Het kwaadste van de man is beter dan het beste van de vrouw

159 Pages·2011·0.78 MB·Dutch

Lie Vincent Vakgroep Klassieke Oudheid
00703819 Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
Universiteit Gent
“Het kwaadste van de man is beter dan het beste van de vrouw”
Een mentaliteitshistorische casestudy over de mannelijke emotionele representatie van de wrede
vrouw in de Romeinse literatuur.
Promotor: Prof. Dr. K. Verboven
Leescommissarissen:
Prof. Dr. Peter Van Nuffelen
Dra. Sara Moens
Masterproefvoorgesteld aan de
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
voor het behalen van de graad
van Master in de Geschiedenis Academiejaar: 2010-2011

Universiteit Gent
Examencommissie Geschiedenis
Academiejaar 2010-2011
Verklaring in verband met de toegankelijkheid van de scriptie
Ondergetekende, ………………………………………………………………………………...
afgestudeerd als master in de Geschiedenis aan Universiteit Gent in het academiejaar 2010-2011 en
auteur van de scriptie met als titel:
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
verklaart hierbij dat zij/hij geopteerd heeft voor de hierna aangestipte mogelijkheid in verband met
de consultatie van haar/zijn scriptie:
o de scriptie mag steeds ter beschikking worden gesteld van elke aanvrager;
o de scriptie mag enkelter beschikking worden gesteld met uitdrukkelijke, schriftelijke
goedkeuring van de auteur (maximumduur van deze beperking: 10 jaar);
o de scriptie mag ter beschikking worden gesteld van een aanvrager na een wachttijd
van … . . jaar (maximum 10 jaar);
o de scriptie mag nooit ter beschikking worden gesteld van een aanvrager
(maximumduur van het verbod: 10 jaar).
Elke gebruiker is te allen tijde verplicht om, wanneer van deze scriptie gebruik wordt gemaakt in het
kader van wetenschappelijke en andere publicaties, een correcte en volledige bronverwijzing in de
tekst op te nemen.
Gent, ………………………………………(datum)
………………………………………( handtekening)
Geachte lezer,
Bij deze gelegenheid wens ik gebruik te maken om de vele mensen te bedanken die mij doorheen dit
jaar met raad en daad bijstonden. Maar hoe kan je nu in een paar zinnen iedereen, die hun steentje
bijdroegen tot de voltooiing van deze masterscriptie op een gepaste manier prijzen?
Allereerst gaat mijn bijzondere en welgemeende dank uit naar mijn promotor, Prof. Dr. Koen
Verboven, voor het aanreiken van de boeiende thematiek en eveneens voor de wijze waarop hij mij
de vrijheid liet om mijn zelfgekozen materie uit te werken. Hier stoppen mijn dankbetuigingen aan
mijn begeleider echter niet. Even onontbeerlijk voor de totstandkoming van deze thesis was zijn
onafhoudende stroom aan positieve, constructieve commentaar en nuttige suggesties. Dankzij het
verstrekken van zijn doelgerichte informatie, stelde professor Verboven me in staat het geheel
volwaardig te onderbouwen en uit te werken.
Verder wil ik ook Nancy en Rob bedanken voor hun morele en linguïstiek ondersteuning. Met hun
onuitputtelijk geduld hebben ze ervoor gezorgd dat ik steeds in de meest optimale situaties mijn
onderzoek kon voeren. Menig schrijffout werd dankzij hun kritisch oog de weg tot mijn thesis
ontzegd.
Tenslotte zet ik als laatste groep al mijn vrienden in de bloemetjes, die een onaflatende steun voor
mij betekenden dit afgelopen academiejaar. Uit vrees om niemand over het hoofd te zien,ga ik mij
niet verliezen in een eindeloze namenlijst, echter mag ook hun bijdrage niet over het hoofd gezien
worden.
Ongetwijfeld was dit werk niet zonder de hulp van al deze mensen tot stand gekomen.
