Hatasız Düşünme Sanatı - Rolf Dobelli

190 Pages·2013·1.04 MB·Turkish

by  Rolf Dobelli

Rolf Dobelli
HATASIZ DÜŞÜNME SANATI
HATASIZ
DÜŞÜNME SANATI
Yapmamanız gereken 52 düşünce hatası
Rolf Dobelli
Çeviri: Itır Arda
HATASIZ DÜŞÜNME SANATI
Yapmamanız gereken 52 düşünce hatası
Die Kunst des klaren denkens
52 Denkfehler die sie besser anderen überlassen
Rolf Dobelli
Tüm hakları saklıdır. © 2011 Carl Hanser
Bu kitaptaki metinler 5 Eylül 2010 ile 19 Ağustos 2011
arasında Frankfurter Allgemeiner Zeitung ve Schweizer SonntagsZeitung
gazetelerinde haftalık yazılar olarak yayınlanmıştır.
NTV YAYINLARI DİREKTÖRÜ
Elif N. Kutlu
EDİTÖR
Adnan Bostancıoğlu, Onur Kaya
ÇEVİRİ
Itır Arda
GRAFİK
Ayhan Şensoy
PROJE KOORDİNASYON
Yakup Akyıldırım, Özgür Akhan, Şükrü Kolukısa
SATIŞ YÖNETMENİ
Tüzün Bülbül
ISBN: 978-605-5443-87-0
1. Baskı: Mayıs 2013, 2. ve 3. Baskı: Haziran 2013,
4. Baskı: Ağustos 2013
Sertifika No: 12444
[email protected]
www.ntvyayinlari.com
Doğuş Grubu İletişim Yayıncılık ve Ticaret A. Ş.
Maslak Mah. Ahi Evran Cad.
Doğuş Power Center No: 4 Maslak 34398 İstanbul
Tel: [phone] - Faks: (212) 335 03 48
Tüm hakları saklıdır. Doğuş Grubu İletişim Yayıncılık ve Ticaret A. Ş.’nin
yazılı izni olmadan, fotokopi yöntemi dahil, elektronik ya da mekanik
herhangi bir yolla çoğaltılamaz ve iletilemez.
BASKI
Elma Basım Yayın ve İletişim Hizmetleri San. Tic. Ltd. Şti.
Halkalı Cad. No: 164 B-4 Blok
Sefaköy K.Çekmece 34295 İstanbul

Tel: [phone] Faks: (212) 697 70 70
ÖNSÖZ
Her şey 2004 yılının bir sonbahar akşamında başladı. Yayımcı
Hubert Burda’nın davetiyle, “entelektüellerle teklifsiz bir
düşünce alışverişi” derler ya, öyle bir toplantıya katılmak
üzere Münih’e gittim. Daha önce kendimi hiç “entelektüel”
olarak algılamamıştım (üniversitede işletme okudum ve
işletmeci oldum) ama yayınlanmış iki romanım vardı ve
anlaşılan bu kadarı da kâfiydi.
Masada, Nassim Nicholas Taleb oturuyordu. Taleb o
zamanlar tuhaf bir Wall Street borsa simsarıydı ve felsefeye
meraklıydı. Ona, İngiliz ve İskoç aydınlanma dönemi,
özellikle David Hume uzmanı olarak tanıştırıldım. Belli ki
beni biriyle karıştırmışlardı. Bir şey demedim, çekingence
masadakilere gülümsedim ve bu arada yaşanan suskunluğun
da muazzam felsefi bilgimin bir kanıtı gibi görünmesini
sağladım. Taleb hemen yanına boş bir sandalye çekti ve eliyle
sandalyenin oturağına hafifçe vurarak beni yanına davet etti.
Şansıma, konuşma birkaç cümle sonra Hume’den Wall
Street’e döndü ki o konuda en azından konuşmaya iştirak
edebiliyordum. Kendimizi de esirgemeden, CEO’ların
yaptıkları sistematik hatalardan konuşarak eğlendik.
Muhtemel olmayan olayların sonradan dönüp bakıldığında
çok daha muhtemel göründüğü gerçeğinden bahsettik.
