Hazar Yahudi Tarihi - D. M. Dunlop

402 Pages·2008·2.1 MB·Turkish

by  D. M. Dunlop

BİRKAÇ SÖZ
Dunlop’un çevirisini sunduğumuz bu eseriyle birlikte
Hazarlar dosyasını kapatmış bulunuyoruz. Daha önce
yayınlamış olduğumuz L. N. Gumilev’in Eski Ruslar ve Büyük
Bozkır Halkları, Peter Golden’in Hazar Çalışmaları ve özellikle
M. İ. Artamonov’un Hazar Tarihi’nden sonra Dunlop’un bu
eseri Hazar dosyasını dört değişik açıdan incelemektedir.
Bundan sonra Hazarlar konusunda okunacak ilave kitaplarla
ancak bir iki virgül atılabilir.
Türkiye’de Hazarlar konusunda bugüne kadar pek çok
makale, birkaç kitap ve bir iki muhayyel roman yazılmıştır.
Romanlar üzerinde durmayacağız. Çünkü muhayyeldir ve
onlara bakarak bir hüküm verilemez. Ancak Arthur
Coestler’in Onüçüncü Kabilesi ve K.A. Brook’un Hazar
Yahudileri adlı çalışmalarını kesinlikle ciddiye almıyoruz. Bir
kere Coestler Yahudi asıllı bir romancıdır ve meseleye bir
romancı muhayyilesi ile yaklaşmıştır. Akadamik bir çalışma
sayılamaz ve ortaya attığı hükümler de konunun uzmanları
tarafından zaten çürütülmüştür. Brook’un eserine de çok haklı
tenkitler yapılmıştır ve akademik bir çalışma sayılamaz.
Çünkü üç kaynak tarayarak, iki ansiklopedi maddesi okuyarak
Hazar tarihi yazılamaz. Bunların dışında konuya hissi olarak
yaklaşan, kurgubilim türünden komplo teorileri içeren
çalışmalar da vardır ki, konuya ilgili duyanlar, fakat bolca
vakti olanlar tarafından takip edilebilir.
Elinizdeki eserin çevirisi önümüze geldikten sonra, baştan
sona orijinaliyle karşılaştırılmış ve gerektiği yerlere bazı ilave
notlar konulmuştur. Çünkü yazar, sanki Hazar konusunda
uzman kişileri bir salona toplamış da, onlara konferans
veriyormuş havasıyla meseleyi ele almıştır. Esasen bu kitaba
çok daha fazla şerh konulması gerekirdi. Dunlop, herhalde
kitabı okuyacak kişilerin zaten birer Hazarolog olduğunu
düşünmüş olsa gerek. Bir de onun İstahri, İbni Havkal ve
Mesûdî’den yaptığı alıntıların İngilizce çevirilerini fazla
güvenilir bulmadığımız için, kendi notlarını muhafaza
etmekle birlikte, bunları doğrudan Arapça orijinalinden
kendimiz çevirdik. Öyle zannedildiği gibi Batılılar bu işi çok
iyi bilir, Arapçayı mükemmelen bilirler şeklindeki kanaat de
yanlıştır. Öyle ki yazar Arapça “kisra” kelimesinin çoğulu
“ekâsire”yi Hüsrev’in çoğulu yapacak kadar yanlış okumalarda
bulunmuştur.
Hazar Devleti’nin Ruslar tarafından mı yıkıldığı, yoksa
Ruslar’ın Guzlarla birlikte hareket ederek ilk darbeyi
vurduktan sonra Tuna Bulgarları üzerine yürüyüp, meselenin
hallini Guzlara mı bıraktıkları konusu tartışmalıdır. M. İ.
Artamonov’un eserinden Ruslarla Guzların müşterek bir
orduyla Hazarlara saldırdıklarını, fakat birkaç şehrin
zaptından sonra Hazarların işinin bitirilmesi görevinin
Guzların omuzlarına yüklendiğini anlıyoruz. Artamonov bu
konuda şöyle der: “Rus vakayinâmelerinde Svyatoslav’ın Volga
boylarında ele geçirdiği topraklar için Rusya’nın girdiği bir
savaştan söz edilmemektedir. Bunun sebebi belki de devletin
büyük knazın [grandük] kumandasındaki ana kuvvetlerinin
bu savaşlara iştirak etmemesi ve savaşın İdilcivarı ve
Podonya’daki Svyatoslav’a bağlı gornizonlarla, yeniden
zaptedilen bölgelerdeki Rus yerleşimciler ve Guz’larla
sürdürülmüş olmasıdır. Çok büyük bir ihtimalle pagan Guzlar,
Svyatoslav’ın çekip gitmesinden sonra Ruslar’ın yardımıyla
fethedilen Hazar topraklarında hakimiyeti ele geçirmişlerdir.
