Kürtlük, Türklük, Alevilik - Martin Van Bruinessen

229 Pages·2004·2.53 MB·Turkish

by  Martin Van Bruinessen

© 1999 Martin van Bruinessen
İletişim Yayınları 629 • Araştırma-lnceleme Dizisi 99
ISBN 975-470-798-7
© 2000 İletişim Yayıncılık A. Ş.
1. BASKI 2000, İstanbul (1000 adet)
2. BASKI 2000, İstanbul (500 adet)
3. BASKI 2001, İstanbul (500 adet)
4. BASKI 2002, İstanbul (500 adet)
5. BASKI 2004, İstanbul (500 adet)
6. BASKI 2005, İstanbul (500 adet)
DİZİ KAPAK TASARIMI Ümit Kıvanç
KAPAK Fatoş Gencosman
KAPAKTAKİ RESİM “Hacı Bektaş yürüyen duvarın üzerinde.”
Mehmet Yaman’ın Karaca Ahmed Sultan Hazretleri
(İstanbul, 1969) adlı kitabından.
KAPAK FİLMİ 4 Nokta Grafik
DİZGİ Remzi Abbas
UYGULAMA Hüsnü Abbas
DÜZELTİ Mustafa Şahin
MONTAJ Hasan Deniz
BASKI ve CİLT Sena Ofset
İletişim Yayınları
Binbirdirek Meydanı Sokak İletişim Han No. 7 Cağaloğlu 34122 İstanbul
Tel: [phone] • Faks: 212.516 12 58
e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr

Bu kitaptaki makalelerin orijinallerinin yeraldığı
kaynaklar şunlardır:
• "Kürt toplumu, milliyetçilik ve etnisite, mülteci
sorunları" / "Kurdish society, ethnicity,
nationalism and refugee problems", Philip G.
Kreyenbroek ve Stefan Sperl (der.) The Kurds: A
Contemporary Overview içinde, Routledge, Londra
ve New York, 1992.
• "Kürt milliyetçiliği ve çatışan etnik kimlikler"
/ "Kurdish nationalism and competing ethnic
loyalties" "Nationalisme kurde et ethnicités intra-
kurdes". Peuples Méditerranéens, no. 68-69, s. 11-
37.
• "Alevî Kürtlerin etnik kimliği üzerine
tartışma: Aslını inkâr eden haramzadedir!" /14-
17 Nisan 1995 tarihleri arasında Berlin'de
gerçekleştirilen "Alevism and Similar Syncretic
Groups in the Middle East" başlıklı konferansta
sunulan tebliğ. [Bu kitaptaki makale Birikim (no.
88, 1996) dergisinden alınmıştır]
• "Türkiye'de Kürtler, Türkler ve Alevî uyanışı"
/ "Kurds, Turks, and the Alevi revival in Turkey",
Middle East Report, no. 200, Summer 1996, s. 7-
10.
• "Kuzey Irak'ta bir Kızılbaş toplumu: Şabak" /
"The Shabak", Encyclopedia of Islam için yazılan
maddenin genişletilmiş versiyonu.
• "Hacı Bektaş, Sultan Sahak, Şah Mina Sahib
ve koşan duvarın farklı hikâyeleri" / "Haji
Bektash, Soltan Sahak, Shah Mina Sahib, and
various avatars of a running wall". Turcica, XXI-
XXIII, 1991, s. 55-69.
• "Hacı Bektaş Sultan Sahak olarak doğunca:
Guran bölgesindeki Ehl-i Hak inanışı üzerine
notlar" / "When Haji Bektash stili bore the name
of Sultan Sahak: Notes on the Ahl-i Haqq of the
Guran district", Alexandre Popoviç ve Gilles
Veinstein (der.) Bektachiyya: études sur l'ordre
mystique des Bektachis et les groupes relevant de
Hadji Bektach içinde, Éditions isis, Istanbul, 1995.
Kürt Toplumu, Milliyetçilik ve Etnisite, Mülteci
Sorunları
Son yıllarda çok sayıda insanın Kürdistan’dan kaçışına şahit
olduk. Körfez Savaşı ve Irak ve İran Kürdistanı’ndaki silahlı
Kürt isyanları (veya daha doğru bir deyişle otonomi isteyen
Kürt hareketinin sert bir şekilde bastırılışı), yüz binlerce
Kürt’ün göç etmesiyle sonuçlandı. Uluslararası sınırları
geçmeyi başaranlar siyasî mülteci olarak görünür hale
geldiler; daha az görünürlük kazanan ülke içinde göç etmek
zorunda kalanların sayısı ise muhtemelen çok daha yüksek.
1991’in bu dramatik olayları dışında medyanın ağırlıklı
olarak üzerinde durduğu tek Kürt göçü, Irak’ın 1988’de
Kuzey Iraktaki Kürtlere karşı düzenlediği kimyasal saldırı
sonucunda yaşanmıştı. Bu kimyasal saldırı on binlerce
Kürt’ün Türkiye’ye kaçmasına yol açmıştı. Son birkaç yıl
içerisinde çok daha fazla sayıda Kürt, İran’a kaçtı. Her ne
kadar bu insanların büyük bir kısmını yerlerinden edilen
köylüler oluşturduysa da, her iki olayda da mültecilerin içinde
siyasî eylemciler ve gerillalar da bulunmaktaydı. Bu esnada
İran ve Türkiye Kürdistanı’ndan çok sayıda Kürt siyasî
eylemci, batı (ve daha düşük oranda doğu) Avrupa ülkelerine
sığındı.