Beervelde, 2011
Inhoudstabel
Dankwoord
Hoofdstuk 1: Voorwoord en inleiding p.1
Hoofdstuk 2: Emoties p.5
2.1. Vat op het ongrijpbare: Emoties, een algemene inleiding p.5
2.2.Een eeuwen lang verhaal: Historisch overzicht p.8
2.3. In het kielzog van de classici: Status quaestionis p.17
2.4. De vrouw in een mannenwereld p.24
2.5. Methodologisch kader: ‘emotional communities’ p.29
2.5.1. Literaire context p.29
2.5.2. Sociale context p.31
Hoofdstuk 3: Wreedheid en emoties p.34
3.1. Crudelitas: fascinatie en walging p.34
3.1.1. Wreedheid p.35
3.1.2. Moord p.37
3.1.3. Ontvoering en verkrachting p.40
3.1.4. Foltering p.41
3.1.5. Andere wreedheden p.42
3.1.6. Conclusie p.42
3.2. Een échte Romein weent niet p.44
3.2.1. Pathos, perturbationes, affectiones, passiones p.45
3.2.2. Viriliterversus muliebris p.47
3.2.3. Conclusie p.51
3.3.Emoties, die gepaard gaan met wreedheden p.52
3.3.1. Ira p.52
3.3.2. Indignatio p.55
3.3.3. Odium p.56
3.3.4. Invidia p.57
3.3.5. Fastidium p.58
3.3.6. Conclusie p.59
Hoofdstuk 4: De klassieke auteurs p.60
4.1. De kijk op de Romeinse vrouw p.60
4.1.1. Seneca p.60
4.1.2. Een echte vrouw weent wel p.63
4.1.3. Goede morele kwaliteiten p.66
4.1.4. Conclusie p.68
4.2. Situering in de tijd en in de sociale context p.69
4.2.1. Seneca p.69
4.2.1.1. Levensloop p.69
4.2.1.2. ‘Medea’ p.71
4.2.2. Tacitus p.72
4.2.2.1. Levensloop p.72
4.2.2.2. ‘Annales’ p.73
4.2.3. Suetonius p.75
4.2.3.1. Levensloop p.75
4.2.3.2. ‘De vita caesarum’ p.76
4.2.4. Cassius Dio p.77
4.2.4.1. Levensloop p.77
4.2.4.2. ‘Romaïkè historia’ p.78
4.2.5. Conclusie p.79
4.3. De ‘Medea’ van Euripides in contrast met deze van Seneca p.81
4.3.1. Formele verschillen p.82
4.3.2. Inhoudelijke verschillen p.84
Hoofdstuk 5: Casestudy Agrippina Minor en Medea p.86
5.1. Situering in de tijd en in de sociale context p.86
5.1.1. Agrippina Minor p.86
5.1.2. Medea p.88
5.2. Crudelitas p.90
5.2.1. Agrippina Minor: mulier crudelis p.90
5.2.1.1. Moord p.90
5.2.1.1.1. Moord op anderen op aangeven van Agrippina p.90
5.2.1.1.2. Agrippina’s eigen daden p.91
5.2.1.2. Inuria p.94
5.2.1.2.1. Beschuldigingen om Agrippina’s gunst te winnen p.94
5.2.1.2.2. Agrippina’s beledigingen p.95
5.2.1.3. IncestaeNuptiae p.96
5.2.1.4. Folteringen p.97
5.2.1.5. Conclusie p.98
5.2.2. Medea: scelus ultimum p.101
5.2.2.1. Moord p.101
5.2.2.2. Magie p.103
5.2.2.3. Brandstichting en andere wanpraktijken p.104
5.2.2.4. Conclusie p.105
5.3. Emotionele kijk p.107
5.3.1. Agrippina: machtswellust en woede p.107
5.3.1.1. Ambitio p.107
5.3.1.2. Avaritia p.109
5.3.1.3. Potentiaversus impotentia p.110
5.3.1.4. Impudicum p.114
5.3.1.5. Manipulatie en intriges p.116
5.3.1.6. Emotionaliteit p.117
5.3.1.7. Conclusie p.119
5.3.2. Medea: odi et amo p.120
5.3.2.1. Ira, odiumen wraak p.120
5.3.2.2. Irrationaliteit p.122
5.3.2.3. Representatie: Maenade, Furie of man p.124
5.3.2.4. Conclusie p.127
5.4. Is Agrippina een literaire figuur? p.129
5.4.1. Crudelitas p.129
5.4.2. Emotionele beladenheid p.130
5.4.3. Afwijkend beeld van het literaire model p.133
5.4.4. Conclusie p.134
Hoofdstuk 6: Algemeen besluit p.137
Bibliografie p.143
1. Primaire Bronnen p.143
2. Secundaire Bronnen p.145
Seneca, ‘Medea’
1. Voorwoord en inleiding
De woordenwolk waarmee ik mijn thesisonderzoek open, is zeker en vast geen toevalstreffer. Ira is
ontegensprekelijkéén van de sleutelwoorden die continu de kop opstak, telkens ik Seneca’s ‘Medea’
opensloeg. Boosheid was zo overweldigend vertegenwoordigd, dat je er als lezer niet kon aan
ontsnappen. Mijn nieuwsgierigheid was geprikkeld, waarop ik Seneca’s tragedie in een woordenwolk
goot om mijn gedachtegang kracht bij te zetten. De aanwezigheid van ira was letterlijk op grootse
wijze aanwezig, waardoor mijn vermoeden op een overtuigende manier werd bevestigd. De
woordenwolk visualiseert perfect de sfeer en de emotionele beladenheid van Seneca’s ‘Medea’.
