Table Of ContentHI STO RYCZ N E BITWY
SŁAWOMIR LEŚNIEWSKI
JEROZOLIMA 1099
WSTĘP
W polskiej literaturze historycznej, zarówno pięknej, jak
i popularnonaukowej, temat wypraw krzyżowych nie był
zbyt często poruszany. Jest to o tyle dziwne, ponieważ nie
tylko pierwsza krucjata, ale również cała trwająca dwa
stulecia epopeja krzyżowa stanowią niezwykle barwną pa-
noramę dziejów muzułmańskiego Wschodu, chrześcijańskiej
Europy i Bizancjum. Być może jakimś wytłumaczeniem
tego stanu rzeczy może być to, iż udział Polaków w kruc-
jatach był ograniczony i sprowadzał się w zasadzie do
uczestnictwa w nich pojedynczych rycerzy i możnowładców.
W literaturze pięknej poczesne miejsce zajmuje trylogia
Zofii Kossak-Szczuckiej: Krzyżowcy, Król trędowaty, Bez
oręża, której pierwsza część poświęcona jest pierwszej wy-
prawie krzyżowej. Autorka, krytycznie analizując dostępne
źródła i opracowania, napisała dzieło urzekające barwnoś-
cią, dramaturgią, prawdą o człowieku średniowiecza i jego
skomplikowanej psychice popychającej go do czynów
wspaniałych, bohaterskich, ale i ohydnych, choć w wielu
momentach fakty historyczne wyretuszowała lub wręcz
„nagięła".
Wśród przekładów czołową pozycję zajmuje bez wąt-
pienia trzytomowe dzieło Stevena Runcimana Dzieje wy-
praw krzyżowych. Właśnie przede wszystkim na nim się
oparłem pisząc swoją książkę.
Opracowanie Runcimana jest wynikiem wieloletnich ba-
dań nad źródłami do wypraw krzyżowych: łacińskimi,
greckimi, arabskimi, ormiańskimi, syryjskimi. Spośród
nich dwa: Aleksjada Anny Komneny, jedyne ważne źródło
greckie dotyczące pierwszej krucjaty, oraz anonimowe Gę-
sta Francorum et aliorum Hierosolimitomm - jedno z pod-
stawowych źródeł łacińskich, doczekały się polskich wy-
dań. Właśnie z nich pochodzi wiele cytatów zamieszczo-
nych w Jerozolimie 1099. Oprócz wymienionych książek
duże znaczenie mają: kronika Rajmunda z Aąuileres, ka-
pelana Rajmunda z Tuluzy, Historia Francorum ąui cepe-
runt Jeiusalem, oraz dzieło Fulchera z Chartrers, kapelana
Baldwina z Boulogne, Gęsta Francorum Jherusalempereg-
rinantium. Najpełniejszy obraz pierwszej kruąaty daje zaś
napisane około 1130 r. dzieło Alberta z Akwizgranu, Liber
Christanae expeditionis pro ereptione, emundatione et re-
stitutione Sanctae Hierosoly Ecclesiae. Mimo wielu zmyś-
leń i przeinaczeń praca ta zawiera wiele cennych uwag,
informacji i opisów.
Spośród źródeł ormiańskich i syryjskich należy wyróżnić
Kronikę Mateusza z Edessy, obejmującą dzieje Syrii od 912
do 1136 r. Źródła arabskie do czasów współczesnych
zachowały się jedynie w niewielkich fragmentach i ich
znaczenie dla odtworzenia dziejów pierwszej wyprawy
krzyżowej jest stosunkowo niewielkie.
Czytelników pragnących dokładniej prześledzić zestaw
źródeł do pierwszej i następnych wypraw krzyżowych oraz
opracowań, na których oparł się Runciman, odsyłam do
lektury zamieszczonego w jego dziele Aneksu I oraz biblio-
grafii.
NA STYKU DWÓCH ŚWIATÓW
Przyczyny wypraw krzyżowych narodziły się tego sa-
mego dnia, w którym zwycięski kalif Umar na czele
swojej armii wkraczał do Jerozolimy. Był rok 638. Arabo-
wie w zdobywczym marszu przez Azję i Afrykę sięgnęli
po miasta Syrii i Palestyny, wśród nich najważniejsze dla
chrześcijaństwa - Jerozolimę, Betlejem, Nazaret. Cesarz
bizantyjski Herakliusz, gdy dotarły do niego wieści o klę-
sce jego armii w bitwie z Arabami i utracie bogatej
prowincji, wyrzekł prorocze słowa: „Żegnaj Syrio, żegnaj
na długo"1.
