Kulturowe uwarunkowania rozwoju w Azji i Afryce

427 Pages·2016·2.23 MB·Polish

Kulturowe uwarunkowania
rozwoju w Azji i Afryce
Kulturowe uwarunkowania
rozwoju w Azji i Afryce
Redakcja
Katarzyna Górak-Sosnowska
Joanna Jurewicz
Ibidem
Łódź 2010
© Copyright by Katarzyna Górak-Sosnowska, Joanna Jurewicz i zespół autorski, 2010
RECENZENCI
Jolanta Sierakowska-Dyndo
Katarzyna Żukrowska
REDAKTOR
Bożena Walicka
PROJEKT OKŁADKI
Wiktor Dyndo
Projekt jest współfinansowany w ramach programu polskiej pomocy zagranicznej
Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2010 r.
Publikacja wyraża wyłącznie poglądy autorów i nie może być utożsamiana
z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości
lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione.
Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie
książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie
praw autorskich niniejszej publikacji.
Wydanie I, 2010
Wydawnictwo Ibidem
ul. Krótka 6, 95-006 Kurowice koło Łodzi
tel./fax [phone]; e-mail: [email protected]
www.ibidem.com.pl
DRUK
PHU „Multikram”
ul. Mławska 20D, 87-500 Rypin
tel./fax [phone]
[email protected]
ISBN 978-83-62331-02-4
Spis treści
Wprowadzenie ..............................................................................................7
Część 1: Lokalne odpowiedzi na europejską obecność – perspektywa
historyczna
Jędrzej Greń, Spotkanie Japonii z Europejczykami –
od otwarcia się na świat do wprowadzenia izolacji (1543–1640) ..................17
Agnieszka Erdt, Od okcydentozy do okcydentalistyki.
Irańskie odpowiedzi na zachodnią ekspansję ................................................35
Joanna Modrzejewska-Leśniewska, Szkolnictwo w Afganistanie –
między tradycją a nowoczesnością ................................................................55
Marta Jackowska-Uwadizu, Społeczeństwo Afarów wobec modernizacji Etiopii ..75
Agnieszka Rybaczyk, Sufickie bractwo Muridijja i inne ruchy w Senegalu
w dobie kolonializmu ..................................................................................91
Część 2: Wzory polityczne zachodnie i lokalne – zderzenie i synergia
Kamil Minkner (współpraca Dariusz Czywilis), Rozwój czy niedorozwój
demokracji w Indiach? Rozwiązania instytucjonalne a otoczenie
społeczno-kulturowe ..................................................................................113
Justyna Zając, Państwa arabskie wobec europejskiej koncepcji demokracji
i praw człowieka ........................................................................................133
Daria Paprocka-Rzehak, Znaczenie afgańskich struktur przedstawicielskich
w procesie państwowotwórczym w XXI w. .................................................149
Agata Fortuna, Organizacje pozarządowe w życiu
społeczno-politycznym Turcji ....................................................................165
Część 3: Rola elementów kultury w rozwoju
Beata Kowalska, Rozwój i kobiety: przegląd koncepcji na wybranych
przykładach z Azji i Afryki .........................................................................185
Zuzanna Augustyniak, Udział kobiet w rozwoju gospodarczym i kulturowym
Etiopii .......................................................................................................203
Magdalena Nowaczek-Walczak, „Czas przemówić” – kampanie społeczne
w świecie arabskim ....................................................................................221
Joanna Łupińska, Rola dalitów (niedotykalnych) w rozwoju społecznym
i gospodarczym Indii .................................................................................239
Katarzyna Górak-Sosnowska, Wasta (klientelizm) a rozwój społeczno-gospodarczy
w świecie arabskim ....................................................................................255
Część 4: W stronę rozwoju endogenicznego
Jacenty Siewierski, Azjatycki model rozwoju na przykładzie Chin i Japonii ...271
Mirosława Czerny, Rola dziedzictwa materialnego i duchowego w rozwoju.
Przykłady z Globalnego Południa ..............................................................295
Elżbieta Puchnarewicz, Turystyka jako stymulator rozwoju lokalnego
w Afryce ....................................................................................................313
Anna Dudek, Studia przypadków społeczności lokalnych w Afryce i Azji –
przykłady programów rozwojowych wokół obszarów chronionych ............337
Część 5: Pomoc rozwojowa w Azji i Afryce
Marcin Fronia, Adaptacja do negatywnych skutków zmian klimatycznych.
