Hoca Ahmed Yesevi Seçme Makaleler

220 Pages·2017·0.86 MB·Turkish

by  Prof. Dr. Necdet TOSUN

HOCA AHMED YESEVİ
SEÇME MAKALELER
Ankara 2017
İnceleme Araştırma Dizisi
Yayın No: 40
HOCA AHMED YESEVİ
SEÇME MAKALELER
Editör
Prof. Dr. Necdet TOSUN
Yayın Koordinatörü
Halil ULUSOY
Teknik Redaksiyon
Dr. Bülent KAYA
ISBN
978-9944-237-20-8
Baskı Tarihi
Mayıs 2017
Baskı
Merkez Repro Basım Yayın Ltd. Şti.
www.merkezrepro.com
Ahmet Yesevi Üniversitesi
Mütevelli Heyet Başkanlığı
Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sokak.
No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA
Tel: [phone] • Faks: 0312 216 06 09
www.ayu.edu.tr [email protected]
Kitapta ifade edilen fikir ve görüşler sadece yazarlarının olup,
Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığının
görüşlerini yansıtmazlar.
İÇİNDEKİLER
Sunuş ......................................................................................................................5
Önsöz .....................................................................................................................7
Ahmed Yesevî .........................................................................................................9
Yeseviyye’nin Temel Kitabı Cevâhiru’l-Ebrar Min Emvâci’l-Bihâr .....................15
Anadolu ve Balkanlarda Yesevî İzleri ...................................................................31
Hoca Ahmet Yesevi’nin Hazar Ötesi Türkmenlerine Tesiri ve
Bu Çerçevede Bazı Tesbitler .................................................................................39
Yesevî Kültüründe İbadetlerin İç Anlamı .............................................................61
Pakistan’da Neşredilen Bir Esere Göre Ahmed Yesevî .........................................69
Hikmetlere Göre Yesevîlik ve Orta Asya Kültür Tarihi Bakımından Önemi ......75
Hoca Ahmet Yesevî ve Kazak Hanlığı .................................................................91
Yeni Bir ‘Hikmetler Mecmuası’ Münasebetiyle Yesevî Çalışmaları
Üzerine Kısa Bir Değerlendirme ve ‘İbrahim Kıssası’ ........................................101
Yesevîlik’te Zikr-i Erre .......................................................................................119
Yesevîlik, Melametîlik, Kalenderîlik, Vefâîlik ve
Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu .........................................................125
Yeseviyye .............................................................................................................151
Ahmed Yesevî’nin Bektaşîlik, Alevîlik Üzerindeki Etkileri
ve Osmanlı Dinî Hayatındaki İzleri ...................................................................161
Batı’da Yesevîlik Çalışmaları ...............................................................................191
XIV. Yüzyılda Yazılmış Çağatayca Bir Yesevî Eseri:
Hoca İshak b. İsmail Ata’nın Hadîkatü’l-Ârifîn’i ...............................................209

SUNUŞ
Pîr-i Türkistân, Hazret Sultân Hâce-i Türkistân ve Sultânu’l-Evliyâ
gibi unvanlarla anılan Ahmed Yesevi’nin tarihî şahsiyetine ait bilgiler tarihî
menkıbevî rivayetlere dayanmaktadır. İslam’ın değerlerini Türk kültürünün
değerleriyle kaynaştıran Yesevî öğretisi, özellikle bozkırlarda yaşayan Türk
boylarının İslamiyeti benimsemesini kolaylaştırmıştır.
Kaynağını İslâm Peygamberi Hz. Muhammed Efendimizin eğitim meto-
dundan alan ve tarihî süreç içerisinde, Cüneyd-i Bağdâdî, Yusuf Hemedânî,
Hoca Ahmed Yesevî, Abdulkadir-i Geylanî, Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Ara-
bî, Mevlânâ Celaleddîn-i Rûmî ve Şâh-ı Nakşibendîler gibi âlimler kervanı-
nın ruh üflediği toplumlar, sonuç itibariyle, tezahür itibariyle hoşgörüye, es-
tetiğe ve inceliğe dayalı bir din anlayışı oluşturmuşlardır. Bu anlamda Ahmet
Yesevi’nin yaktığı gönül ateşi, asırlar boyu bütün Orta Asya’yı, Anadolu’yu
ve Balkanları aydınlatmıştır. Türklerin hayatında köklü ve sürekli etki yapan
önemli şahsiyetlerin öncüsü olmuştur. Hiçbir mutasavvıf, Türkler arasında
onun kadar etkili olamamıştır.