Bu yüzdendir ki Arap yazarları hiçbir yerde Ruslardan
bahsetmeden, Hazarların düşmanı olarak sadece Guzları
göstermektedirler. Hazarların Ruslara karşı değil de özellikle
Guzlara karşı Harezm’den yardım istemesinin sebebi de
budur.” (Hazar Tarihi, s. 556)
Peki neden Guzlar Hazarlara saldırdılar veya en azından
Rusların yanında yer aldılar? Bunun sebebini yalnızca
Guzların bir dönem Hazar İmparatorluğu’na vergi vermek
zorunda kalmasında aramak çok yanlıştır. Çünkü özellikle
devlet dininin Musevilik olarak ilanından ve ikili krallığın
kurulmasından sonra, hem yerli halka ve reayaya yapılan
zulüm artmış, hem de Yahudi meliklerin kurnazca politikaları
sonucunda Peçenekler Guzlara, Guzlar Peçeneklere, Bulgarlar
Guzlara.. elhasıl o bölgede yaşayan Türk halkları birbirlerine
saldırmak zorunda bırakılmışlar, birbirlerini itmişler,
kırmışlar, ama sonuçta hep kârlı çıkan Hazarya’daki Yahudi
yönetim olmuştur. Fakat Rus tarihçisi Gumilev’in kaydettiği
gibi, Yahudi yönetim tarafından ezilen Hazarlar, RusGuz ortak
saldırısı sırasında kıllarını kıpırdatmamışlardır. Nitekim Arap
kaynaklarında da saldırı sırasında Hazarların kağanlarının
yanında şöyle bir görünüp, kısa bir çatışmadan sonra
dağıldıkları belirtilmektedir. Bizans’a saldıran, Kırım’ı
hakimiyet altında tutan, Araplara geçit vermeyen bir
imparatorluğun savaşçılarının, düne kadar kendilerine vergi
ödeyen Ruslar karşısında böyle kısa sürede çözülüp
dağılmalarının perde gerisinde yatan sebep de, olsa olsa
kanaatimize göre onların artık Hazar Devleti’ni kendi
devletleri olarak görmüyor olmalarıdır. Nitekim Artamonov
“Hazar Yahudileri tarihini yazmaya girişen Dunlop,
Museviliğin Hazarya’da hangi kahpece rolü oynadığını
anlıyamamıştır. Yahudiler devletin başına geçmeyi
başarmışlardı, fakat yönetimle halk arasında bağ bütünüyle
koparıldığı için iktidar yavaş yavaş ellerinden kayıp gitmiştir..”
demektedir (Age., s. 588). Çünkü Yahudiler, dinin birleştirici
bir unsur olduğunu anlıyamamışlardı. Guzların, Peçeneklerin,
Burtasların henüz pagan (şamani), Alanların Hristiyan,
Bulgarların, paralı askerlerin (Arsilerin) Müslüman olduğu bir
ülkede, kendisinden ordu çıkaramayan Yahudi yönetimin
ayakta durması zaten düşünülemezdi.
Hazar İmparatorluğu belki zaman içinde zaten yıkılıp
gidecekti, ama henüz iki buçuk yaşını doldurmuş (devletlerin
tarihinde yüzyıl bir yaş sayılır) bir devletin ufak bir dış
darbeyle yıkılıp gitmesi, ancak yönetimle halk arasında
kopuklukla izah edilebilir. Fakat kanaatimizce ve Gumilev’in
de belirttiği gibi Hazar Devleti’nin zamansız yıkılıp gitmesinin
temel sebebi baştaki Yahudi yönetimdir.
İran’dan ve Bizans’tan kaçarak sığınmacı olarak geldikleri
bir ülkede, belli bir süre sonra ekonomiyi ele geçirip, iktidarı
gaspeden bir azınlığın, kendi halkı ve ülkesi olarak görmediği
bir coğrafyada tutunmak gibi bir derdi de olamazdı. Neticede
ne olduysa zavallı safdil Hazar Türklerine olmuş, Yahudiler bir
şekilde Polonya’da, Rusya’da ve başka yerlerde varlıklarını
sürdürmüşler, ama Hazar Türklerinden geriye ancak isimleri
kalmıştır.
Dunlop, muhtemelen Yahudilerin Hazarya’da yaptıklarını
kasıtlı olarak görmezden gelmiştir ve bugünkü modern Mason
teşkilatının ilk nüvesini oluşturan Rahdânîlerin (Yahudi
rehber tacirlerin) marifetleri hakkında bir kelime bile
etmemiştir. Kısacası yazar, bazı konuları çarpıtmakta,
bazılarının üzerini örtmeye çalışmakta ve işi ancak
mütehassısların merak edeceği akademik polemiklerle
geçiştirmektedir. Ancak, onun görmek istemediklerini
Gumilev ve Artamonov’dan takip edebilirsiniz.
