J OLAS AK

591 Pages·2006·2.41 MB·Indonesian

]ainkoak —ikusiaz bakarrik?— milla gauza ederrez 'jantzi eban
mundua. Goian, miiloika izarkiren artean, eguzkia dizditsu; gure al-
boan, urdin ta nagusi, itxaso zabala; gure oinpean lurra mendiz, .zu-
gatzez, errekaz ta egaztiz ornidua. Gauza zoragarri guztiok, munduaren
asi-asieran nunhait, geuretzat sortu ehazan ]aunak, eta Bera Aita ta
Egille dogun ezkero, gauzok ditugu lorratz eta mailladi zeruraiño
igoteko.
Izadi-zale ba'zara halez be, zoaz sarri mendirantza, ta, zelai orlegi
ta mendi-gain jagiak ikusiz, arnas artu ta poz-alaitu za'tte henetan. ]aso
gorantza begiak eta eder-eisi gau izartuarcn anditasuna. JJrreratu 'txas-
-egalera, ta askatu egizu b'totza aren ederra txalotuz. Entzun, adi-zur,
goi-beak dagien ereserki l'dluragarria, izadi osoak ]ainkoari zuzentzen
dautson kantu ozena. Ar, zuk be, kantu orretan esku, ta kanta eten
har'tk biotz-kantar'tk bero sentikorrena.
Esku arteart daukazun liburu au, aurtxo ta nagusi, ortarako la-
guntzaille lez egiña dozu. ]aink.oak egiñiko gauza guztien antzera, lurra,
izadia, mundua txit eder ta egokia da, dudarik bage; baiña giza-semeok,
sarri askotan, loitu ta gaiztotu egin doguz Jainko-eskutiko gauza eder
apaiñok. Guk, jakiñez beintzat, ez daiguzan okertu ta biurritu, herez
dauan mingoztasuna kendu ta al giñoan dotoretu ta poz-alaiazo baiño
Liburu onek, goizean loratxuak lez, irriaren keiñu eztia dagerkig
ortarako apaindu dot jolas-hitxiz, kantu soiñuz, ipuin mardulez ta ira-
kurgai arin errezez. Umeak maite dabez pneik guztiok, lau berezko ta
suma bageak diralako.
JOLASAK.—Gaur, zoritxarrez, jostaillu geiegi dakusgu umetxoen
eskuetan, zentzunez ta gizabidez azteko kaltegarri yakezan jostaillu
geiegi. Azken urteotan gure kale, zelai ta bideak gerrariz beteta agiri
dira; dana da gezia, esku-burdin, sutarma, zizpa, azaga ta abar. Onek,
harriz, herez haketsu ta eder-zale dan umea sen oker ta biurriz heterik
izten dau. Len-oinkadak emoten asi-barri danarentzako kalte andia, be-
netan. Izadia, ederra, Jainkoa, urko-laguna, aberria ta onakoak maite
izaten erakusten dautsozan jostailluak bear ditu umeak.
Esan oi danez, erreka ertzean urari hegira igarri barik joaten yakuz
orduak. baita olgetan dabiltzan umetxoai begira be. Zelako pozaldiak
dakarskuezan eutakl Naiz etxe barruan edo zelaian, naiz atartean edo
ondar gaiñean, aurtxoak heti jolaslari ta artega. Lelengo urteak olgetan
emon oi dabez, ta guretzat hai ikuskizun zoragarriak! Ezertxo he ez
dahe adigaitz, nastu edo matasa zaillekorik, dana errez, berezko ta
apain eza baiño. Eurak dituen jolasak ikasteko be eztabe bear gaitasun
andirik, ez indar ta saio larregirik be.
Aurra jolaska yaku atsegiñez betea: geldi ta bazterrean jarria hal-
din ba'dago, meko ta geixo iduritzen yaku. Dabillela ara ta ona, hizkor
ta urduri. gorputza azi ta eratzeko he, osasunerako be bear dau ori ta.