Znaczenie analizy kulturowej dla skuteczności projektów rozwojowych .....351
Anna Cieślewska, Organizacje międzynarodowe w procesie budowania
samorządności lokalnej w Tadżykistanie na przykładzie działalności
Fundacji Aga Khana i Programu Narodów Zjednoczonych (UNDP) .........365
Aleksandra Antonowicz, Rozwój lokalnych społeczności wiejskich
w regionie Volta w Ghanie .........................................................................381
Urszula Markowska-Manista, „Leśna edukacja”. Dylematy edukacji
dzieci pigmejskich w Afryce Środkowej .....................................................393
Mirosława Czerna, Kulturowe uwarunkowania projektów wodno-sanitarnych
w Darfurze Zachodnim. Spojrzenie praktyka ............................................407
Spis rysunków ...........................................................................................417
Spis tabel ...................................................................................................417
Spis wykresów ...........................................................................................417
Noty o autorach ........................................................................................419
Wprowadzenie
Problematyka rozwojowa staje się coraz bardziej popularna w Polsce. W edu-
kacji formalnej realizowana jest w szkołach według nowej podstawy progra-
mowej, a także poprzez edukację nieformalną przez organizacje pozarządowe.
W szkolnictwie wyższym wpisuje się w kanony kształcenia przede wszystkim
na kierunkach ekonomicznych i politologicznych. Opracowane podręczniki
z zakresu problematyki rozwojowej odzwierciedlają profilowo wymienione kie-
runki studiów. Na polskim rynku wydawniczym dominują zatem podręczni-
ki i publikacje na temat ekonomii rozwoju oraz międzynarodowej współpracy
na rzecz rozwoju. Podręczniki te koncentrują się na teoriach ekonomicznych
i międzynarodowych stosunkach gospodarczych, a także na instrumentach po-
lityki wobec państw otrzymujących pomoc rozwojową. Takie ujęcie tematu
ukazuje problematykę rozwojową z perspektywy i przez pryzmat państw za-
chodnich, w odniesieniu do ich kategorii pojęciowych, w tym rozumienia roz-
woju i postrzegania go jako cel o wartościowanym kierunku (postęp). Kraje
niezachodnie ujmowane są jako przedmioty polityki i działań państw rozwi-
niętych gospodarczo, a ich efekty oceniane są według zachodnich kryteriów.
Podejście takie w sposób jednostronny tłumaczy realia społeczno-gospodarcze
niezachodnich regionów świata, może zatem potęgować europocentryzm i nie
przyczynia się w pełni do rozumienia zasad i mechanizmów funkcjonowania
kultur niezachodnich.
Podręcznik, który oddajemy do rąk Państwa, ma za zadanie przybliżyć pro-
blematykę rozwojową z perspektywy kulturowej. Rozwój definiujemy szeroko
– jako zmianę prowadzącą do powiększenia dobrostanu społeczeństwa w sferze
zarówno politycznej i gospodarczej, jak i w sferze kultury. W związku z ugrun-
towaną historycznie obecnością ekonomiczną, polityczną i kulturową Zachodu
w Azji i Afryce, w publikacji często pojawiają się odniesienia do wzorów i kon-
cepcji zachodnich. Niemniej jednak punktem wyjścia dla większości analiz są
kultury lokalne – ich reakcje i odpowiedzi na działania państw i organizacji za-
chodnich, jak również na wyzwania związane z funkcjonowaniem w nowocze-
snym, globalnym świecie. Podręcznik składa się z pięciu części.
8
Część 1. Lokalne odpowiedzi na europejską obecność – perspektywa hi-
storyczna
Artykuły zebrane w pierwszej części podręcznika ukazują wzory reagowania
kultur Azji i Afryki na bezpośredni lub pośredni kontakt z kulturą Zachodu
i ogólnie rozumianą nowoczesnością. Przedmiotem analizy są zarówno świa-
dome odpowiedzi na wyzwania, jak i nieuniknione zmiany, do których docho-
dzi w wyniku kontaktu. Zebrane artykuły obejmują różne obszary geograficz-
ne – od Azji-Pacyfiku po Afrykę Wschodnią, perspektywy czasowe (od XVI w.
po lata 60. XX w.) oraz przedstawiają różne typy relacji między lokalnymi kul-
turami a Europą (niechęć, fascynację, instrumentalne wykorzystywanie).