Savaş ve devlet terörü, insanların kaçmalarının tek nedeni
değildir. Batı Avrupa ülkelerinden siyasî sığınma talep eden
onbinlerce Türkiyeli Kürt’ün büyük bir çoğunluğu, genellikle
politik baskıdan kaçmayan ama daha iyi bir yaşam standardı
isteyen ‘ekonomik’ mülteciler olarak görülür. Söz konusu
bütün ülkelerde, Kürdistan’ın ekonomik azgelişmişliğinin ve
yüksek nüfus artış hızının Kürdistan’dan büyük bir işçi
göçüne yolaçtığı doğrudur. Bununla birlikte ekonomik etken,
bu göç sürecine yol açan faktörlerden sadece bir tanesidir ve
birçok yerde de bir ölçüde politik durumun bir sonucudur. Bu
özellikle, Müslüman komşularından zulüm gördüklerini
savunun Yezidîler ve Suriye Hıristiyanları veya Sünnî
çoğunluğun tehdidiyle karşı karşıya olduğunu düşünen
Alevîler gibi dinî azınlıklar için geçerlidir. Fakat bunlara
ilaveten çok sayıda Sünnî Kürt de yerel baskı ve politik
çatışmanın farklı biçimleri nedeniyle kaçmaya zorlanmıştır.
Her ne kadar tarafların kullandığı retorik böyle bir izlenim
verse de, Kürt sorununu, Kürtlerle, Araplar veya Türkler
arasında ya da Kürtler ve merkezî hükümetler arasında bir
çatışma olarak görmek doğru değildir. Kürdistan pek çok iç
çatışma ve rekabetin bulunduğu karmaşık bir toplumdur; bu
sorunlar devlet düzeyindeki ekonomik değişiklikler ve politik
çatışmalarla daha da ağırlaşır. Yerel ilişkileri ve çatışmaları
devlet düzeyindeki ve devletler arası düzeydeki çatışmalarla
bağlantılı hale gelmiştir ve yerel iktidar sahipleri ve devlet
aygıtı (veya bir başka devlet benzeri aktör olan Kürt hareketi)
arasında yoğun işbirliğinin farklı biçimleri gelişmiştir. Bütün
bunlar, devlet baskısı ile yerel düzeydeki baskı biçimleri
arasında kesin bir ayrım yapmayı güçleştirmektedir.
Kürt toplumu: Heterojenlik, tabakalaşma ve azınlıklar
En azından son birkaç yüzyıldır Kürtler, bölgede yaşayan
farklı Hıristiyan topluluklardan olduğu kadar Farslardan,
Türklerden ve Araplardan da ayrı bir halk olduklarının genel
olarak bilincindedirler. En azından okumuşların kimin Kürt
olup kimin olmadığı ve Kürtlerin nerede yaşadıkları hakkında
somut bir fikirleri vardır. Bu kimlik ve birlik bilinci, Kürtleri
birbirinden ayıran unsurlar düşünüldüğünde şaşırtıcıdır.
Birçok Kürt için dil ve din/mezhep, kimliklerinin asıl
unsurlarıdır, fakat bütün Kürtler aynı dinden/mezhepten
değildirler ve aynı dili konuşmazlar. Kürt toplumunda belirgin
bir tabakalaşma vardır; aşiret eliti yerleşik köylüler üzerinde
tahakküm sahibidir. Aşiretler arasındaki çatışmalar ve
hükmeden ve hükmedilen toplumsal tabakalar arasındaki
sömürü ilişkileri Kürt toplumunu uzun bir zamandan beri
bölmektedir. Belirli bir bölgedeki Kürtler için bile çatışan
çıkarlar kolektif eylemi her zaman engellemiştir. Buna
ilaveten Kürtlerin arasında birçok Kürt olmayan azınlık
yaşamaktadır ve sosyal ve ekonomik ilişkilerin oluşturduğu
karmaşık ağlarla Kürtlerle bağlanmışlardır.
Dil çeşitliliği
Kürtler, çok sayıda farklı lehçe kullanırlar; bu lehçeleri
konuşanların çoğu öteki lehçeleri anlamazlar. İki temel lehçe
Türkiye’de konuşulan Kurmanci (kuzey Kürtçesi) ile Irak ve
İran Kürdistanı’nda konuşulan Sorani’dir (güney Kürtçesi).