Umeak, bere garaian, janari lez dau jolasa. Kezka ta huruauste ikara-
garri da etxean jolasten eztan umea. Zelai zahala egoki ta eder yako,
gorputz eta arima zalo ta osasuntsu azi ta indartzeko. Zoriontsuak ziñez,
gaztetan, goian zeru zahala ta beian zelai loratsuak dahezan gizasemeak.
Giro ta inguru orrek, igarri barik, askoz jator ta gizonago egingo ditu.
Jolasak norhere izakera osotzeko laguntza damosku, ta izakera orrek,
jolas-griña orrek bizi guztian dirau. Urneak jolasez bizi dira, diñoenez,
gazteak amesez eta zarrak gomutapenez. Umearenlzat, bost urtetik
amarreraiño, ikaskairik beiñena jokua da; amarretik amabost urteraiño,
hearrezkoa, ta amahostetik ogei ta bateraiño, oso egokia. Bere bizial-
diko irutik hat jolasean emoten dau.
Gogoan izan, alan he: jokua ta jolasa ez dira bizi-muga, bitarte
hat haiño, um.ea gizon izatera eldu daiten. Orrela begiratu ezkero,
jolasak ba-dau bere esangura ta muiña, hizi-bizia izan he: umearen
gaitasunak egokitu, joera-griñak zuzen-azo, zirkin-eragiñak alai-jostarazi.
Antxiñakoak au esan oi eben: "Atsegin emonez eskolatu". Esakun au,
aspaldikoa dan arren, ezta iñoiz be beiñolako ta zar itxia, beti gaur-
koa haiño.
Umetxoentzat atsegingarri da olgetea, itz au pozaren kideko da-ta.
Zelan jolastu jakin bear, alan be. Bakarka iñoiz egin oi dan arren,
geienetan taldeka jolasten da; ta askoren arteko gauzetan ardura geiago
izan bear dogu, iñori miñik ez emoteko be. Galtzen eta irabazten jakin
bear da; onako jolas ta jokuetan, bada, ezta egundo be irabazleko
jolasten, geure trebetasuna ta antzea kidekoen artean neurtu ta erakus-
teko baiño. Gaur arek irabaziko dau, biar arek besteak. Naiz galdu
naiz irabazi, ezta artegatasunik erakutsi bear. Galtzen baldin ba'da,
kirol arauz galdu bear da.
ABESTIAK.—Mundu txiki dira umeak. Aziaz ta ikasiaz doazala,
gauza barririk asko aurkitzen dabez, ia igarri ta konturatu barik, euren
barne-mundu orren zelaian. Azterketa andiak egin daroez barrenera
begira, ta guretzat aspalditik ezer etziran gauzak, eurentzat arrigarri
dira oindiño. Arrigarritasun ori, geldiro geldiro, urteak joan urteak
etorri, gauzen ezkutua jakiñaz, uxatzen yake. Baiña, bitartean, euren
mundu estu orretan bizi dira, arraiña urtegian lez.
Eta, izan be, umetxoaren izate barnean dagoz guk len-urteetan
jakitera eltzen garean arrigarririk asko. Ta barruan dardar dagitson
ames-mundu orrek su artzeko, txingar bat naikoa dau sarri askotan.
Olerkariak geienez barrura so-egin oi dau, bere izatearen leza sako-
nean aurkitzen hai ditu gauzarik eder jorienak. Umea be olerkari,
bertsolari da bere neurri ta giñoan, olerkari erne-min, olerkari loratan.
Lora ta txoriak, erreka ta margoak, mendi ta zugatzak begiko he be-
giko yakoz: kuma-kantak, ipuin-eresiak, maitagarrien oiuak eta itz-neur-
tu samurrak atsegin ditu. Olerkia arimearen doi eder dogu, ta kantuak
gora ta inportantzi ikaragarria dau umetxoaren mundura esnatzean.