Hoca Ahmet Yesevî üzerine bilim adamlarımızın, araştırmacılarımızın
daha fazla çalışmasına ihtiyaç olduğunu düşünüyorum. Çünkü tarihinden,
kültüründen kopmuş, geçmişe ait değerlerinden uzaklaşmış toplumların kök-
süz ağaçlardan farkı yoktur. Oysa bizler, köklü tarihin derinliklerine kadar
uzanan, insanlığa büyük katkılarda bulunmuş bir medeniyetin mensuplarıyız.
Mâzîmizden güç ve ilham alarak âtiye yürümek, hepimizin ortak sorumlu-
luğudur. Hoşgörü ve sevgi, bugün de, dünyamızın en çok ihtiyaç duyduğu
anlayıştır. Bugünün dünyasında, maddi değerleri esas alan insanlığın yaşadığı
sıkıntıları giderebilmenin yolu; Hoca Ahmet Yesevi başta olmak üzere, sevgi
medeniyetinin temsilcilerinin hikmetli mesajlarına kulak vermekten geçiyor.
Ahmet Yesevi’nin Türkiye’de tanıtılmasına yönelik ilk bilimsel çalışma
Fuat Köprülü’nün “Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar” adlı eseridir. Ardın-
dan birçok akademisyen ve araştırmacı Ahmet Yesevi’yi daha detaylı tanıtmak
için kitaplar, makaleler, bibliyografyalar hazırlamış ve dünya kütüphanelerin-
deki Dîvân-ı Hikmet nüshalarını tarayarak ona ait olduğu düşünülen Hik-
metleri bir araya getirmişlerdir.
5
Ahmet Yesevi Üniversitesi olarak bizler de, Ahmet Yesevi’nin eserleri ve
tesirleri üzerine yazılmış makaleleri tarih sırasına göre bir araya getirerek
seçme makaleler kitabı hazırlamayı uygun bulduk. Kitaptaki makaleler Ah-
met Yesevi’nin hayatı, eserleri, fikirleri ve etkileri hakkında detaylı bilgileri
sunmaktadır. Kitabın hazırlanmasında emeği geçen Prof. Dr. Necdet Tosun
ve makaleleri bulunan bütün yazarlara şahsım ve üniversitem adına teşekkür
ediyorum.
Prof. Dr. Musa YILDIZ
Mütevelli Heyet Başkanı
6
ÖNSÖZ
Türk Dünyası’nın efsanevî pîri Hoca Ahmed Yesevî (ö. 562/1166) Orta
Asya’da İslâmiyetin ve tasavvuf kültürünün yayılmasında önemli roller üst-
lenmiş büyük bir mutasavvıftır. Halkın anlayabileceği sâde bir Türkçe ile
söylediği hikmet tarzı şiirler dilden dile aktarılmış, menkıbeleri ve özlü sözleri
göçmen çadırlarından köy çayhanelerine kadar geniş bir sahada tekrarlanmış,
yüzyıllarca gönüllere iman, ahlak ve ilâhî aşk aşılamıştır. Kendisinden yaklaşık
bir buçuk asır sonra Anadolu’da yaşayan Yunus Emre de onun fikirlerinden ve
şiirlerinden beslenmiş, hattâ bazı şiirlerini Anadolu Türkçesi’ne âdetâ tercüme
etmiştir. Pîr-i Türkistân Ahmed Yesevî’nin:
“Aşkıng kıldı şeydâ meni, cümle âlem bildi meni,
Kaygum sensin tüni küni, menge sen ok kereksen”
dizeleri ile Âşık Yunus Emre’nin:
“Aşkın aldı benden beni, bana seni gerek seni,
Ben yanarım dünü günü, bana seni gerek seni”
dizeleri aynı mânâ ve muhtevâdadır.
Ahmed Yesevî’den sonra onun mürid ve sevenleriyle devam eden bu ma-
neviyat ocağı (Yeseviyye tarîkatı) özellikle Türklerin yaygın olarak bulunduğu
coğrafyalarda asırlarca toplumda irşad faaliyetine devam etmiş, dergâhlarında
Yesevî’nin menkıbeleri anlatılmış, şiirleri ilâhi tarzında bestelenip okunmuş-
tur. 20. yüzyılın başlarına kadar Orta Asya’da azalarak da olsa varlığını devam
ettirebilmiş olan Yesevîlik, bu tarihten sonra Sovyetler Birliği yönetiminin her
türlü dinî faaliyeti yasaklayan uygulamalarının ardından tarihe karışmıştır.
