erbilli âmâ yusuf garibî efendi divanı

311 Pages·2007·9.9 MB·Turkish

by  Erhan Tosun

T.C.
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ERBİLLİ ÂMÂ YUSUF GARİBÎ EFENDİ DİVANI
(İNCELEME - TENKİTLİ METİN)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Erhan TOSUN

Enstitü Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı
Enstitü Bilim Dalı: Eski Türk Edebiyatı

Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YORULMAZ

TEMMUZ - 2007
T.C.
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ERBİLLİ ÂMÂ YUSUF GARİBÎ EFENDİ DİVANI
(İNCELEME - TENKİTLİ METİN)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Erhan TOSUN

Enstitü Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı
Enstitü Bilim Dalı: Eski Türk Edebiyatı

Bu tez 27/06/2007 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Oybirliği ile kabul edilmiştir.

Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Yrd. Doç. Dr. Bayram Ali Yrd. Doç. Dr. Kâzım
YORULMAZ KAYA YILDIRIM
Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi
BEYAN
Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden
yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu,
kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu
üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını
beyan ederim.

Erhan TOSUN
29.05.2007
ÖN SÖZ
Divan edebiyatı, anlatım, biçim vs. açısından olduğu kadar ortaya konduğu dönem ve
yayıldığı topraklar açısından da oldukça zengindir. Bu edebiyat içerisinde ismi anılan
sanatkârlar ve eserleri sadece günümüz Türkiye Cumhuriyeti topraklarında yaşamış ve
varlığını kabul ettirmiş olanlarla sınırlı değildir. Divan edebiyatı, Balkanlar'dan Kırım'a,
Azerbaycan'a, Irak'a vs. imparatorluğun yayıldığı tüm topraklarda varlığını sürdürmüş
bir edebiyattır. Osmanlı'daki bu kültür çeşitliliğinin divan edebiyatını zenginleştirdiği ve
daha yakından tanınmaya değer olduğu düşüncesinden yola çıkarak, günümüzde
topraklarımız dışında kalmış da olsa önemli bir Türkmen nüfusunun hâlâ yaşadığı
Kerkük bölgesi divan şâirlerinden biri hakkında çalışma yapmak arzusundaydık.
Bu arzumuzu kararlılığa dönüştürerek (Doç. Dr. Ali İhsan ÖBEK ve Dr. Mustafa
Muhittin aracılığıyla) Kerküklü âlim Atâ TERZİBAŞI'na konuya ilgimizi, bu konuda
çalışma yapmak isteğimizi ve kendisinden öneri beklediğimizi ifade eden bir mektupla
yola çıktık. Kendilerinin bize önerdiği Erbilli Âmâ Yusuf Garibî ve divanı üzerinde,
danışman hocamın da onayıyla çalışmaya karar verdik.
Bu çalışma ile daha önce üzerinde yeterince durulmamış olan bu şâir ve divanının,
edebiyatımızın zenginlikleri ve değerleri arasındaki yerini belirginleştirmeye katkıda
bulunmuş ve bu alanda yapılacak benzer çalışmalar için sağlıklı bir malzeme sağlamış
olmayı umuyoruz.
Çalışmamız esnasında bilgi, teşvik ve önerileriyle daima yardımcı olan danışman
hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YORULMAZ'a; çalışmamıza, başlangıcından
bitimine kadar katkı sağlayan ve karşılaştığımız sorunların çözümünde yardımlarını
esirgemeyen sayın Doç. Dr. Ali İhsan ÖBEK'e; Garibî Divanı üzerinde çalışmamızı bize
salık veren ve eserlerinden faydalandığımız Kerküklü âlim Sayın Atâ TERZİBAŞI'na;
kaynak sağlamada yardımlarını esirgemeyen sayın Prof. Dr. Suphi Saatçi'ye;
çalışmamıza önerileriyle katkıda bulunan sayın Doç. Dr. Ömür CEYLAN, Yrd. Doç. Dr.
Fatih GÜNAY, Dr. Mustafa Muhittin ve Ayhan YAŞAR'a; daha önce Garibî üzerinde
çalışmış olan ve çalışmasını bizimle paylaşan Vedat Ali TOK Beye -ve bu arada- Garibî
Divanı'nın ikinci kez çalışma konusu olması yönünde bize onay veren sayın Prof. Dr.
Cihan OKUYUCU'ya teşekkürlerimizi sunarız.
Erhan TOSUN
29.05.2007
i

İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR .............................................................................................................iii
ÖZET..............................................................................................................................iv
SUMMARY......................................................................................................................v
GİRİŞ..............................................................................................................................1
BÖLÜM 1: GARİBÎ'NİN HAYATI, EDEBİ KİŞİLİĞİ ve DİVANI
1.1. Garibî’nin Hayatı......................................................................................................5
1.2. Garibî’nin Edebi Kişiliği............................................................................................8
1.3. Garibî Divanı’nın Tavsifi..........................................................................................9
1.3.1. Süleymaniye Nüshası......................................................................................9
1.3.2. Matbu Nüsha.................................................................................................10
BÖLÜM 2: GARİBÎ DİVANI'NIN İNCELENMESİ
2.1. Şekil Özellikleri......................................................................................................11
2.1.1. Nazım Şekilleri...............................................................................................11
2.1.1.1. Gazeller..................................................................................................11
2.1.1.2. Musammatlar.........................................................................................12
2.1.1.3. Tarihler...................................................................................................12
2.1.2. Vezin..............................................................................................................12
2.1.3. Redif..............................................................................................................13
2.2. Dil ve Üslûp Özellikleri...........................................................................................18
2.3. Muhtevâ Özellikleri................................................................................................20
2.3.1. Dinî ve Tasavvufî Unsurlar............................................................................20
2.3.1.1. Allah.......................................................................................................20
2.3.1.2. Kitaplar...................................................................................................21
2.3.1.3. Âyetler....................................................................................................22
2.3.1.4. Hadisler..................................................................................................23
2.3.1.5. Melekler..................................................................................................23
2.3.1.6. Peygamberler.........................................................................................23
2.3.1.7. Sahabeler, Mutasavvıflar, Diğer Dini Şahsiyetler...................................30
2.3.1.8. Diğer Dinî Unsurlar.................................................................................31
ii

2.3.2. Toplum ve Kültür............................................................................................33
2.3.2.1. Tarihî Şahsiyetler...................................................................................33
2.3.2.2. Efsanevî Şahsiyetler ve Unsurlar...........................................................34
2.3.2.3. Devlet, Millet, Kavim, Kabile...................................................................39
2.3.2.4. Mekanlar................................................................................................41
2.3.3. Kozmik Alem..................................................................................................44
2.3.4. Vatan Mefhumu.............................................................................................45
BÖLÜM 3: GARİBÎ DİVANI’NIN METNİ
3.1. Metnin Hazırlanışında İzlenen Yol.........................................................................47
3.2. Transkripsiyon Alfabesi.........................................................................................49
3.3. Transkripsiyonlu Metin ..........................................................................................50
3.4. Garibî Divanı’nın Sistematik İndeksi....................................................................252
SONUÇ......................................................................................................................255
KAYNAKÇA...............................................................................................................256
EKLER.......................................................................................................................258
ÖZGEÇMİŞ................................................................................................................302
iii

KISALTMALAR
bk. : Bakınız
C : Cilt
G : Gazel
H : Hicrî
Haz. : Hazırlayan
Ktp. : Kütüphane
M : Miladî
M. : Garibî Divanı'nın matbu nüshası
Mtb. : Matbaa
Mu. : Muhammes
Nu. : Numara
s. : Sayfa
S. : Garibî Divanı'nın Süleymaniye Kütüphanesi nüshası
TDK : Türk Dil Kurumu
Ta. : Tarih
Trc. : Terkîb-i Bend
Trk. : Tercî-i Bend
Yay. : Yayınları
iv

SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti
Tezin Başlığı: Erbilli Âmâ Yusuf Garibî Efendi Divanı (İnceleme - Tenkitli Metin)
Tezin Yazarı: Erhan TOSUN Danışman: Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YORULMAZ
Kabul Tarihi: 27/06/2007 Sayfa Sayısı: v (ön kısım) + 257 (tez) +
45 (ekler)
Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı: Eski Türk Edebiyatı
Kerkük bölgesi, Türk dünyası ve edebiyatı açısından önem arz etmektedir. Divan edebiyatı
açısından da önem arz eden Kerkük bölgesi divan şâirlerinin ve eserlerinin daha iyi tanınması,
daha sonra aynı sahada çalışma yapmak isteyecek araştırmacılara yeni ve sağlıklı bir malzeme
sağlamış olmak amacıyla o bölgenin şâirlerinden olan Garibî ve divanı incelenmiştir.
Erbilli Âmâ Yusuf Garibî, 18. yy.'da Erbil'de yaşamış, gözleri görmeyen, irticalen söylediği
şiirleriyle tanınan ve tek eseri -tezimizin çalışma konusunu oluşturan- Türkçe divanı olan bir
şâirdir.
Garibî Divanı'nın iki nüshası bulunmaktadır. Bu nüshalardan biri Süleymaniye Kütüphanesi'nde
bulunan yazma nüsha, diğeri ise matbu nüshadır.
Biz çalışmamızı, her iki nüsha üzerinden, metin tenkidi yöntemiyle yaparak Garibî Divanı'nın
tenkitli metnini ortaya koyduk.
Çalışmamız, giriş, Garibî'nin hayatı, edebi kişiliği, nüsha tavsifi, divanın şekil ve muhteva
bakımından incelenmesi, divanın tenkitli ve transkripsiyonlu metni, divanın sistematik indeksi
ve sonuç bölümlerini kapsamaktadır.
Çalışmamız sonucunda Garibî Divanı'nın her iki nüshası karşılaştırılarak ortaya sağlıklı bir
metin konulmuş ve içeriği hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Garibî, Garibî Divanı, divan edebiyatı, tenkitli metin, Erbil.
v