Yatırımcıların satın aldıklarının altındaki fiyatlarda hisse
senetlerinden ayrılamadıklarına güldük.
Akabinde, Taleb bana yazılarını yolladı, ben onlara yorum
yaptım, zaman zaman eleştirdim ve bu yazılardan dünya
çapında çok satan kitaplardan biri olan The Black Swan /
Siyah Kuğu ortaya çıktı. Bu kitap Taleb’i dünya çapında
entelektüel yıldızlar ligine soktu. Giderek artan bir entelektüel
açlıkla, “Buluşsal yöntemler ve önyargılar” (Heuristics and
bias) hakkındaki literatürü bir çırpıda okudum. Buna paralel
olarak Amerika’nın doğu kıyısı entelijansiyası olarak
adlandırılabilecek birçok insanla fikir alışverişim güçlendi.
Yazar ve işletmeci olarak yaptığım işlerin yanı sıra yıllar
sonra adeta sosyal ve bilişsel psikoloji öğrenimi görmüş
oldum.
Burada kullandığım manada düşünce hataları,
rasyonellikten, uygun, mantıklı, akılcı düşünce ve davranıştan
sistematik sapmalardır. “Sistematik” kelimesi önemli, çünkü
sıklıkla aynı yöne doğru yanılırız. Örneğin, bilgimizi
gözümüzde büyütmemiz onu küçümsememizden çok daha sık
yaşanan bir durumdur. Ya da bir şeyi kaybetme tehlikesi
sözkonusu olduğunda, bu bizi bir şey kazanmak sözkonusu
olduğu duruma kıyasla çok daha çabuk harekete geçirir.
Matematikçiler buna düşünce hatalarımızın asimetrik dağılımı
derdi. Ne mutlu ki öyle, çünkü asimetri bu hataları bazen
öngörülebilir kılıyor.
Yazar ve işletmeci olarak çalıştığım süre içinde biriken
varlığımı, düşüncesizce riske edip kaybetmemek için notlar
ve kişisel anekdotlar da ekleyerek sistematik düşünce
hatalarının bir listesini çıkarmaya başladım. Bunları günün
birinde yayınlamak gibi bir amacım yoktu. Bunu sadece
kendim için yapıyordum. Çok geçmeden bu listenin yalnızca
para yatırımlarında değil, iş ve özel hayatımda da işe
yaradığını fark ettim. Düşünce hatalarını bilmek beni daha
sakin ve ihtiyatlı kılıyordu: Düşünce hatalarımı çok geç
olmadan görüyor ve onlar büyük zarara sebep olmadan
tehlikenin önüne geçebiliyordum. Ve hayatımda ilk kez, başka
insanlar mantıksız davrandığında anlayabiliyor ve hazırlıklı
karşılık verebiliyordum –hatta belki bir avantaja da sahip
oluyordum. Ama her şeyden önce mantıksızlık canavarı
bertaraf ediliyordu –onu kovmak için elimde kategoriler,
kavramlar ve açıklamalar vardı. Şimşekler ve gök gürlemeleri
Benjamin Franklin’den beri daha ender yaşanmıyor, daha
zayıf ya da daha cılız sesli de değiller, ama artık daha az
korkutucular –işte aynı şey o zamandan beri benim için kendi
mantıksızlığımla ilgili geçerli.
Bundan bahsettiğim dostlarım çok geçmeden küçük ders
kitabıma ilgi göstermeye başladı. O ilgiden, Alman gazetesi
Frankfurter Allgemeinen Zeitung ve İsviçre gazetesi
SonntagsZeitung’ta haftalık köşe yazıları, (ağırlıklı olarak
doktorların, yatırımcıların, denetim kurullarının ve CEO’ların
önünde yapılan) sayısız konferans ve nihayetinde bu kitap
doğdu. Buyurunuz! Şimdi elinizde tutuyorsunuz –bu sizin için
bir şans değil, ama en azından kendi kendinize sebep
olabileceğiniz çok büyük şanssızlıklara karşı bir sigorta.
Rolf Dobelli, 2011
HAYATTA KALANA BAĞLILIK
Mezarlıkları neden ziyaret etmelisiniz?
Reto nereye baksa rock müziği yıldızları görüyor.