Po pierwszym wstrząsie, jaki przyniósł arabski podbój,
bliskowschodni chrześcijanie skonstatowali, że ich sytuacja
nie zmieniła się bynajmniej na gorsze. Im oraz Żydom
pozwolono zatrzymać miejsca kultu i korzystać z nich bez
żadnych przeszkód. W sferze podatkowej zaś, dla wielu
bardziej istotnej niż kwestie wiary, sytuacja wręcz się
poprawiła. Nałożony na chrześcijan podatek pogłówny,
tzw. dżizja, był o wiele mniej uciążliwy od ciężarów pono-
szonych przez nich za czasów bizantyjskich. W rzeczywis-
tości więc chrześcijanie syryjscy i palestyńscy przez kilka
następnych stuleci nie mieli wielu powodów, aby tęsknić
do władzy basileusów*. „Chrześcijanie nie mieli więc po-
1 S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, t. I, Warszawa 1987,
s. 29.
* Basileus - grecka nazwa cesarza bizantyjskiego.
wodu do narzekań na triumf islamu. Mimo sporadycznych
prześladowań i kilku upokarzających przepisów wiodło się
im lepiej niż za cesarzy chrześcijańskich. Panował większy
porządek. Handel prosperował, a podatki były niższe.
Ponadto przez większą część VIII wieku cesarz chrześ-
cijański był heretykiem, ikonoklastą, prześladowcą wszyst-
kich ortodoksów greckich, którzy oddawali cześć świętym
wizerunkom. Dobrym chrześcijanom żyło się lepiej pod
rządami niewiernych"2.
Sytuacja taka trwała do końca panowania dynastii
Umajjadów, władców tolerancyjnych, o szerokich ho-
ryzontach umysłowych, oraz za rządów Abbasydów. Jesz-
cze w IX wieku patriarcha Jerozolimy pisząc do patriarchy
konstantynopolitańskiego stwierdził, że władze muzułmań-
skie „są sprawiedliwe i nie czynią nam zła ani gwałtu"'.
Wraz z upadkiem Abbasydów na początku X wieku
Bliski Wschód stał się widownią dramatycznych wydarzeń.
Powstałe na gruzach sułtanatu bagdadzkiego państewka
zaczęły się wzajemnie wyniszczać, ułatwiając tym samym
Bizantyjczykom podjęcie kontrofensywy. Dwaj kolejni ce-
sarze, Nicefor Focas oraz jego zabójca i spadkobierca
zarazem Jan Tzimiskes, w latach 960-975 przeprowadzili
wiele błyskawicznych kampanii opanowując Syrię i część
Palestyny, jednak bez Jerozolimy. Różniły się one od
wszystkich poprzednich pod względem ideologicznym.
O ile wcześniejsze wojny, czy to przeciwko niewiernym
Arabom, czy przeciwko ochrzczonym Bułgarom, trak-
towano bez różnicy, o tyle teraz walkom o wyzwolenie
wschodnich chrześcijan zaczęto nadawać święty charakter.
Nicefor i Jan zaczęli głosić, iż prowadzą wojny dla chwały
chrześcijaństwa, oswobodzenia jego świętych miejsc i zni-
szczenia islamu. W liście Jana Tzimiskesa do króla Ar-
2 Runciman, Dzieje..., t. I, s. 139.-
3 Tamie, s. 37.
menii pojawiło się zdanie: „[...] naszym pragnieniem było
uwolnienie Świętego Grobu od obelżywości muzułma-
nów"*.
Następca Jana, Bazyli II, zwany Bułgarobójcą, nie kon-
tynuował jednak ekspansji na Wschodzie i zawarł z kali-
fem fatymidzkim rozejm, który utrzymał się bez większych
wstrząsów przez następnych kilkadziesiąt lat.