Jędrzej Greń w artykule Spotkanie Japonii z Europejczykami i początek izola-
cji (1543–1640) omawia najwcześniejsze kontakty Japończyków z Portugalczy-
kami w XVI–XVII w., poprzedzające późniejszą izolację i cechujące się otwartą
postawą Japończyków, gotowych na przyjęcie nowych wynalazków i chrześci-
jaństwa. Autor ukazuje, w jaki sposób skomplikowana wewnętrzna sytuacja Ja-
ponii ułatwiała taki właśnie kontakt.
Kolejne dwa artykuły dotyczą Azji Środkowej oraz państw, które zachowa-
ły nominalnie niezależność od zachodnich mocarstw. Joanna Modrzejewska-
Leśniewska (Szkolnictwo w Afganistanie – między tradycją a nowoczesnością)
przedstawia, jak doszło w Afganistanie do współistnienia dwóch typów naucza-
nia: szkolnictwa tradycyjnego, opartego na islamskich wartościach i zachod-
nich wzorach edukacyjnych, nierzadko promowanych przez afgańskich wład-
ców. Omawia też załamanie się szkolnictwa w czasach wojen toczących w ciągu
ostatniego półwiecza. Agnieszka Erdt w artykule Od okcydentozy do okcydenta-
listyki. Irańskie odpowiedzi na zachodnią ekspansję opisuje, w jaki sposób współ-
cześni irańscy intelektualiści próbują zmierzyć się z wyzwaniami wynikającymi
z kontaktu z Europejczykami, zarówno w sferze technologii, jak i idei. Autorka
pokazuje różne próby zdefiniowania problemu, zarówno te bardzo krytyczne
wobec Zachodu, jak i te, które szukają możliwości porozumienia i dialogu.
Część historyczną zamykają opracowania poświęcone Afryce. Artykuł Ag-
nieszki Rybaczyk Sufickie bractwo Muridijja wobec francuskiej dominacji w Se-
negalu przedstawia historię francuskiego kolonializmu w Senegalu i ruch oporu
podejmowany przez sufickie bractwa, ze szczególnym uwzględnieniem bractwa
Muridijja i jego założyciela Amadu Bamba – religijnego i politycznego prze-
wodnika Senegalczyków. Opracowanie Marty Jackowskiej-Uwadizu (Wpływ
modernizacji Etiopii na społeczność Afarów) pokazuje, że projekty modernizacyj-
ne prowadzone przez rząd Etiopii w obszarze rolnictwa wywarły nieodwracalny
wpływ na koczowniczą społeczność Afarów, wypierając ją z tradycyjnych miejsc
9
jej pobytu, zmieniając strukturę społeczną i sposoby utrzymania się, co w osta-
tecznym rozrachunku zahamowało jej rozwój.
Część 2. Wzory polityczne zachodnie i lokalne – zderzenie i synergia
Druga część podręcznika analizuje problemy rodzące się na styku tradycyj-
nych systemów społecznych i zachodniej demokracji. Przedstawiono tu spo-
soby przetwarzania zasad zachodniej demokracji liberalnej przez kultury Azji
i Afryki. Odmienne uwarunkowania historyczne sprawiają, że tworzą one lo-
kalne rozwiązania nierzadko odbiegające od zasad leżących u podstaw syste-
mu demokratycznego, takich jak równość czy wolność. Teksty dotyczą przede
wszystkim tych obszarów, w których obecność zachodnia trwała do czasów naj-
nowszych i odcisnęła się na współczesności (Azja Południowa, Bliski i Środ-
kowy Wschód), odnoszą się do struktur władzy oraz społeczeństwa obywatel-
skiego, a także ukazują zróżnicowane relacje między elementami zachodnimi
i lokalnymi (nieprzystawalność, synergię, zderzenie, podobieństwo).