Orixegaitik ipiñi dodaz emen, ille bakotxean, abesti arin errikoi
halzuk. Lendik be, gizaldiz gizaldi, gure aurretikoak abestu ebezanak
dira, gure ama ta amamak ezpanetan erabilliak; geienak beintzat zar-
-sundaz asetuak, eta beste batzuk gure olerkari yaukalak ondu ta egi-
ñak. Danak be errez ikasi leikez, errez abestu, joare antzera biotza
dardarazoz.
gero, aziaz doalarik, pentsamentuen ederra, izkeraren ederra be atsegin
yako. Iru-lau urtera czkeroz, gauzak here eran ta neurrian aitzera eldu
dala adierazteko, norbaitek kantuak eta ipuiñak esatea nai izaten dau.
Geroago, irakurten ikasi dauanean, iñoren laguntza barik be, zokondo
hatera jo ta antxe irakurriko ditu berenez atsegiñen yakozan ipuin eta
kontakizunak.
Irakurten ikasiaz, izan be, gero ta zahalago egin yako bere ames-
-mundua. Ta norbaitek edesten ez baldin ba'dautso ipuiñik, herak es-
katuko ditu ipuin-liburuak, ipuin barriak, ase-eziña baita here irakur-
-zaletasuna. Ta bere mundu txikian, nasai ta zoragarri, maitagarriakaz,
sorgiñakaz, aztiakaz, gizuren eta erraldoiakaz adiskide egin da. Auxe
egin dabe umeak beti, ta berak be auxe egin bear. Eder-min da, ta
min orren atzetik dabil atertu bage. Ta eder-bidetik ibilte ortan bere
adimen-argiaz topo dagi, bere harru osoaz. Eskolan be, zenhat gauza
ikasiko dabezan! Ahesti ta musika zale egingo da, antzerki zale, kirol
zale amorratu. Etxe barruan eta eleizan otoitzaren ederra somatuko
dau, bere arimearen hikaintasuna.
Euskaldunok andi ta txiki eder-zale, ipuin zale izanak gara heti.
Erriak —esan oi danez—; euren aurtzaroan, ipuiñakaz bizi dira poz-
kor ta alaitsu. Guk be, aldiaren altzoan barrenduz kondaira zarrik ez
dogun arren, aurtzaro orren ezaugarri, enda azkar burutsu adierazle
diran ipuin-sail galanten jaube gara: gure literatura ezta urria, zazpi
prohintziotan atan he, edeski, kontakizun eta ipuiñetan.
Emen, esku artean daukazun au ume-liburua dan ezkero, aur-go-
goerari, pentsaerari dagokiozanak hakarrik aldatu ditut; haiña ba-dira
onako lanak aldizkari ta liburuetan bilduma, antologi (lorategi) an-
diak osotzeko aiña. Azkue zanak bere Euskalerriaren Yakintza'n, luze
ta lahur, 241 onako dakaz; Lontzi Ahak bere Ipuintxoak lihuru bie-
tan, 200; Legoaldi'k eta Altuna'k ainbat euskeratu ebetan; Bizenta
Mogel'k, Iturriaga'k, G. Muxika'k, }. B. Barbier'ek, Mayi Ariztia'k,
]ulene Azpeitia'k, J. San Martin'ek eta beste askok, lan ederrak dabez.
IRAKURGAIAK.—Gero, txit laster, gaztetxoa eske daukazu oin-
diño he. Zeren eske? Orain, egia, eztau amesezko gauzarik eskatzen,
maitagarriakaz be ia asetu da; beste zerbait gura dau, nunbait. Jazoriko
kontuak, egintzak eta edeskizunak eskatzen ditu; lengo munduko gau-
dodan au? Ames-laiñotan murgil ez ete noa hizitza zear?" Itaun au
bere huruari egiten dautso lenengo, ta gero bere amari edo aitari.
Egizaleago hiurtu yaku, ta elezarretako ames-jazokunak eder yakozan
arren, here aurretikoak egin zituen gauza arrigarriak gogokoago ditu;
herak he arein antzeko izan nai leuke, ta kementsu, biotz-zabal, arrisku-
rako gertuago agertzen asi yaku. Garai ontan gizon, emakume ta aur
geiagogaz artu-emonean sartu da, eurakaz bardindurik. Eta, ezer baiñn
len, ikasiak dakarren poztasuna sentiduten dau biotz-barruan. Azken .
hako lez egin da bere mundMa, ta bere hizitza zear edatu ta zahaltzen dan
iakintzazko hide zoragarria argituaz yoako aurrez aurre.