Televizyonda, dergilerin kapaklarında, konser programlarında
ve internetteki hayran sitelerinde; her yerde onlar var.
Şarkılarını duymamak mümkün değil –alışveriş
merkezlerinde, bilgisayarının şarkı listesinde, spor salonunda
onlar çalıyor. Rock müziği yıldızları etrafımızda. Sayıları çok.
Ve başarılılar. Sayısız gitar kahramanının başarısından yola
çıkan Reto bir müzik grubu kuruyor. Er ya da geç başarılı
olabilecek mi? Bunun olasılığı sıfırın kılpayı üzerinde.
Birçokları gibi, büyük ihtimalle o da başarısız müzisyenler
mezarlığına düşecek. Bu mezarlıkta şov sahnesine kıyasla
10.000 kat fazla müzisyen var. Ama hiçbir haberci bu
başarısızların hikâyeleriyle ilgilenmiyor –bir zamanlar şöhret
olup da varını yoğunu kaybedenler bir istisna. Bu da
mezarlığı dışarıdakiler için görünmez kılıyor.
Hayatta kalana bağlılık şu anlama gelir: Günlük hayatta
başarılar başarısızlıklardan daha fazla görünürlüğe sahip
olduğu için, başarı olasılığını, gerçekte olduğundan daha
yüksekmiş gibi algılarsınız. Dışarıdan bakan olarak (Reto
gibi) bir hayale kapılırsınız. Başarı olasılığının ne kadar
küçük olduğunu görmezsiniz. Her başarılı yazarın arkasında
kitapları satmayan 100 yazar gizlidir. Onların her birinin
arkasında da kitaplarını basacak bir yayınevi bulamamış 100
yazar daha vardır. Bunların her birinin arkasında ise başlayıp
da bitiremedikleri kitaplarını çekmecede saklayan 100 kişi
daha bulunur. Ama biz sadece başarılı olanları duyarız ve
yazarlıkla başarıya ulaşmanın ne kadar küçük bir olasılık
olduğunu göremeyiz. Aynı şey fotoğrafçılar, işletmeciler,
sanatçılar, sporcular, mimarlar, Nobel Ödülü sahipleri,
televizyon sunucuları ve güzellik kraliçeleri için de geçerlidir.
Medyanın başarısızlar mezarlığını kazmak gibi bir niyeti
yoktur. Zaten bu onların görevi de değildir. Yani, hayatta
kalana bağlılıktan kurtulmak istiyorsanız, bu düşünce işi size
düşer.
Er ya da geç, konu paraya geldiğinde, hayatta kalana
bağlılık sizi tuzağına düşürecektir: Bir arkadaşınız yeni bir
şirket kuruyor. Potansiyel yatırımcılardan biri de sizsiniz.
Orada bir fırsat görüyorsunuz; bu şirket belki de yeni
Microsoft olacak. Belki de şansınız yaver gider. Peki, hakikat
nasıl görünüyor? En olası senaryo, o şirketin kurulum
aşamasından bile ileriye gidememesi. İkinci büyük olasılık,
şirketin üç yıl sonra iflas etmesi. İlk üç yılı çıkarabilmeyi
başaran şirketlerin çoğu, 10 kişiden az çalıştıran orta boy
işletmelere küçülür. Sonuç: Başarılı şirketlerin medyada
varlığının gözünüzü boyamasına izin verdiniz. O halde
doğrusu hiç riske girmemek mi? Hayır. Ama bunu, hayatta
kalana bağlılık adlı küçük şeytanın olasılıkları kesme cam
gibi çarpık gösterdiği bilinciyle yapın.
Dow Jones’u alalım. O hayatta kalanlarla dolu. Zira
başarısız olmuş ya da büyüyememiş şirketler –yani çoğunluk-
hisse senedi endeksinde yer almaz. Hisse senedi endeksi bir
ülkenin ekonomisini temsil etmez. Aynı şekilde, basın bütün
müzisyenleri temsilen haber yapmaz. Kişisel gelişim kitapları
ve yaşam koçları furyası da sizde şüphe uyandırmalı:
Başarısız olanlar kitaplar yazmaz, nasıl battıkları hakkında
konferanslar vermez.