Historia Ukrainy, 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu

343 Pages·2.046 MB·Polish

by  Hrycak Jarosław.

Jarosław Hrycak
HISTORIA UKRAINY

1772-1999

Narodziny nowoczesnego narodu
Seria wydawnicza: Dzieje krajów
Europy Srodkowo-Wschodniej
Dotychczas ukazały się:
Hanna Dylągowa
Historia Polski 1795-1990
Jarosław Hrycak Historia
Ukrainy 1772-1999
Natalia Jakowenko
Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych
do końca XVIII wieku
W przygotowaniu:
Jerzy Kłoczowski Historia
Polski do końca XV wieku
Andrzej Sulima Kamiński Historia
Rzeczypospolitej w XVI-XV111 wieku
Hienadź Sahanowicz Historia
Białorusi do końca XVIII wieku
Zachar Szybieka Historia
Białorusi w XDf-XX wieku
Adomas Butrimas Historia
Litwy do końca XVIII wieku
Antanas Kulakauskas Historia
Litwy w XIX-XX wieku
Jarosław Hrycak

HISTORIA
UKRAINY

1772-1999

Narodziny
nowoczesnego narodu

przełożyła: Katarzyna Kotyńska
Pamięci Witolda Aulicha
Tytuł oryginału Istońja Ukrajiny: 1772-
1999. Narodzennijb modemoji naciji.
Redakcja i opracowanie indeksu Hubert Łaszkiewicz
Projekt okładki i stron tytułowych. Agata Pieńkowska
Opracowanie map Jarosław Hrycak
Wykonanie map Maria Juran
Korekta Maria Łaszkiewicz
Redakcja techniczna i skład „Werset"
© tłumaczenie Katarzyna Kotyńska
© Instytut Europy Środkowo-Wschodmej, Lublin 2000
© Jarosław Hrycak
Praca wydana dzięki finansowemu wsparciu:
Fundacji Lanckorońskich Komitetu Badań
Naukowych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa
Narodowego
Realizacja projektu napisania prac dotyczących dziejów
narodów Europy Środkowo-Wschodmej
była możliwa dzięki wsparciu
National Endowrnent for Democracy
Institutc for Democracy m Eastcrn Europę
Fundacji im Stefana Batorego Kasy im Józefa
Mianowskicgo - Fundacji Popierania Nauki
ISBN 83-85854-50-9
Instytut Europy Środkowo-Wschodmej
ul. M. Cune-Skłodowskiej 58/1
20-029 Lublin
tel./fax [phone]
e-mail' [email protected]
Druk. Agencja .Wschód" tel
[phone]
Wstęp Redakcji. Historia
Białorusi, Litwy, Polski i Ukrainy
Inicjatywa równoległego opracowania historii czterech krajów zro-
dziła się na zjeździe w Rzymie wiosną 1990 roku. Postanowiliśmy, że autorzy i
komitet redakcyjny podejmą bliską współpracę, aby w możliwie największym
stopniu uwzględnić różne punkty widzenia, zawsze w szerokiej perspektywie
porównawczej. W czasie licznych spotkań zespołu autorów i redaktorów, w
bardzo szczerej, przyjacielskiej atmosferze, staraliśmy się zrozumieć różne
stanowiska i możliwości ujęcia danego tematu, sporu -w bardzo trudnej
przecież historii naszego długiego i niekiedy jakże bliskiego obcowania
czterech narodów. Na takie spory i różne ujęcia dziejów natrafialiśmy na
każdym kroku. W centrum naszych zainteresowań staraliśmy się umieszczać
społeczeństwa, ludzi i ich prawa, doświadczenia obywatelskie na wszystkich
szczeblach życia społecznego.
Celem nie było przy tym ujednolicenie poglądów. Każdy z autorów i
redaktorów zachowywał swój punkt widzenia. Poszczególne ujęcia wyrastały z
tradycji historiograficznych czterech krajów, podejmując zarazem
niejednokrotnie polemikę z nimi i dając nowe propozycje, rozwiązania,
hipotezy. Zakładamy, że publikacja wjęzykach tych krajowa także kongre-
sowych, w każdym z czterech krajów, naszych prób syntez, pozwoli po
pierwsze, na lepsze zrozumienie najbliższych sąsiadów, co często jest naj-
trudniejsze - a po drugie - wywoła poważną debatę naukową wokół na-
szych dziejów, potraktowanych -jakchcielibyśmy- nowocześnie, porów-
nawczo, z szerszym oddechem europejskim przy równoczesnym zrozu-
mieniu swoistości losów i kultur. Bliskajest nam wizja pewnej wspólnoty
losów Europy Środkowo-Wschodniej jako części Europy. Mamy nadzieję, że
nasza wspólna praca obejmie w przyszłości cały region i przyczyni się do
lepszego, bardziej prawdziwego spojrzenia na całość dziejów Europy.
6 _____________WSTĘP___________________
Historię każdego z czterech krajów przedstawiamy w dwóch lub w