Vanaf dat moment werd het mij ten zeerste duidelijk dat ook klassieke teksten volgepompt zaten
met hartstochten en gevoelens, die zich zowel op expliciete, als op een minder uitdrukkelijke wijze
presenteerden aan de lezer. Dat emotionaliteit geen hedendaagse trend is, stond van dan af aan
buiten kijf. Gebeten door de emotieleer besloot ik om mij te verdiepen in het belang van emoties in
klassieke teksten, daar het snel duidelijk werd dat deze fenomenen geen neutrale rol innamen. Na
veel wikken en wegen hakte ik de knoop door om mijn gezichtsveld te beperken tot enerzijds
sentimenten die wreedheden teweegbrachten en vergezelden en anderzijds wilde ik dit allemaal
koppelen aan de rol die de vrouw in de Romeinse samenleving toegewezen had gekregen. De
optelsom was vlug gemaakt, waardoor het startschot voor mijn masterscriptie gegeven was met als
centrale onderzoeksdoelstelling te achterhalen hoe mannelijke schrijvers keken naar wrede
Romeinse vrouwen en hun emoties.
Wanneer deze probleemstelling grondig ontleed wordt, valt het geheel in vier grote onderdelen op
te splitsen, die elk een eigen analyse vereisen, namelijk: emoties, wreedheid, mannelijke schrijvers
en Romeinse vrouwen.
Dit onderzoek opent met de analyse van de hoeksteen van deze thesis, namelijk emoties. Het was
prioritair om dit fenomeen te kunnen vatten, daar deze masterproef zou vallen of staan met de juiste
concepten aangaande emoties. Vooraleer er dieper kon worden ingaan op de eigenlijke
onderzoeksthese en de focus op de Romeinen kon worden toegespitst, zagen we ons genoodzaakt
om onszelf te verdiepen in zowel moderne als klassieke ideeën omtrent emoties. Zonder een goede
notie over de menselijke gevoelens en de theoretische kaders, die psychologen en antropologen
hadden ontwikkeld, was er geen ankerpunt om deze thesis aan vast te pinnen. Eens er een algemeen
beeld voor handen was, kon er logischerwijze ingezoomd worden op de visie van de klassieken en de
1
mening van diverse gendergerichte studies. Emotietheorieën, die handelen over thema’s uit de
klassieke wereld zijn pas recentelijk tot een volwaardige discipline erkend, waardoor nog enkele
paden onbetreden zijn en deze onderzoeksthesis een relevante bijdrage tot dit onderzoeksveld kan
leveren.
Een tweede aspectdat een grote brok wegkaapte uit deze scriptie was weggelegd voor crudelitas, de
Latijnse term voor wreedheid. Het doel bestaat erin om na te gaan welke acties en daden er in de
Romeinse samenleving als wreed werden beschouwd, aangezien er toentertijd andere percepties
omtrent het concept wreedheid heersten. De eerste taak was om een duidelijk onderscheid te
maken met wat wij, als moderne mens wreed vinden en de antieke opvattingen van een Romeinse
burger. Hedendaagse sentimenten moesten gefilterd en uitgeschakeld worden om zo het
authentieke Romeins gedachtegoed inzake kwelzucht bloot te leggen. De link met emoties lag in dit
onderdeel eveneens voor handen, daar het niet aannemelijk leek dat crudelitasbegaan werd zonder
emotionele consequenties, zowel voor de dader als voor het slachtoffer. Evenals het concept
wreedheid was het van vitaal belang om de visie van de Romeinse schrijvers op emoties in de
toenmalige samenleving tot op het bot te ontrafelen, gevolgd door een uiteenzetting, die zich
specifiek op enkele emoties toespitste, die hand in hand samengingen met wreedheden.
Het volgende hoofdstuk is gewijd aan de klassieke mannelijke schrijvers, die een sleutelpositie in de
weergave van emoties in de antieke bronnen innamen. Hun rol in dit onderzoek is helemaal niet zo
onschuldig als het lijkt, aangezien zij degenen waren die een eigen discours ontwikkelden, waarmee
ze wrede en emotionele vrouwen vormgaven. Het is belangrijk om na te gaan welke sociale
contexten de klassieke auteurs gemeenschappelijk hadden, waardoor er eenzelfde woordenarsenaal
ontwikkeld werd dat helder en bevattelijk was voor het doelpubliek. Zowel de auteur als de lezer
moesten dezelfde culturele bagage met zich meedragen om de teksten in al hun aspecten te vatten
en de dubbele bodems meteen te kunnen ontdekken. Eens we een algemeen beeld verworven
hebben, gaan we het gezichtsveld verkleinen tot de vier scribenten, wiens primair bronnenmateriaal
de basis voor de ontleding van deze scriptie vormt, namelijk: Seneca, Tacitus, Suetonius en Cassius
Dio.
Als laatste onderdeel van deze thesis hebben we de aandacht gebundeld op de Romeinse vrouw en
haar positie in de Romeinse samenleving. Om dit ruim en vaag concept te concretiseren was het
noodzakelijk om het onderzoek tot twee feitelijk vrouwelijke personages te herleiden. De selectie
moest minutieus gebeuren, daar niet eender welke Romeinse vrouw berucht stond om haar wreed
2