasında bir başka özdeyiş de
buluruz: «Aynı ırmaklara hem gireriz, hem
girmeyiz; hem varız, hem yokuz.»
Bu gizemci özdeyiş ile Eflatunun aktardı­
ğı bilimsel özdeyişin karşılaştırması, iki eğili­
min Herakleitos’un düzeninde birbiriyle çok
yakından kaynaştığını gösterir. Gizemcilik,
özünde, evrene ilişkin inançlar, üzerine be­
lirli bir duygu derinliği ile yoğunluğunun bi­
raz daha fazlasıdır; bu tür bir duygu da He-
rakleitos’u, bilimi temel alarak, yaşam ile
dünyaya değgin yadırgatıcı keskinlikte şu tür
özdeyişlere götürür:
«Zaman dama oynayan çocuktur; kralla­
ra değgin güç, çocuğunkidir.»
Bir çocuğun sorumsuz uçarılıklar ile Za­
8 MİSTİSİZM VE MANTIK
manı dünyanın zorba efendisi olarak sunan,
.şiiri yaratan hayal gücünün sonucudur, bili­
min değil. Herakleitos’u karşıtların özdeşli­
ğini savunmaya götüren de, yine gizemcilik­
tir: «İyi ile kötü birdir,» der; sonra da, «Tan­
rı açısından her şey iyi, dürüst ve haklıdır;
ancak, insanlar kimi şeyleri yanlış, kimini
doğru sayarlar.»
Herakleitos’un ahlâkının ardında büyük
ölçüde gizlemcilik yatar; «İnsanoğlunun kişi­
liği onun yazgısıdır,» sözü olsa olsa bilimsel
gerekirci (determinist) bir tutumu belirler;
buna karşılık, yalnızca bir gizemci,
«Her hayvan çayıra döve döve sürülür»
diyebilir; sonra,
«Kişinin yüreğinin isteğiyle savaşmak
güçtür; elde etmek istediğini ruhu bahasına
alır,» der; sonra yine,
«Bilgelik tektir. Her şey arasından her
nesneye yön verecek düşünceyi bilmektir bu,»
(1) diyebilir.
Örnekler çoğaltılabilir; ancak, verilenler
(1) Yukarıdaki tüm aktarmalar Burnet’in Early
Greek Philosophy’sindendir, ( 2. baskı, 1908), s. 146
- 156,