Dwa pierwsze artykuły dotyczą stosunków władzy oraz zderzenia zachodniej
koncepcji demokracji partycypacji politycznej z tradycyjnym strukturami. Ka-
mil Minkner i Dariusz Czywilis (Rozwój demokracji w Indiach – rozwiązania
instytucjonalne a otoczenie społeczno-kulturowe) analizują proces demokratyza-
cji w niepodległych Indiach, rozwijający się w trzech głównych fazach (krzep-
nięcia, fragmentaryzacji i stabilizacji), ukazując trudności w dopasowywaniu
się demokratycznych instytucji politycznych do złożonego systemu społeczne-
go tradycyjnych Indii. Tematem artykułu Darii Paprockiej-Rzehak (Znaczenie
afgańskich struktur przedstawicielskich w procesie państwowotwórczym w XXI w.)
są tradycyjne afgańskie instytucje przedstawicielskie: dżirga i szura. Z jednej
strony stanowią one ważne ogniwo w procesie demokratyzacji, z drugiej – wy-
magają jednak poważnych przekształceń, by mogły stać się skutecznymi insty-
tucjami wyrażającymi interesy różnych grup społecznych.
Kolejne dwa opracowania przedstawiają reakcje kultur lokalnych na zachod-
nie koncepcje związane ze sferą polityki – demokratyzację oraz społeczeństwo
obywatelskie. Artykuł Justyny Zając (Państwa arabskie wobec europejskiej kon-
cepcji demokracji i praw człowieka) omawia napięcia rodzące się między demo-
kracją a społecznymi systemami państw arabskich. Autorka przedstawia dwojaki
sposób demokratyzacji tych krajów (top-down approach i bottom-up approach),
różnorodne reakcje na ten proces i towarzyszący mu konflikt wartości. Aga-
ta Fortuna w artykule Rola organizacji pozarządowych w Turcji w rozwoju spo-
łeczno-politycznym analizuje tradycyjne formy społecznej aktywności w Turcji
i możliwości ich legalnego działania. Przedstawia także rozwój organizacji spo-
10
łecznych w rozumieniu zachodnim oraz motywowane kulturowymi czynnika-
mi trudności, z jakimi borykają się organizacje pozarządowe.
Część 3. Rola elementów kultury w rozwoju
O ile poprzednie części kreśliły ramy historyczne i polityczne dla kulturo-
wych uwarunkowań rozwoju, ta część skupia się na aspektach kulturowych.
Wyróżnione zostały istotne z punktu widzenia rozwoju elementy danej kultu-
ry (rysy i kompleksy kulturowe). Autorzy starają się określić ich rolę w procesie
rozwoju społecznego i gospodarczego, udział określonych grup w rozwoju poli-
tyczno-społecznym, a także znaczenie, jakie w procesie tym odgrywają lokalne
obyczaje. W części tej znajdują się teksty dotyczące zróżnicowanych obszarów
Azji i Afryki. Podejmują one analizę takich elementów kultury, jak: kategorie
społeczne, normy społeczne, instytucje nieformalne.
Beata Kowalska w artykule Kobiety a zmiana społeczna ukazuje rozziew po-
między deklaracjami ONZ w sprawie równości płci a rzeczywistą sytuacją ko-
biet w krajach arabskich. Dowodzi, że choć podstawowe czynniki gwarantują-
ce jakość życia wyraźnie się poprawiają, to jednak wciąż wiele pozostaje w tej
kwestii do zrobienia. Badaczka podejmuje też ogólniejszy problem dostosowa-
nia projektów rozwojowych do rzeczywistej roli, jaką odgrywają kobiety w da-
nej kulturze. Rolę kobiet w przemianach kulturowych omawia także Zuzanna
Augustyniak (Emancypacja i udział kobiet w rozwoju gospodarczym i kulturowym
Etiopii), przedstawiając ich udział w życiu społeczeństwa Etiopii: w edukacji,
gospodarce, polityce, armii i sztuce.
Do analizy struktury społecznej odnosi się także artykuł Joanny Łupińskiej
zatytułowany Rola dalitów (niedotykalnych) w rozwoju społecznym i gospodar-
czym Indii. Autorka przedstawia sytuację dalitów, będących najniższą grupą
społeczną w Indiach, w aspekcie politycznym, społecznym, gospodarczym i re-
ligijnym. Ukazuje, że mimo konstytucyjnego zniesienia niedotykalności oraz
innych barier uniemożliwiających rozwój tej warstwy i jej pełną integrację ze
społeczeństwem, proces ten wciąż jest hamowany przez przekonania społeczeń-
stwa indyjskiego głęboko zakorzenione w wielowiekowej tradycji.