Begiak dauz, ta eurokaz zenhat gauza dakusan ezker-eskuma! Iza-
diak edertasunaren guria eskintzen dautso ihaika, jakintzak gauzen zer-
gaitia; eta inguruan ditun gauza guztien gun ta sustraia gero ta gar-
tsuago jakin nairik, oso artega ta urduri dabilkigu gaztetxoa. Jakin-gose
ori itoteko itandu egiten dau, irakurri egiten dau. Beraz, liburuak ez
yakoz ukatu bear.
Gaztetxoai opaturiko liburu ontan ainbat irakurgai ipiñi doguz,
jakingairik asko dira herton, gazteak eskolatu ta gogoz jantzi daitezan,
euren adimen-arasci zabal-ederrago egin daiten. Auxe haita lan au boro-
biltzean izan dogun asmo berezia. Beste errietan eta izkuntzetan orre-
laxe egin dabe. Guk zergaitik ez? Ez al gara hiotzez ta adimenez orni-
dutako gizakiak? Bai umeak bai ume-azleak ha-dabe emen jolas, kanta,
ipuin ta irakurgairik naikoa. Baita, irakurten dauanak laster so-
matuko dauan lez, euskera errez, gozo, ugaria be.
JJmeen adin eta sasoiari egokien datorkion janaria aukeratu, ego-
kitu ta goxo-goxo eskintzea ez da urrean lan erreza. Ona gaur mundu
guztiak darahilen kezka: umetxoak baitira hiarko gizon, eurai edertoen
yatorkezan zinema, irrati-saio, urrutikuskizun-jolas, aldizkari ta irakur-
gaiak atondu. Baiña ezta zelai ontan askorik aurreratzen; alde guztie-
tatik datorkigu, ba, atx la illeta bardiña: "Bear aiñako ardura barik
daukaguz umetxoak". Alemani'n hertan, oraintsu, aurrentzat irakurgai
egoki gitxi dituela-ta, Stuttgart'eko "Ernest-Klett" argitaldari etxeak,
eskola liburuak harriztu ta gaurkotasunez jazteko, olako sari hatzuk
ipiñi ebazan: doixtar idazle guztieri lau kuartilla geien ebazan ipuin
bat idazteko eskatzen eutsen. 2.466 idazle agertu ziran; haiña, host
jakitunek osotzen eben maikoen eritxiz, egilleak eskatzen zan gaitasu-
nik beteten ez ebelako, batek he ez eban saririk artu.
Olerkaririk eta idazlerik onetmk etziran aurkeztu zoritxarrez, bai
ostera kaskar ta ez-ezagunik asko. Naiz-ta sari bage, sei aukeratu ebe-
zan onzat emonik. Zelakoak ziran seirok? Minheratiak ez, ezta ez-
korrak be, bizi au zurbil ta illun margoztu oi dauskuenen artekoak,
alai ta irriharretsu apaintzen dauskuenak baiño. Ta, izan he, ainbeste
zinkulitt atsekabe daukan mundu au eztogu iñoiz be dan haiño narra-
sago ta dongeago egin bear. India'ko olerkari yaukal R. Tagore'k,
here aur-eskola sortzerakoan, heste asmo bat izan eban: zelai, zugatz,
ur, margo, soiñu, txori, lora ta onako ederrez umetxoen arimak jantzi
ta eder-beratu. Guk be orixe berori egin bear genduke, hatez he idaz-
leok. Lur eder aherats baten jabe garean ezkero, geure eguneroko hi-
zitza, bertoko ederrez ase ta gantzuturik, leun eztiagoa egin. Orixe
izatt bear leuke gure jotnuga.
Guk, osoan jadetsi ezta be, ortara jo dogu lihuru ontan. Oso ta
betea izateko, ipuin obeto aukeratuak eta marrazki-mordo ederra bear
ebazan; ez dogu ori egin, astirik ezagaitik eta txanpon-urri gabiltzalako.