W latach 1004-1014 chrześcijanie syryjscy i palestyńscy
przeżyli okres prześladowań przez kalifa Al-Hakima, syna
chrześcijanki, a ponadto wiele lat wychowywanego przez
chrześcijańskich nauczycieli! Kalif - w meandry jego
skomplikowanej psychiki i przyczyny, dla których tak
bardzo znienawidził chrześcijan, wchodzić tu nie będziemy
- w 1009 r. rozkazał między innymi zburzyć Kościół
Świętego Grobu. Pięć lat później muzułmanie spalili lub
ograbili 30 000 kościołów! Wielu chrześcijan zostało zmu-
szonych do zmiany wiary.
Prześladowania ustały jeszcze za życia Al-Hakima, który
z kolei stał się nieznośny dla swoich współwyznawców.
Teraz dla chrześcijan nadeszły dobre czasy. Fatymidzi,
którzy w 1029 r. odzyskali pełną władzę nad Palestyną,
zezwolili im na odbudowę kościołów i swobodne pielg-
rzymowanie do świętych miejsc. Jerozolima i miasta syryj-
skiego wybrzeża znów zaroiły się od ludności chrześcijańs-
kiej. „W połowie XI wieku chrześcijanom palestyńskim
wiodło się więc wyjątkowo dobrze. Władze muzułmańskie
odnosiły się do nich łagodnie, cesarz troskliwie dbał o ich
interesy. Handel przeżywał okres rozkwitu, rosła wymiana
z chrześcijańskimi krajami zamorskimi. I nigdy jeszcze
Jerozolima nie cieszyła się tak gorącym afektem i tak
wielkim bogactwem, pielgrzymi z Zachodu przywozili bo-
wiem hojne dary"5.
4 Tamie, s. 42.
5 Tamie, s. 46.
Przez większą część XI wieku na Wschód płynął stru-
mień pątników. Byli to ludzie różnych stanów, w różnym
wieku, od dzieci po starców, kobiety i mężczyźni. Przemie-
rzali drogę, która zdawała się nie mieć końca, w groma-
dach liczących często po kilka tysięcy osób. Zatrzymywali
się w Konstantynopolu, największym i najbogatszym mieś-
cie ówczesnego świata, by podziwiać jego przepych i ujrzeć
wszystkie znajdujące się tam relikwie. Stamtąd podążali do
Palestyny, żeby zwiedzić święte miejsca: sanktuaria Jerozo-
limy, Nazaret, Betlejem, górę Tabor, zanurzyć się w wo-
dach Jordanu. W ojczystych krajach witano ich z należną
czcią jako pielgrzymów Chrystusowych, którzy dokonali
rzeczy wielkiej i wspaniałej, odbywając najświętszą ze
wszystkich podróży.
Pielgrzymki mogły w sposób niezakłócony podążać na
Wschód pod warunkiem, że na terenach Azji Mniejszej
i Bliskiego Wschodu panować będzie spokój. Tak się
działo do połowy XI wieku. Nową siłę, która pojawiła się
na politycznej scenie tego rejonu świata, byli Turcy sel-
dżuccy. Ich książęta stanowili grupę awanturników
pochłoniętych ciągłymi walkami o władzę, nienawidzących
się wzajemnie, ale potrafiących w imię nadrzędnego rodo-
wego interesu zjednoczyć się i wystąpić przeciwko wspól-
nemu wrogowi. Pod tym względem byli bardzo podobni
do synów normandzkiego wodza Tankreda de Hautevil-
le'a, wśród których był słynny Robert Guiscard". Jednakże
w przeciwieństwie do nich dysponowali o wiele większym
potencjałem militarnym, mogąc się oprzeć na licznych
hordach Turkmenów.
W 1055 r. przywódca Seldżuków, Tughril Beg, po wkro-
czeniu do Bagdadu uzyskał świecką władzę nad wszyst-
kimi krainami, które podlegały religijnemu zwierzchnictwu
kalifa. Tughril Beg tylko raz, w 1059 r., zaatakował Cesar-
6 Patrz rozdział „Zachód wyrusza na Wschód".
stwo. Jego następca, Alp Arslan, nie był już tak powściąg-
liwy. Od połowy lat sześćdziesiątych Turcy seldżuccy za-
częli systematycznie najeżdżać ziemie Bizancjum, które
przeżywając głęboki kryzys militarny spowodowany błęd-
ną polityką Konstantyna X nie potrafiło postawić skutecz-
nego oporu.