Günümüzde komplo teorilerinden büyük bir haz alan bazı
kişiler, Hitler’in katlettiği Yahudilerin aslında Hazar Türkleri
olduğu, Hazarya’nın bir Yahudi Devleti ve Hazarların da
kamilen Yahudi oldukları şeklinde hiçbir bilimsel gerçeğe ve
araştırmaya dayanmayan safsatalarla vakit geçirmektedirler.
VIIIX. Yüzyıllarda o bölgeyi gezen ve çok yakınında bulunan
Arap coğrafyacıların tamamı, Yahudilerin ülkede sayıca en az
nüfusa sahip olduklarını, en kalabalık kesimin Müslümanlar,
ikinci grubun Hristiyanlar ve üçüncü grubun paganlar
tarafından oluşturulduğunu, Yahudilerinse en küçük grup
olduğunu üstüne basa basa ve mütte�ken belirtmektedirler.
Rus kroniklerinde ve Bizans kaynaklarında Hazarların dini ve
dini grupların oranı hakkında hiçbir kayıt da olmadığı halde,
komplo teorisyenlerin bu tür safsataları kime sempatik
görünmek için uydurdukları veya bu safsataların kimler
tarafından ortaya atıldığı merak edilmeye değer.
Peki devletleri yıkıldıktan sonra Hazarlara ne oldu? Arap
kaynaklarına ve elinizdeki kitapta da belirtildiğine göre, bir
kısmı yurtlarına geri dönerek hayatlarını sürdürdüler. Bir
kısmı Artamonov’un tabiriyle “Yahudi kılıklı parazit bir
zümreye” dönüştü; bir kısmı ise Rusya içlerine dağılarak,
Rusların dini takibatlarından kaçtıkları için “brodnik”
dedikleri, daha sonraları “Kossak” (Kazak) denilen halkın
nüvesini oluşturdular.
Fakat her halükârda zaman içinde Hazarların yönetici
kesimini teşkil eden Yahudiler toparlanıp devletlerini
kurdular; Hazarların tebaası olan Bulgarlar, Ermeniler,
Gürcüler vs. etnisitelerini ve devletlerini günümüzde dahi
muhafaza edip sürdürmektedirler, ama Hazar Türkleri’nden
geriye sadece isimleri kaldı. Bugüne kadar ne yazılı bir kitabe,
ne de bir sanat eseri bulunabildi. Yoksa Hazar Devleti ve
Hazarlar bir serap mıydı? Bir halkın, bir devletin tarihin
gözleri önünde bu şekilde yok olup gitmesi nadirattandır ve
eğer Hazar konusunda yeni bir çalışma yapılacaksa bu konu
üzerinde durulmalıdır.
D. Ahsen Batur
GİRİŞ
Gibbon’u okuyanlar, annesi V. Konstantin’le evlenmiş bir
Hazar prensesi olan VIII. Yüzyıl Rum (Greeks) imparatoru
Hazar Leo’yu hatırlayacaklardır. Bizans yazarları Hazarlardan
ve onların o günün politikasında oynadıkları rolden
müteaddit defalar bahsetmektedirler. Örneğin, Bosporus’daki
İmparatorluk şansölyesinden Hazar Kağan’ına giden
mektuplar, Charlemagne’nin hale�yle veya Papa’yla yaptığı
yazışmalarda kullanılanlardan daha özenli altın damgalara
1
sahipti.
1
Constantine Porphyrogenitus, De Caerimoniis Aulae Byzantinae, ed. Bonn, ı, 690.
Hazarların bizim ilgi alanımıza giren bir diğer özel yönleri
daha vardır. Hazarların saçıldıkları coğrafya İdil’in
aşağısından Ka�asya’nın kuzeyine, oradan IX. Yüzyıla kadar
Azak Denizi’ne dayanmakta ve hatta batıda Kiev ve
Dinyeper’in ortalarına uzanmaktaydı. Onlar, aynı zamanda,
doğuda Amu-derya’ya kadar olan bölgedeki kabileleri de
kontrol altında tutmaktaydılar. Yani Hazar ülkesi, Arapların
tabii yayılma sahası üzerindeydi. Muhammed’in ölümünün
ardından (632), halifenin orduları iki imparatorluğun
yıkıntıları üzerinden Ka�asların doğal dağ sınırına ulaştı. Bu
bariyer bir kez aşıldığında Doğu Avrupa yolu açılmış
oluyordu. Ka�asya istikametindeki Arap ilerleyişi, organize
askeri güçler tarafından ciddi oranda önlenmişti. Fazla
bilinmemesine rağmen, Araplarla Hazarlar arasında bir
yüzyıldan fazla süren savaşlar, tarihî yönden büyük önemi
2
haizdir. Bölgede bulunan Charles Martel’e bağlı Franklar
Arap istilasını püskürtebildiler. Doğudaki bu tehdit aynı
zamanda Avrupa için de azımsana-mayacak boyuttaydı. Gayet
sarihtir ki, muza�er Müslümanlar Hazar krallığı tarafından
durdurulmuşlardı. Bu dönemde hâlâ şamanist inanca sahip
olan Hazarlar, Orta Asya’nın göçebe veya yarı göçebe
özelliklerini taşımaktaydılar. Ancak, daha sonra göreceğimiz
üzere, onlar Mûsevîliğe geçmişlerdir. Tartışmaya açık olmakla
birlikte, Hazarlar o bölgede bulunmamış olsalardı, Avrupa
medeniyetinin doğu uzantısı Bizans’ın Araplarca
kuşatılmasının sonuçları kadar, Hristiyanlığın ve İslamiyetin
bugünkü tarihleri de bilinenden daha farklı olabilirdi.