Laster, hear bada, obeto aukeratu ta marrazki ugariz apaindu ori be argi-
tara azalduko da. Ta, orduan, beteagoa izango da ziurrik asko gure
lana. Bitartean bego au, aurtxoen jolasgarri.
AITA ONAINDIA
URTARRILA
Zeru-gerriak (zodiakoak) amabi ezuugarri ditu, bakoitza 30º ustai-luzerako.
Azlagnk ez, besteak giza edo ahere izenak urtzen dahez. Onela:
Udabarri Uda Udazken Negu
Arito Zangurru Aztaga Aker
Zezen Leoi Lupu Urkari
Biki Neskatx Geziluri Arrain
Ortze borobillean biru nagusi hi ezagutzen doguz: 1) Eguerdi-marra (ekuadora),
ta 2) zearka ebagiten dauan itzal-lerroa (ekliptika). Lerro onek, dan baizen zuhal
zati bitan ainbanatzen dau zeru-gerria; baita eguzkiari urte barruan egin bear dauan
ibilbidea erakutsi ta mugatu be,
Eguzkiak, bide ontatik dabillela, bere mugak (ekinozioak) dauz: udalenekoa,
epaillaren 21'rantza, ta udazkenekoa, iraillaren 2,3'rantzu. Udabarrian eguzkiak ego-
tik iparrera ta udazkenean iparretik egora igaroten duu zeru-gerria. Ta orduan
egunak eta gahak bardiñak dira,
Udabarri ta udako ezaugarriak eguerdi-marraz goilik aurkitzen dira, udazken
tu negukoak ostera beetik, egoaldetik. Eguzkiak gaiñera, bai udun bai neguan, bere
egon mugdk (solstizioak) be ba-ditu: udan, bagillaren 32'an asitn, sei illabetez,
beerantza doia lotazillaren 22'rarte; gero, barriro, negumugan usita, beste sei illa-
betez, gorantza, ipurrerantza.
URKARI.—Ille bakotxak bere ezaupidea dau: Urtarrillak, Urhari Aquarium).
Zergaitik? Illabete au euritan jori dogulako? Urkaria iduritzeko, barriz, giza-itxura
bal aukeratu da, txangil batetik edo bitik ura arradan emoten daularik. Emen
pitxer barruan daukagu, oso yaukal, gure Urkari. Negu dala, eztau otzik.
Nun aurkitzen da berau? Eguzkiak, beerengo maillatik dabillenean, eguerdi-
-lerroaz lopo dagian lekuan. Urtarrillaren 21'tik otsaillaren 19'raiño dirau. Itzal-
-lerro edo ekliptika esparruan 300'tik 330'raiñoko luze zatia da. Zeru-gerriko amai-
kagarren ezaugarri. Garai ontan gu negu biotzean gagoz.
J O L A S A K
1 ) SOKA-SALTOKA
Neskatoen artean batez be asko ikusten dogun jolasa. Banaka, biñaka
naiz askonaka jolastu daiteke. Batek naiz bik txandaka jokatu leikie, sokeari
eragin eta au zapaldu barik zenbat saltu egitea lortuaz. Sokeari lenengo
aurrerantza ta gero atzerantza eragiten yako, lenengo bost saltu ta ondoren
beste bost jarraian emonik.
Jolaslariak asko ba'dira, sokeari eragingo dautsoe bik, batek mutur
batetik eta besteak bestetik oratuaz. Saltularien batek uts ba dagi, olakoak
bigarren soka-muturrari oratuko dautsa, eta au eukanak lenengoaren mutu-
rra artuko dau. Lenengo muturra erabillen neskatoak saltu egingo dau orain.
Geiago diranean be bardin dagie txandaka. Sokeari, barriz, saltuka dabillen
jolaslariaren alderuntz emon bear yako beti.
Jolas bitartean abestu leike. Ta ba-dira ortarako abesti politak. Saltoka
dabillenak abestu daike, baita soka-muturrari eragiten dautsonak be. Ona
kanta bat:
Txoria goian kantari,
emen gu be dantzari:
zapia beera,
zapia goora !
Bat, bi, iru,
galtzen dauna kanpora,
bat, bi, Iru !