trzech tomach. Przewidujemy także osobny tom wspólnego atlasu oraz tom
z podstawowymi tekstami źródłowymi, dotyczącymi tak całego obszaru, jak
i jednego kraju-państwa.
Anatol Hryckiewicz (Mińsk)
Jarosław Isajewycz (Lwów)
Andrzej Sulima Kamiński (Waszyngton)
Jerzy Kłoczowski (Lublin)
Juozas Turnelis (Wilno)
Ukraińcy 0 Ukrainie - dla Polaków
Oto po raz pierwszy ukazuje się w języku polskim większa praca
syntetyczna o dziejach Ukrainy i Ukraińców, napisana przez historyków
ukraińskich. Szkoda, ze taka inicjatywa podjęta została dopiero teraz, ale
lepiej późno niż wcale. Udowadniać aktualność obecnego dwutomowego
zarysu narodowej historii Ukraińców nie ma chyba potrzeby. Ukraina i
Polska sąsiadują ze sobą „od urodzenia" — od powstania pierwszych swoich
państw, z górą tysiąc lat temu. Jak to zwykle między sąsiadami, losy obu
narodów przeplatały się, cechowałyje wzajemne powiązania i wpływy
(pozytywne i nie), jak również nieporozumienia i tragiczne konflikty.
Dopiero po odzyskaniu przez państwo polskie pełnej suwerenności i po
zmartwychwstaniu państwa ukraińskiego otwarły się możliwości współ-
pracy Polaków i Ukraińców jak wolnych z wolnymi i - co jeszcze waż-
niejsze -jak równych z równymi. Rządy, elity polityczne, intelektualiści
po obu stronach granicy, najwybitniejsi politycy i politolodzy innych
sympatyzujących z nami krajów nie wątpią, że współpraca Ukrainy i Polski
jest i będzie ważnym czynnikiem stabilności Europy.
Dla aktywizacji tej współpracy konieczne jest wzajemne poznawanie
się, przezwyciężanie urazów, pozbywanie się błędnych - a nawet i nie
całkiem błędnych - stereotypów, żywiących się egoizmami narodowymi, a
jeszcze bardziej nieświadomością, ignorowaniem i faktów, i swoich wła-
snych interesów. A ruch w tym kierunku jest możliwy tylko na podstawie
rzetelnego stosunku do faktów, uzmysłowienia sobie prawdziwych, a nie
urojonych racji każdej ze stron.
Dla podjęcia w tym celu współpracy historyków polskich i ukraiń-
skich przełomowe znaczenie miała inicjatywa Federacji Instytutów Europy
Srodkowo-Wschodniej i należących do niej Instytutów: polskiego (Lublin) i
ukraińskiego (Lwów - Kijów) - opracowania syntezy dziejów Białorusi,
Litwy, Polski, Ukrainy (później, jak Pan Bóg da, także innych krajów regionu) i
wydania ich wjęzykach każdego z tych krajów. Zorganizowane przez te
WSTĘP
Instytuty i umiejętnie kierowane przez prezesa Federacji, profesora Jerzego
Kloczowskiego konferencje, sympozja, spotkania autorów i redaktorów
umożliwiły w wielu przypadkach zbliżenie poglądów, a wwłększości innych
przypadków zrozumienie prawa do istnienia koncepcji różnych od własnych.
Do opracowania syntezy dziejów Ukrainy lwowski Instytut Europy
Srodkowo-Wschodniej zaprosił dwoje wybitnych historyków młodszego
pokolenia - do części pierwszej (od zarania dziejów do końcaXVIII wieku)
Natalię Jakowenko1, do części drugiej (wieki XIX i XX) Jarosława Hryca-ka2.
Publikacja w latach 1996 - 97 wersji ukraińskiej tych syntez stała się
wydarzeniem w humanistyce ukraińskiej. Uczciwie streszczając poprzednie
interpretacje ukraińskich dziejów narodowych, autorzy pokusili się o za-
sadniczo nową ich wizję, opartą na własnych badaniach i przemyśleniach.
Przy czym każde z nich zaprezentowało nieco odmienny kierunek badań.
Natalia Jakowenko zwróciła uwagę szczególnie na studium mental-
ności osób i grup, uwarunkowań modelów ich działania. Próbowała pokazać
przyczyny zmian ocen wartościujących, stosunek do władzy, do „swoich" i
„obcych". Jarosław Hrycakjuż w tytule zaznaczył, że głównym celem jego
dociekań będzie sposób kształtowania się wXDCiXXw. nowoczesnego
narodu ukraińskiego. Oczywiście jeden i drugi kierunek badań wzajemnie się
uzupełniają i warunkują. Oboje autorzy i w deklaracjach, i w rzeczy samej
kategorycznie odcinają się od „patriotycznej mitologii". Natalia Jakowenko
stwierdza wręcz, że „heroiczno-patriotyczne" przykłady mają prawo do