2
Underestimated by Cavaignac, Histoire du Monde, t. Vii (Paris
1931), 169.
Yeterli belgelerin mevcut olması halinde Hazar tarihini
yazmak üzere şimdiye kadar neden girişimde bulunulmadığı
sorusu sorulabilir. Hazarlarla ilgili olarak Cambridge
tarihçilerinden J. B. Bury, Doğu Roma İmparatorluğ Tarihi
3
isimli eserinde bir bölüm ayırmıştır. Bu bölüm, bazı çağdaş
kitaplarda yer alan kısmî bilgiler ve konuyla ilgili
monogra�lerin mevcudiyetine rağmen, sahip olduğumuz en
esaslı veri olarak telakki edilebilir. Hazarlarla ilgili
bilgilerimizin kısıtlı oluşu, onların tarihinin ilgi çekici
olmamasından ve bilgi eksikliğinden değil, Rumca, Arapça,
İbranice, Süryanice, Ermenice, Gürcüce, Rusça, Farsça, Türkçe
ve hatta Çince gibi çeşitli dillerde yazılmış ikinci el ve
çelişkiler içeren mevcut eserlerle çalışmanın güçlüğünden
kaynaklanmaktadır. Şarkla ilgili tarih bilgimizin artmasıyla,
Hazarlarla alâkalı kaynaklar da hızla birikmeye başlamıştır.
Hazarlar hakkında bize pek çok bilgiler nakleden Arap tarihçi
ve coğrafyacıların eserleri yayınlandı. İçinde bulunduğumuz
4
yüzyılda ise İbranice belgeler gün ışığına çıkarıldı. Böylece
Hazarlarla ilgili bibliografya oldukça genişledi ve
araştırmacılar Hazarlar hakkındaki görüşlerini neredeyse
kaynak dil kadar geçerli olan farklı lisanlarda yayınladılar.
Artık durum, Buxtorf’un yeterli bilgiyi bulamadığı için Hazar
kelimesini İran şahı Hüsrev’in adıyla ilintilendirdiği
dönemden daha farklıydı. Mevcut bilgilerimizin ciddi
anlamda çoğalmış olmasına rağmen, ilerde görüleceği üzere,
Hazarların tarihini araştırmak ve yazmak yine de kolay
olmayacaktır.
3
C. Xiii (London 1912).
4
Eski Kahire’deki bir sinagog’un “Geniza”sının (muhafaza odası) açılışı konuya
katkıda bulunmuştur. Bkz. Paul E. Kahle, Schweich Lectures: �e Cairo Geniza (London
1947), 14�.
II. Dünya Savaşı’ndan önce, o sıralar Bonn Üniversitesi’ne
bağlı Şark Enstitüsü’nün müdürlüğünü yapan Prof. Paul Kahle
ve Brüksel’den Prof. Henri Gregoire, Hazarlar üzerinde birlikte
çalışmaya karar verdiler. Genel kanıya göre bu alanda oldukça
önemli bir eserin ortaya çıkacağı umulmaktaydı. Ancak,
maalesef savaşın patlak vermesi ve gelişen olaylar onların
planlarını sekteye uğrattı. Devam eden yıllarda Prof. Kahle
bana Hazarlarla ilgili bahsi geçen araştırmayı devralmamı
önerdi. Bu öneri bana oldukça mutluluk vermişti. Çalışmam
esnasında Prof. Kahle’ye defalarca kez danışabilme fırsatına
sahip olmanın avantajını yaşadım. Ayrıca ona, bana çeşitli
şekillerde birçok kez yapmış olduğu yardımlardan dolayı
minnet borçluyum. O olmasaydı, bu kitap yazılamazdı. Gerek
düzenleme ve seçimde, gerekse malzemenin sunumunda beni
serbest bıraktı. Bununla birlikte konuyla ilgili ana meselelerde