Kampania 1071 r., prowadzona przez cesarza Romana
Diogenesa dla odzyskania Armenii, zakończyła się kata-
strofą. W bitwie pod Mantzikertem jego liczna, ale skleco-
na naprędce i słaba jakościowo armia została rozbita przez
wojska Alp Arslana. Ranny cesarz dostał się do niewoli.
Klęska pod Mantzikertem, największa w całych dziejach
Bizancjum, wstrząsnęła Cesarstwem, krusząc jego wojsko-
wą potęgę. W konsekwencji stanowiła jedną z bezpośred-
nich przyczyn, które spowodowały kruq"atę. „W oczach
późniejszych krzyżowców Bizantyjczycy utracili na polu tej
bitwy zaszczytny tytuł obrońców chrześcijaństwa. Mant-
zikert uzasadniał konieczność interwencji Zachodu"7.
Dwudziestoletni okres po bitwie pod Mantzikertem
w historii Bizancjum zapisał się pasmem intryg, skryto-
bójstw, zdrad i buntów. Powstały zamęt wykorzystali Tur-
cy. Angażując stosunkowo niewielkie siły i umiejętnie wy-
korzystując wewnętrzne walki pomiędzy pretendentami do
tronu cesarskiego stopniowo opanowali niemal całą Azję
Mniejszą. Sulajman Ibn Kutulmisz za siedzibę swojego
sułtanatu obrał leżącą na przedpolu Konstantynopola
Nikeę.
Gdy w 1081 r. na tronie bizantyjskim zasiadł Aleksy
I Komnen, jeden z największych mężów stanu tamtych
czasów, stan jego państwa był rozpaczliwy. Cesarstwo
niebezpiecznie „skurczyło się" w swoich granicach, atako-
wane jednocześnie przez Turków, Słowian i Normanów
Roberta Guiscarda. W Azji, poza Antiochią, w rę-
7 Runciman, Dzieje..., t. I, s. 139.-
kach Bizantyjczyków pozostały jedynie skrawki wybrzeża
Morza Czarnego i izolowane miasta nad Morzem Śród-
ziemnym. Spośród licznych książąt seldżuckich - wasali
Sulajmana lub Malikszacha, syna Alp Arslana, którzy
rozciągnęli swą władzę nad rozległymi terytoriami Syrii
i Azji Mniejszej - do największego znaczenia doszli Man-
gudżak, władca Kolonei, władca Smyrny Czaka, kontrolu-
jący wybrzeże Morza Egejskiego, oraz Daniszmendzi,
w których rękach pozostawały między innymi Cezarea,
Sebastea i Amasea.
Palestyna z Jerozolimą od 1079 r. stała się domeną
Tutusza Ibn Alp Arslana. Namiestnikiem Świętego Miasta
został jego dowódca Artuk Ibn Aksak.
W roku 1085 Aleksy I przeszedł do kontrofensywy.
Zręcznie prowadzona dyplomacja przyniosła mu o wiele
więcej korzyści niż siła oręża. Posługując się konsekwent-
nie metodą intryg cesarz umiejętnie wygrywał jednych
władców tureckich przeciwko drugim i eliminował kolej-
nych wrogów Cesarstwa. Jako pierwszy odpadł Sulajman
Ibn Kutulmisz, zabity w bitwie z wojskami Tutusza.
W 1092 r. syn Sulajmana, Kilidż Arslan, za poduszczeniem
cesarza dokonał skrytobójczego zabójstwa Czaki, najgroź-
niejszego chyba spośród wszystkich seldżuckich książąt.
Śmierć Czaki zbiegła się w czasie ze zgonem Malikszacha.
W tym momencie gmach seldżuckiego imperium zaczął
się chwiać w posadach. Z jednej strony synowie Malik-
szacha rozpoczęli zażartą wojnę domową o władzę, z dru-
giej zewsząd zaatakowali wrogowie zewnętrzni. Doszło do
walki niemal wszystkich ze wszystkimi. Z południa wyszło
uderzenie Fatymidów przeciwko Palestynie. Na półno-
cnym wschodzie atabeg* Mosulu z ramienia kalifa abbasy-
dzkiego, Kurbugha, rozpoczął aneksję ziem Ridwana
z Aleppa, brata Dukaka z Damaszku i syna Tutusza.
* Atabeg - namiestnik wojskowy, dowódca armii.
