Table Of Contentİçimizdeki
Şeytan
Sabahattin Ali
Yapı Kredi Yayınları - 968 Edebiyat - 249
İçimizdeki Şeytan / Sabahattin Ali
Düzelti: İncilay Yılmazyurt
Kapak Tasarımı: Nahide Dikel Baskı: Şefik Matbaası
1. Baskı: Remzi Kitabevi, 1940
YKY’de 1. Baskı: İstanbul, Şubat 1998
6. Baskı: İstanbul, Mart 2003
ISBN 975-363-803-5
© Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi
A.Ş. 1997
Bu kitabın telif hakları Onk Ajans Ltd. Şti. aracılığıyla
alınmıştır.
Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş.
Yapı Kredi Kültür Merkezi
İstiklal Caddesi No. 285 Beyoğlu 34433 İstanbul
Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23
Bilgi Hattı: (0 212) 473 0 444
Belki de İktidardaki Şeytan
1960’ların sonlarına doğru Sabahattin Ali’yi nihayet
okuyabilmiştim. Ama bu okumaların geçmişe uzanan bir
macerası vardı.
Daha Galatasaray Lisesi’nde ortaokul öğrencisiyken yakın
dönem Türk edebiyatı yazarlarının eserlerini büyük bir
tutkuyla okuyordum. Başlangıç talihliydi; çünkü halka kitap
okumayı sevdirten yazarların romanlarıyla başlamıştım.
Kerime Nadimi Esat Mahmut, Ethem İzzet Benice’yi
Muazzez Tahsin Berkand takip etmişti.
Önce Reşat Nuri büyüledi beni. Çalıkuşu’nu, Dudaktan
Kalbe’yi ve Akşam Güneşi’ni derin hayranlık duyarak
okudum. Sonra Halide Edip ve Yakup Kadri. Uzayıp gider
liste.
Okumak mutluluk verdikçe, hem dünya edebiyatının hem
Türk edebiyatının yazarlarına kavuştukça ufkum genişliyordu.
Romanın yanı sıra öykü; öyküden bir zaman sonra da şiir.
Bütün bu süreçte Sabahattin Ali adını nereden işitmişsem
işitmiştim. Eserlerini bulmak olanaksızdı. Bana, Sabahattin
Ali’nin tıpkı Nâzım Hikmet gibi memlekete zararlı bir insan
olduğunu söylediler. Kimler söylemişti, tam çıkaramıyorum.
Yalnız, ‘memlekete zararlılığın’ boyutu kişiden kişiye
değişmiş olmalı ki, Sabahattin Ali’yi bazan ‘vatan haini’,
bazan ‘vatan haini bir komünist’ falan gibisinden
damgalanışlarla tanımıştım.
Nâzım Hikmet konusunda zaten ürperti verici bir anım
vardı. Ada, Her Yalnızlık Gibi’de yazdım: Galatasaray
Lisesi’nin büyük konferans salonunda toplanılmış; Nâzım
Hikmet’in şiirlerini okuyan bir öğrenciyi ihbar ettiği için bir
başka öğrenciye ödül verilmiş, artık uydurmuyorsam,
madalya gibi bir şey takılmıştı...
Bu olay, sebebini bilmeksizin ve çözemeksizin, bende tuhaf
bir iğrenti uyandırmıştı. Nâzım Hikmet’ten tek dize
okumamıştım. Bununla birlikte, çok genç yaştaki bir insanın
şiir okumak yüzünden okuldan atılmasını bir türlü
anlayamıyordum. Kitapları yasaklanmış, artık basılmayan
Sabahattin Ali’yi okumak da aynı belalara yol açabilirdi
elbette. Gelgeldim merak her zaman öne geçer.
Annemin ailesi Kadıköylüydü. Sabahattin Ali yazları
Moda’da bir yaz otelinde kalırmış, eşi ve kızıyla birlikte.
Annem, eşinin çok güzel bir kadın olduğunu hatırlıyordu.
Sabahattin Ali biraz mağrur, enikonu soğuk tavırlıymış.
Annem başka şeyler de hatırlıyordu. Korka korka, hep de
hayal meyal hatırlanan bu şeyler arasında, aylarca sürmüş
duruşmalar, Ankara’daki gençlik gösterileri, adı yine
ürkülerek söylenen Atsız diye bir başka yazar, Marko Paşa
diye bir gazete, hikâyesi meçhul bir ölüm sözkonusuydu.
Bildiklerini, hatırladıklarını benimle paylaşan annem, hele
serüvenin sonunda ölümle yüz yüze gelindiğinde, 1984’ün bir
roman kişisi gibi kaygılarla donanır, bunları unutmamı ister,
bunları kimseye söylememek gerektiğini defalarca tembih
ederdi.
Tam bu lise yıllarımda beklenmedik bir şey oldu, Varlık
Yayınevi Sabahattin Ali’yle Sait Faik’in “Bütün Eserleri”ni
yayımlamaya koyuldu.
“Bütün Eserleri” başlığı bile bizim kuşak için... en azından
benim için yepyeni bir adlandırıştı. Her nedense, Fransız
yazarlarının öylesi basımları olabileceğini düşünmüşüm...