Bu lehçeler içinde de büyük çeşitlilikler görülür, ayrıca yer
yer birbirlerine yaklaşırlar. Her iki lehçenin de yazılı bir
edebiyat geleneği vardır. Bu iki lehçenin dışında Kürdistan’da
İran kökenli iki dil daha konuşulur; kuzeybatıda ve
Diyarbakır’ın kuzey ve batısındaki büyük bir bölgede Zazaca
ve güney Kürdistan’ın farklı bölgelerinde Gurani. Zazaca ve
Gurani konuşanlar, Kürtçe konuşanlarla aralarındaki küçük
kültürel farklara rağmen kendileri (ve diğerleri) tarafından
Kürt olarak kabul edilmektedir.1 Ayrıca baskı yoluyla veya
gönüllü asimilasyonun bir sonucu olarak Kürtçe bilmeyen ya
da çok az bilen, bunun yerine Türkçe, Arapça veya Farsça
konuşan çok az sayıda Kürt bulunmaktadır. Ve yukarıda
zikredilen ülkelerin herbirinde konuşulan Kürtçe, kelime
hazinesi ve hatta sözdizimi bakımından resmî dilden derin bir
şekilde etkilenmiştir.
Devletlerin Kürdistan’ın farklı bölgelerindeki etkileri
bununla sınırlı değildir. Bu ülkelerdeki farklı eğitim
sistemleri, kitle iletişim araçları ve ayrı siyasî kültürlerin de
kaçınılmaz olarak Kürt kültürü üzerinde derin etkileri
olmuştur. Irak Kürtleri Kürt oldukları kadar Iraklıdırlar ve
Iraklılarla Türkiyeli Kürtlerle kurduklarından daha kolay
ilişki kurmaktadırlar. Kürdistan’ın herbir parçasındaki siyasî
söylem ve siyasî eylem biçimleri farklıdır.
Dinî çeşitlilik
Nasıl dil Kürtlerin etnik birliğinin gerçek bir temeli
sayılamazsa aynı şekilde din de birleştirici bir faktör değildir.
Kürtlerin büyük bir çoğunluğu Şâfi mezhebine bağlı Sünnî
Müslümanlardır, fakat diğer dinlerden/mezheplerden çok
sayıda Kürt de vardır. Dahası Sünnî Kürtler dindarlık ve dinî
törenler açısından büyük bir çeşitlilik gösterirler.
Medreselerdeki geleneksel dinî eğitim bu yüzyılın başına
kadar yaygın olarak sürdürülüyordu ve bu, Kürtlerin kimlik
bilincinin oluşumuna katkıda bulunmuş olabilir. Medreselerde
öğrenciler Arapça ve Farsça klasik metinlerin yanısıra, “millî”
şair Ahmed Hani ve mistik Molla Ahmed Caziri’nin (Mele
Cizir) de içinde olduğu Kürt yazarların eserlerini de
okumaktaydı. Bu 17. yüzyıl şairleri sonraki dönemlerde
milliyetçi entelektüellerce öncü olarak kabul edilmiş ve
eserleri millî gurur kaynağı olmuştur.
Sünnî çoğunluk arasında başta Nakşîlik ve Kadirîlik olmak
üzere tarikatların yaygınlığı ve bu tarikatların şeyhlerinin
köylüler ve kentsel alt sınıflardan gördükleri itibar dikkat
çekicidir (van Bruinessen 1978: 249-339). Bazı şeyhlerin,
çoğu aşiret reisinden daha büyük bir ekonomik ve politik
güçleri vardır. Kürt milliyetçiliğinin ilk döneminde, yani
kabaca 1880-1930 arasında, bu tarikatlar toplumun seferber
edilmesinde kritik bir rol oynadılar. Tarikatlar, çeşitli
rekabetlerin ve kan davalarının kaynağı olan aşiret yapısından
bağımsızdır ve bu nedenle de geleneksel rakiplerin bile
hareketlerini koordine edebilmişlerdir. Bu dönemde Kürt
isyancıların belli başlı liderlerinin çoğu tarikat şeyhleriydi.
Kemalist Türkiye’de, modernizasyon ve Batılılaşmanın
önündeki engeller olarak görülen medreseler kapatıldı ve
tarikatlar yasaklandı. Dinî ifadelerin ve Kürt etnisitesinin
baskı altında tutulması, (en azından Sünnî Kürtler için)
Kürtlük ve Sünnî İslâm arasındaki bağları güçlendirdi.
Medreseler ve tarikatlar, daha dar ölçekli olmakla birlikte
faaliyetlerini gizli olarak sürdürdüler. Kürdistan’ın dört bir
yanında laik eğitim büyük ölçüde, geleneksel dinî eğitimin
yerini aldı. İran ve Irak’ta kapatılmamalarına rağmen
medreseler artık marjinal bir işlev görmektedirler.
Kürdistan’ın farklı bölgelerinde hâlâ önemli bir siyasî nüfuza
sahip şeyh aileleri olsa da, tarikatlar bu süreçte güçlerini
önemli ölçüde yitirdiler.
Kaba bir tahminle Kürtlerin sadece % 80’i Sünnîdir.
Kürdistan’ın güney bölümlerindeki Hanikin, Mandali ve
Kermenşah Kürtleri arasında Oniki İmam Şiîliği en yaygın
mezheptir. Buna Bağdat’ta yaşayan Fayli Kürtleri de dahildir.