istnienia w służących celom wychowawczym popularnych lekturach, ale nie
w tekstach naukowych. Zdaniem autora obecnej przedmowy nie warto jednak
ani pogłębiać przepaści między wydawnictwami „wychowawczymi" i
„ściśle naukowymi" (gdzież jest granica naukowości ?), ani zbyt daleko
posuwać się w demaskowaniu narodowych mitologii. A w każdym razie
byłoby celowe pokazać czytelnikom z sąsiedniego kraju - co zresztą w
pewnej mierze jest realizowane przez obydwoje autorów syntezy - nie tylko
genezę, ale i kulturotwórczą rolę mitów, budujących tożsamość narodową.
Nie walczyć z mitami innych narodów, ale wydobywać ich aspekty
pozytywne, a nawet uczyć wzajemnej wyrozumiałości wobec bliźnich - taka
postawa jest chyba dzisiaj bardziej właściwa. Obydwoje autorzy
programowo unikają przemilczania faktów „niewygod-
1 Profesor Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, pracownik Ukraińskiej Narodowej
Akademii Nauk w Kijowie, Prezes Towarzystwa Badaczy Europy Srodkowo-Wschodniej.
2 Profesor Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie i Dyrektor
Instytutu Badań Historycznych tegoż Uniwersytetu. • ., . - n
___________WSTĘP___________________9
nych" (ba, nawet czasemje celowo uwypuklają), bardzo starają się nie upiększać
narodowej tradycji. To chyba wzbudzi zaufanie czytelników poza Ukrainą,
chociaż może czasem gniewać lub martwić wychowanych na innej lekturze
czytelników krajowych (ukraińskich). Mimo świadomego niekiedy
odcinania się od etnocentrycznego punktu widzenia, samym li tylko
bogactwem przytoczonych faktów autorzy udowodnili ciągłość historii
Ukraińców, którzy przetrwali i skutecznie przeciwstawili się potężnym
siłom, odmawiającym im prawa do istnienia. Wbrew przekonaniu
panslawistów i tych, którzy nieświadomie przyjmują ich interpretację dziejów,
przyjęcie przez dawnych „Rusinów" nazwy „Ukraińcy" wcale nie oznaczało
przerwy w ciągłości rozwoju tej wspólnoty3. Państwo wschodnio-
słowiańskie ze stolicą w Kijowie (nazwane Rusią Kijowską dopiero przez
późniejszych historyków) powstało najpierw w wyniku konsolidacji części
plemion protoukraińskich (Polanie, Siewierzanie, Drewlanie); weszły w jego
skład także spokrewnione z nimi plemiona (Dulebowie, Ulicze, Tywer-cy,
ewentualnie wschodni Chorwaci) oraz te, które można nazwać proto-
białoruskimi i protorosyjskimi, nie utraciwszy odrębności na szczeblu języka
mówionego i kultury ludowej - natomiast kultura elit stała się częścią
zintegrowanego w dużym stopniu obszaru kulturowego Słowiańszczyzny
Prawosławnej. Wypadało to tutaj podkreślić, bo i do polskich podręczników
trafiła obowiązująca w ZSRR wersja o powstaniu narodu ukraińskiego w
wyniku dezintegracji „narodowości staroruskiej"4. Dodać należy, że w
okresie, kiedy ziemie ukraińskie stały się częściami kilku różnych państw
(Wielkie Księstwo Litewskie, Królestwo Polskie, Węgry, Cesarstwo Tureckie i
jego wasale), właśnie na szczeblu kultury ludowej zachowała się wspólnota
kulturowa podzielonych granicami państwowymi dzielnic. Jeżeli odrębność
wspólnoty etnicznej i narodu jest wynikiem współwystępowania tradycji i
innowacji, to należałoby dowartościować nie tylko inicjatywy elit, ale i
tradycjonalizm dołów społecznych. Prawdopodobnie i w kształtowaniu się
zalążków suigeneris społeczeństwa obywatelskiego odegrały istotną rolę nie
tylko tak atrakcyjne dla elit modele polsko-szlacheckie i magdeburskie,
Szerzej o tym: J. Isajewicz, Rusini a Ukraińcy: dwa etapy rozwoju jednego narodu,
[vf:]Christianitas et cultura Europae. Księga Jubileuszowa Profesorajerzego Kloczowskiego, Częs'ć l,
red. H. Gapski, Lublin, 1998, s. 443-446.
4 Termin ten (drewnierusskaia narodnost') w rozumieniu Rosjan oznaczał naród staro-
rosyjski. Wjęzyku rosyjskim nie ma osobnych stów na oznaczenie „rosyjski" i „ruski". Patrz J.
Isajewycz, Problema pochodżennia ukrainśkoho narodu: istońohmficznyj i polityczny aspekt, [w:]
Ukrajina: kuiturna spadszczyna, nacionalna swidomist', derżawnist', 1995, 2, s. 3-17.