Edebiyatımızın iki usta yazarı da şimdi “Bütün Eserleri”yle
okura sunuluyordu.
Artık Atatürk Erkek Lisesi’ndeydim. Gerçek bir
edebiyatsever olan öğretmenimiz Bakiye Ramazanoğlu sınıfta
“Mahalle Kahvesi” hikâyesini okudu. Birdenbire Sait Faik’e
vuruldum. “Mahalle Kahvesi” o güne kadar okuduğum
hikâyelerin çok dışındaydı.
Gerçi yenilikçi edebiyattan Oktay Akbal, Necati Cumalı,
Sabahattin Kudret Aksal gibi değerli yazarlarımıza yabancı
değildim. Ama “Mahalle Kahvesi”nde tam da özüne
varamadığım derin ürpertiler gezinip duruyor, günler geçtiği
halde hikâyenin etkisinden çıkamıyordum...
Bakiye Hanım, Sabahattin Ali’yi de “mutlaka” okumamız
gerektiğini söylemişti.
1960 sonrasının görece özgürlük ortamında, yabana
atılamayacak cesaretle, Yaşar Nabi Nayır, Varlık
Yayınevi’nde Sabahattin Ali’yi yayımlamayı göze almıştı. O
gün üzerinde hiç durmadığım bu cesaret, şimdi geçmişe
dönüp bakınca şaşırtıcı geliyor bana. Üstelik Yaşar Nabi’nin
adıyla birlikte ‘tutuculuk’tan söz açmayı ille gereksinen kimi
kişileri düşündükçe, andıkça.
Değirmen, Kağnı, Ses derken Sabahattin Ali’nin bütün
öyküleri beni dergilerde yayımlanan ilk yazılarımdan birine
götürecekti. Bu yazının adını bile hatırlamıyorum bugün. Ne
var ki, Yeni Dergi’de yayımlandığını, nasıl gurur duyduğumu,
ne sevinçlerle donandığımı asla unutmadım.
Fakat hemen eklemem gerekiyor: Sabahattin Ali’nin bütün
öykülerini, öyküsel masallarını okumam Varlık Yayınları’nın
basımları ötesinde bir çabayla olmuştu. 1960’ların görece
özgürlüğünde Sırça Köşk orijinal haliyle yayımlanamamış,
1940’ların baskıcı ortamında mahkûm edilişi göz önünde
tutularak, bazı metinlerin çıkartılması uygun bulunmuştu.
Sırça Köşk’ün aslını sahaftan edinmiştim, nice kaygıyla...
Ya romancı Sabahattin Ali?!
Varlık Yayınları önce Kuyucaklı Yusuf’u yayımlamıştı.
Sabahattin Ali’nin öykülerindeki isyan çığlığı bu romanda
doruğa çıkar. Art arda okuduğum İçimizdeki Şeytan ve Kürk
Mantolu Madonna sadece çığlık açısından Kuyucaklı Yusuf’la
akrabadırlar. Yoksa, bu son ikisi kentsel ortamda geçer ve
Kuyucaklı Yusuf’un Anadolu romanına denk ortamından çok
ayrıdırlar.
Tahir Alangu hocamızın Cumhuriyet’ten Sonra Hikâye ve
Roman’da Sabahattin Ali’ye yönelik ilginç eleştirileri var.
Yazarın siyasal mücadelesini pek olumlu karşılamayan
Alangu, mücadelenin yazınsal çabayı, özellikle son
dönemlerde, geri plana ittiğini belirtiyor.
Ben böyle düşünmüyorum.
O zamanlar, yeniyetmelik yıllarımda, Sabahattin Ali
etrafındaki karanlık söylem, yalnızca etliye sütlüye
karışmayanlarca dile gelmezdi. Bir yandan da, Sabahattin
Ali’yle beş aşağı beş yukarı aynı dünya görüşünü paylaşmış,
bu uğurda hayatlarını harcamayı göze almış kişiler de yazarın
eseri, hatta yaşantısı konusunda ikircikli davranırlardı.
Şimdi burada söz konusu ünlü kişilerin adlarını anmak
istemiyorum. Geçen zaman pek çok acıyı Türkiye’de daha da
bilediğinden, kaygılar, tasalar, kuruntular da birer acı olup
çıkabiliyor. O kişilerin acılarını artık kavrayabiliyorum.
Ama o günlerde şaşırırdım. 1960’ların sonuna doğru
Papirüs dergisinde yayımlanmış bir yazı vardı ki, beni
neredeyse dehşet içinde bırakmıştı. Bu yazıda, Sabahattin
Ali’nin gerçek yaşamöyküsünün kolay kolay yazılamayacağı
ileri sürülüyor; bulanık bir ifadeyle, Sabahattin Ali’deki
gelgitli yaradılışın daima ikili ve ikici bir akış gösterdiği öne
sürülüyordu.
Trajik son, gelgitli yaradılış, düşünce ve davranışlardaki
fırtına... Hepsi de Sabahattin Ali’nin eserinde olanca acısıyla
duyumsanır. Birçok öyküsündeki trajik sonlar, günün birinde
kendi sonu olup çıkmıştır.