Tę część książki zamykają dwa opracowania dotyczące Bliskiego Wscho-
du. Magdalena Nowaczek-Walczak w artykule „Czas przemówić” – kampanie
społeczne w świecie arabskim analizuje arabskie kampanie społeczne. Ukazuje,
w jaki sposób religijne święto Ramadan może być wykorzystane w reklamach
społecznych. Omawia też moralną tematykę kampanii, które podejmują kon-
trowersyjne kwestie związane z prawami kobiet i terrorryzmem w sposób zro-
zumiały i możliwy do przyjęcia dla arabskich odbiorców. Katarzyna Górak-So-
snowska w artykule Wasta (klientelizm) a rozwój społeczno-gospodarczy w świecie
11
arabskim analizuje specyficznie arabskie zjawisko kulturowe, jakim jest wasta,
czyli nieformalna zależność między patronem a klientem w sferze politycznej
lub gospodarczej. Przedstawia, w jaki sposób klientelizm pełni komplementar-
ną funkcję wobec niewydolności struktur państwa, a zarazem może stanowić
mechanizm wykluczenia społecznego, ograniczając możliwości awansu i roz-
woju osób znajdujących się poza tym stosunkiem społecznym.
Część 4. W stronę rozwoju endogenicznego
Ta część publikacji również dotyczy kulturowych uwarunkowań rozwoju,
jednak przyjmuje inną perspektywę badawczą. Tym razem zasadniczym punk-
tem odniesienia są kultury lokalne, traktowane jako systemy o określonych za-
sobach materialnych i niematerialnych. Autorzy w swoich rozważaniach poszu-
kują odpowiedzi na pytanie o wewnętrzne czynniki rozwoju kultur lokalnych.
W tym sensie zbliżają się w swoich rozważaniach do coraz bardziej popularnej
koncepcji rozwoju endogenicznego – czerpiącego z bogactwa lokalnych kultur.
Artykuły dotyczą koncepcji indygenicznych (w tym najbardziej znanego w lite-
raturze przedmiotu tzw. azjatyckiego modelu rozwoju), jak również sposobów
uwzględniania i wykorzystywania elementów kultur lokalnych w programach
rozwojowych.
Jacenty Siewierski w artykule Azjatycki model rozwoju na przykładzie Chin
i Japonii ukazuje użyteczność zachodnich instrumentów cywilizacyjnych, obej-
mujących sferę rozwiązań prawnych i ekonomicznych, jak i osiągnięć technolo-
gicznych dla rozwoju kultur nieeuropejskich. Autor dowodzi, że powinny być
one jednak oparte nie na zachodnich wzorcach wartości, lecz na wartościach
charakterystycznych dla danej kultury, które stanowią podstawę jej żywotno-
ści i rozwoju.
Pozostałe teksty dotyczą implementacji programów rozwojowych z uwzględ-
nieniem potencjału kultur lokalnych w takich sferach jak turystyka czy obsza-
ry chronione. Mirosława Czerny (Rola dziedzictwa materialnego i duchowego
w rozwoju. Przykłady z Globalnego Południa) omawia rodzaje dziedzictwa kul-
turowego i sposób, w jaki może być ono wykorzystane w rozwoju danego kra-
ju dzięki jego świadomej ochronie i ekspozycji. Autorka podkreśla rolę spo-
łeczności lokalnych w tym procesie i zwraca uwagę, że może on nieść nie tylko
korzyści, lecz również mieć skutki niepożądane w sytuacji, gdy dochodzi do
niezrównoważonej eksploatacji dziedzictwa. Elżbieta Puchnarewicz w artyku-
le Turystyka jako stymulator rozwoju lokalnego w Afryce bada, do jakiego stop-
nia turystyka staje się katalizatorem przemian rozwojowych w Afryce. Autor-
ka zwraca uwagę na cywilizacyjne zapóźnienie Afryki, które – z jednej strony
– jest jej atutem, gdyż czyni ją interesującym obszarem turystycznym, jednak