Sakarya University Insitute of Social Sciences Abstract of Master's Thesis
Title of the Thesis: Ama Yusuf Garibi Efendi's Divan (Analysis - Criticised Text)
Author: Erhan TOSUN Supervisor: Asst.Prof.Dr. Hüseyin YORULMAZ
Date: 27/06/2007 Nu. of pages: v (pre text) + 257 (main body)
45 (appendices)
Department: Turkish Language and Literature Subfield: Old (Clasic) Turkish Literature
Kerkük region is very crucial for both Turkish world and Turkish literature. In this thesis, Garibi
who is one of the poets of Kerkük region where is important for divan literature also was
examined. The main reason for this study is to make recognize the poets of divan literature of
Kerkük region and present new and proper material for researchers who want to make similar
studies.
Blind Poet Yusuf Garibi who lived in Erbil in the 18th century, was known with his improvisary
poets and his unique work is Turkish divan that is also the topic of our thesis.
There exists two copies of Garibi's Divan. One of the copies which is in the Süleymaniye
Libraray is written copy, the other one is printed copy.
We worked on both copies using text criticism technique and formed Garibi's Divan's criticised
text.
Our work consists of, introduction, life of Garibi, literary of his character, explanation of divan
copies, examination of divan on the perspective of shape and content, criticised and transcripted
text of divan, systematic index of divan and conclusion.
As a conclusion, a proper text was formed and information of the content was given by
comparing two copies of Garibi Divan.

Keywords: Garibi, Garibi Divan, divan literature, criticised text, Erbil.
1

GİRİŞ
Divanlar, şâirlerinin kişilikleri, yaşamları, içinde bulundukları dönemin ve çevrenin
kültürel, sosyal özellikleri ile tanıklık ettikleri çağ hakkında bizlere bazen ipuçları bazen
ise önemli ölçüde bilgi vermeleri açısından önem arz ederler ve her bir divan -aynı
ölçüde olmasa da- kültürel, sanatsal ve tarihi açıdan zenginliğimizdir.
Divan edebiyatı her ne kadar saraya ve saray çevresine ait bir edebiyat sahası olarak
algılanmaktaysa da, yüzyıllar içinde tüm Anadolu’ya ve Osmanlı imparatorluğu'nun
sınırları dâhilindeki tüm topraklara yayılmış, varlığını sürdürmüş ve çok önemli şâir ve
eserler ortaya çıkarmıştır.
Bunlardan en tanınmışı Fuzuli ki divan edebiyatı alanında ismi ve eserleri
taçlandırılarak anılan en önemli şâirlerden biridir. Ancak Fuzuli dışında da bu
topraklarda nice kıymetli eserler vermiş sanatkârlar olduğu ve divan edebiyatı
açısından ele alınmaya son derece değer oldukları şüphesizdir. Bu divan şâirlerinin
bazıları yaşadıkları dönemde, bazıları ise daha sonra ünlenmişler ve isimleri divan
edebiyatı tarihine işlenmiştir.
İsim ve eserlerine sınırlı kaynaklarda rastlanan kimi şâirler üzerinde yapılacak olan
müstakil çalışmalar, bu şâirlerin gerçek edebi değerini ortaya çıkaracağı gibi edebiyat
tarihinde hakettikleri yeri almalarını da sağlamış olacaktır.
Divan edebiyatı alanı ve ürünlerinin, zenginlik ve çeşitliliğinin daha iyi anlaşılması
adına, farklı dönemlerde yaşamış, bilinen belli başlı şâir ve divanlarıyla ilgili sıklıkla ve
sayılamayacak kadar çok yapılmış çalışmalar yanında, Osmanlı topraklarına ait farklı
bölgelerde divan edebiyatı ürünleri veren şâirler, yaşamları ve eserleri ile ilgili
çalışmalara da ağırlık verilmesi gerekliliği göze çarpmaktadır.
Kerkük yöresi tarih boyunca barındırdığı Türkmen nüfusu ile Türk ve Osmanlı kültür ve
sanatının yüzyıllarca yaşatıldığı, önemli eser ve ürünler verildiği, önemli şahsiyetlerin
yetiştirildiği bir bölge olması hasebiyle edebiyat alanında incelenmeye ve tanıtılmaya
değer bölgelerden birisidir. Çalışmamız temelde bu düşünceye dayanmaktadır.
Divan edebiyatı, sanatçıları ve ürünleri ile elbette çok geniş bir yelpazedir. Farklı
topraklarda, farklı yüzyıllarda, farklı şâirler ve eserleriyle yaşatılmıştır; her biri
incelenmeye ve sağlıklı biçimde tanıtılarak ortaya konulmaya değerdir. Kısacası divan
edebiyatı derin bir deryadır ve yapılacak daha nice çalışmalara açıktır.