12. asırdan 20. asra kadar yaklaşık sekiz yüzyıl devam eden ve bugün artık
gönüllerde güzel bir hâtıradan ibâret olan Yesevîlik yolunun öğretileri hak-
kında kütüphanelerde yazma ve basma muhtelif eserler bulunmaktadır. Bu
eserler, Ahmed Yesevî’nin ve takipçilerinin düşünce dünyasını tanımak için
oldukça önemli kaynaklardır.
Edebiyat, tasavvuf ve tarih araştırmacıları Ahmed Yesevî ve Yesevîlik hak-
kında birçok araştırmalar yapmışlardır. Bu sahada en derli toplu çalışma olan
7
Fuad Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar isimli eserinin ilk
baskısının üzerinden bir asır geçmiş ise de bu çalışma hâlâ değerinden bir
şey kaybetmemiştir. Sonraki yıllarda Köprülü’ye yeni katkılar sağlayan ya da
onun ulaşamadığı eserlere ulaşarak neşreden akademisyenlerin çalışmalarıyla
Yesevîlik araştırmaları devam etmiş, birçok yeni bilgi ve bulguya ulaşılmıştır.
Bu sahada son yıllarda neşredilen Türkçe yayınlara ek olarak, Indiana Üni-
versitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Devin DeWeese’in İngilizce makâleleri de
Yesevîlik araştırmalarına önemli katkılar sağlamıştır.
Farklı akademik dergiler içinde yayınlanan makalelere ulaşmak araştır-
macılar için bazen zorluk teşkil etmektedir. Bu konuda yeni araştırmacıların
ve ilgililerin işini kolaylaştırmak gâyesiyle Ahmet Yesevi Üniversiyesi Müte-
velli Heyet Başkanlığı tarafından Ahmed Yesevî ve Yesevîlik hakkında daha
önce yayınlanmış bazı mühim makaleler derlenmiş ve elinizdeki kitap vücuda
gelmiştir. Yesevî kültürünü tanımak isteyen herkes için faydalı ve birbirinden
değerli makalelerin toplandığı bu mecmuanın ilim ve irfan dünyamıza yeni
bir ışık olmasını temennî ederim.
Prof. Dr. Necdet TOSUN
8
AHMED YESEVÎ
KEMAL ERASLAN
*
Ahmed Yesevî’nin tarihî şahsiyetine dair vesikalar azdır, mevcut olanlar
da menkıbelerle karışmış haldedir. Bunlardan sağlam bir neticeye varmak
oldukça güç, hatta bazı hususlarda imkânsızdır. Buna rağmen “hikmet”le-
rinden, onunla ilgili tarihî kaynaklardan, menâkıbnâmelerden elde edilecek
bilgiler ve çıkarılacak sonuçlar, menkıbevî de olsa, hayatı, şahsiyeti, eseri ve
tesiri hakkında bir fikir vermektedir.
Batı Türkistan’daki Çimkent şehrinin doğusunda bulunan ve Tarım ırma-
ğına dökülen Şâhyâr nehrinin küçük bir kolu olan Karasu üzerindeki Sayram
kasabasında doğdu. İspîcâb (İsfîcâb) veya Akşehir adıyla da anılan Sayram
kasabası eskiden beri önemli bir yerleşme merkeziydi. Bazı kaynaklarda onun
Yesi’de, bugünkü adıyla Türkistan’da doğduğu kaydedilmektedir. Ahmed Ye-
sevî’nin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Yûsuf el-He-
medânî’ye (ö. 535/1140-41) intisabı ve onun halifelerinden oluşu dikkate
alınırsa XI. yüzyılın ikinci yarısında dünyaya geldiğini söylemek mümkündür.
Sayram’ın tanınmış şahsiyetlerinden olan babası, kerametleri ve menkıbeleri
ile tanınan ve Hz. Ali soyundan geldiği kabul edilen Şeyh İbrâhim adlı bir
zattır. Annesi ise Şeyh İbrâhim’in halifelerinden Mûsâ Şeyh’in kızı Ayşe
Hatun’dur. Şeyh İbrâhim’in Gevher Şehnaz adlı kızından sonra ikinci çocu-
ğu olarak dünyaya gelen Ahmed Yesevî önce annesini, ardından da babasını
kaybetti. Kısa bir müddet sonra Gevher Şehnaz, kardeşini de yanına alarak
Yesi şehrine gitti ve oraya yerleşti.