Gelgelelim dönemin herkesi birbirine kırdırma
politikasından Sabahattin Ali de nasibini alıyor; trajik sonu
birtakım söylentilerle adeta hafifletiliyordu. Son kez
yineliyorum: Bu tutuma çok tanıklık ettim...
Şimdi romanlara dönüyorum.
Sabahattin Ali bence büyük bir romancıdır, tıpkı büyük bir
hikayeci olduğu gibi.
Kuyucaklı Yusuf’un olağanüstü bulduğum Anadolu
sahnelerinde hocamız Alangu, “maceralı, şiirli bir aşk
hikâyesine” geçiş için dekor çabası bulur. Kuyucaklı Yusuf’u,
İçimizdeki Şeytan ve Kürk Mantolu Madonna’dan daha
“gerçekçi” saymakla birlikte, eserde romantizmin ve “halk
romanları”nın izlerini yakalar.
Alangu adeta iz sürüyor:
“Yusuf’un Edremit’teki arkadaşlarından bahsederken
seçtiği kişilerin bütün canlı özellikleriyle verilişi, esere
gerçekçi bir renk verdiği halde, maceralı, şiirli bir aşk
hikâyesine geçilirken Reşat Nuri ve Ethem İzzet’in Çalıkuşu
(1922) ve Yakılacak Kitap (1927) gibi eserlerinde en tipik
örneklerini bulan halk romanlarının tesirleri açıkça
görülmektedir.”
Uzunca bir dönem, Türk edebiyatı, aşktan söz açan eserlere
mesafeli bakmayı tercih etmiştir. Kuyucaklı Yusuf da nasibini
alıyor. Oysa Kuyucaklı Yusuf, tıpkı İçimizdeki Şeytan ve Kürk
Mantolu Madonna gibi, edebiyatımızda örneğine az
rastlanılan bir romandır. Burada gerçekçilik, bence, yazarın
kaleme getirdiği iç dünya gözlemlerinde aranmalıdır...
Sabahattin Ali’nin üç romanını da her zaman büyük bir
hayranlıkla okudum. İçimizdeki Şeytan’ı okuduğumda,
romana yönelik eleştirilerin hiçbirini okumamıştım. Bu
yüzden de, Sabahattin Ali’nin “birtakım gerçek kişiler’i
‘hedef aldığını bilemez, düşünemezdim. Sonradan
öğrendiğime göre, İçimizdeki Şeytan’da, Peyami Safa, Atsız
gibi gerçek kişiler ağır ithamlarla yeriliyormuş.
Bu türden sözlerin, söylentilerin geçersizliğini öğrenmek
için de zamana ihtiyacım varmış: Bugün, roman sanatının,
‘kurmaca’dan ötesiyle değerlendirilemeyeceğini bildiğimden;
ne Sabahattin Ali’nin eserinde Peyami Safa’yı ya da Atsız’ı
görüyorum, ne de Atsız’ın eserinde Sabahattin Ali’yi. Tam
tersine, hem Atsız’ın hem Sabahattin Ali’nin, gerçek yaşamda
birer trajedi kişisi olduğuna inanıyorum. Dönemin müthiş
baskısında, düşünsel inançları dolayısıyla handiyse cinnete
sürüklenmiş kişiler... Üstelik yalnızca ikisi de değil!..
İçimizdeki Şeytan bu açıdan bir ibret kitabı gibi okunabilir.
Karanlık siyasetin insanları birbirlerine nasıl
kırdırtabileceğine işaret eden pek çok sayfası vardır. ‘Birey’in
gelişmesini asla istemeyen bu siyaset, sürekli gözetim ve
denetim altında tuttuğu ‘sürü’den ayrılmak isteyenlere
inanılmaz kertede merhametsiz davranmıştır.
Romanda Ömer’in “büsbütün başka bir hayat” istemesi
boşuna değildir. Büsbütün başka hayatı Ömer’den esirgeyen
sadece içimizdeki şeytan olabilir mi?
Alangu’nun yürek yakıcı bir saptayımı var:
“Buradaki Yusuf, Kürk Mantolu Madonna’nın târiki
dünyası Râif, İçimizdeki Şeytan’daki Ömer, hepsi bir tek
insandır, ‘atını sürüp dağlara doğru gider.’ Yarattığı kişilikleri,
sonlan ile sanatçının akıbeti arasında ne derin ve düşündürücü
bir benzerlik var!”
Ömer’in büsbütün başka bir hayat ülküsünü gönlümüzde
hissedinceye kadar öylesi akıbetlerle hep yüz yüze
geleceğiz...
İçimizdeki Şeytan üzerine yazanlar, Ömer’den direnç
beklemişler ve dirençsizliğini çoğu kez Ömer’in karmaşık,
dahası hastalıklı kişiliğine bağlamışlardır. Buna da
katılmıyorum. Ömer, içindeki şeytanda, tiranlığı ortadan
kaldıracak “sanatkâr” bir şey aranıp duruyor; nefretlerinde,
suçlamalarında, acılarında ve nihayet yıkılışında, gelecekteki
aydınlığı söylemeye çabalıyordu.