* Prof. Dr. (E), İstanbul Üniversitesi.
9
KEMAL ERASLAN
Tahsiline Yesi’de başlayan Ahmed Yesevî, küçük yaşına rağmen birtakım
tecellîlere mazhar olması, beklenmeyen fevkalâdelikler göstermesi ile çevre-
sinin dikkatini çekmiştir. Menkıbelere göre, yedi yaşında Hızır’ın delâletine
nâil olan Ahmed Yesevî Yesi’de Arslan Baba’ya intisap ederek ondan feyiz
almaya başlar. Yine menkıbeye göre, ashaptan olan Arslan Baba’nın Yesi’ye
gelerek Ahmed Yesevî’yi bulması ve Hz. Peygamber’in kendisine teslim ettiği
emaneti vermesi, terbiyesiyle meşgul olup onu irşad etmesi, Hz. Peygam-
ber’in mânevî bir işaretine dayanmaktadır. Arslan Baba’nın terbiye ve irşadı
ile Ahmed Yesevî kısa zamanda mertebeler aşar, şöhreti etrafa yayılmaya
başlar. Fakat aynı yıl veya ertesi yıl içinde Arslan Baba vefat eder. Ahmed
Yesevî, Arslan Baba’nın vefatından bir müddet sonra zamanın önemli ilim
merkezlerinden biri olan Buhara’ya gider. Bu şehirde devrin önde gelen âlim
ve mutasavvıflarından Şeyh Yûsuf el-Hemedânî’ye intisap ederek onun irşad
ve terbiyesi altına girer. Yûsuf el-Hemedânî’nin vefatı üzerine irşad mevkiine
önce Abdullah-ı Berkî, onun vefatıyla Şeyh Hasan-ı Endâki geçer. 1160
yılında Hasan-ı Endâki’nin de vefatı üzerine Ahmed Yesevî irşad postu-
na oturur. Bir müddet sonra, vaktiyle şeyhi Yûsuf el-Hemedânî’nin vermiş
olduğu bir işaret üzerine irşad makamını Şeyh Abdülhâlik-ı Gucdüvânî’ye
bırakarak Yesi’ye döner; vefatına kadar burada irşada devam eder.
Ahmed Yesevî altmış üç yaşına geldiğinde geleneğe uyarak tekkesinin
avlusunda müridlerine bir çilehane hazırlatır, vefatına kadar burada ibadet ve
riyâzetle meşgul olur. Çilehanede ne kadar kaldığı belli değildir, fakat ölün-
ceye kadar buradan çıkmadığı ve hücrede vefat ettiği rivayet edilmektedir.
Doğum tarihi bilinmediğinden kaç yıl yaşadığı hususunda da kesin bir şey
söylemek mümkün değildir. Sayram’da İmam Muhammed b. Ali neslinden
gelenlere Hâce denildiği gibi onlara bağlı olanlara da aynı isim veriliyordu.
Ahmed Yesevî de bu silsileye bağlı olduğu için Hâce Ahmed, Hâce Ahmed
Yesevî, Kul Hâce Ahmed şekillerinde de anılmaktadır.
Kerametlerinin vefatından sonra da devam ettiği ileri sürülen Ahmed
Yesevî, rivayete göre, kendisinden çok sonra yaşayan Timur’un rüyasına girer
ve ona zafer müjdesini verir. Timur zafere erişince, Türkistan ve Kırgız boz-
kırlarında şöhreti ve nüfuzu iyice yayılmış olan Ahmed Yesevî’nin kabrini
ziyaret için Yesi’ye gelir. Kabrin üstüne, devrin mimari şaheserlerinden olan
bir türbe yapılmasını emreder. Birkaç yıl içinde inşaat tamamlanır ve türbe,
camii ve dergâhı ile bir külliye halini alır. Ahmed Yesevî’nin türbesi civarına
gömülmek bozkır göçebeleri için ayrı bir değer taşır. Bu sebeple birçok kişi
daha hayattayken türbe civarında toprak satın alarak kabirlerini hazırlarlar.
Hatta kışın ölen bir kimse keçeye sarılarak ağaca asılır ve bahara kadar bek-
letilir; bahar gelince götürülüp Ahmed Yesevî’nin türbesi civarına defnedilir.
10