Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Cz.1: Wielkie Księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. T.3, Województwo Trockie. Księstwo Żmudzkie. Inflanty Polskie. Księstwo Kurlandskie

407 Pages·1992·74.224 MB·Polish

by  Aftanazy Roman

Roman Aftanazy
Dzieje rezydencji
na dawnych kresach
Rzeczypospolitej
Wydanie drugie
przejrzane i uzupelnione
Tom
3
Wojewodztwo trockie
Ksi^stwo Zmudzkie
Inflanty Polskie
Ksi^stwo Kurlandzkie
W
L
Dzieje rezydencji
na dawnych kresach
Rzeczypospolitej
Cz?sc I
Wielkie Ksi?stwo
Litewskie
Inflan ty
Kurlandia
Wroclaw
Warszawa • Krakow
Zaklad Narodowy
imienia Ossoliriskich
Wydawnictwo
1992
Redaktorzy Wydawnictwa
Jolanta Kondro, Lucjan Pigty
Opracowanie graficzne
Jacek Sikorski
Redaktor techniczny
Luc j an Pi^ty
Indeksy opracowala
Maria Liczbinska
Spis tresci
W ojewodztwo trockie
Abramowsk 9 Kirsna-Ostrow 60 Pojoscie 115
Augustowek 11 Land waro w 61 Pokroj 122
Birze 17 Lubicz 73 Ponary 124
Bobcin 24 Labunow 74 Poniemuri 126
Brzostowica Murowana 26 L^czynow 76 Rudawa 129
Brzostowica Wielka 30 Makowlany 80 Stanislawow 131
Bystrampol 34 Marciniszki 83 Starzynki 134
Czerlona 38 Marwa 85 Szaltupie 135
Dowspuda 39 Massalany 87 Szukle 137
Hieronimow 43 Metele 91 Swiack 139
Horodnica 46 Mitruny 92 Ustronie 152
Jablonow 48 Oleszewicze 94 Wojczyzna 153
Jakimiszki 49 Opitoloki 103 Wojewodziszki 157
Janopol 49 Orwistow 106 Wola k. Lunny 158
Jezno 51 Parfimowce 109 Zatrocze 161
Johanniszkiele 55 Pojeziory 111 2ejmy 165
Jurgielewszczyzna 60
Ksi?stwo Zm udzkie
Bejsagola 175 Hrynkiszki 227 Rennow 268
Belweder 181 Ilgow 230 Retow 272
Berzany 184 Kiejdany 231 Skorojtyszki 278
Billewicze 188 Kielmy 234 Syrutyszki 280
Birzyniany 189 Kretynga 237 Szawkiany 282
Blinstrubiszki 197 Kurtowiany 242 Szlapoburze 284
Blogoslawienstwo 200 Plinksze 244 Szweksznie 286
Burbiszki 201 Phingiany 245 Szylele 288
Cytowiany 202 Pogryzow 251 Wendzgol 290
Czerwony Dwor 204 Pojeziory 254 Wielona 292
Dykteryszki 215 Poiqga 257 Zdaniszki 293
Dzuginiany 217 Poniemori (Gielgudow) Zolpie 295
Gielgudow 223 265 Zybortany 297
Gieigudyszki 225 Poniewiezyk 266
5
Inflanty Polskie
Dry cany 303 Kombul 316 Prezma 336
Hieronimow 304 Kraslaw 318 Rozentowo 338
Hoftenberg 306 Lanckorona 325 Rybiniszki 342
Janopol 307 Liksna 326 Warklany 345
Jozefow 310 Malnow 330 Wyszki 349
Kamieniec Inflancki 314 Prele 331 Zwirdzin 350
Ksi?stwo Kurlandzkie
Bebra 355 Kurmen 360 Tyzenhauz 367
Kazimierzyszki 358 Schlossberg 363
Indeksy 371
Mapy 399
Objasnienia do mapy szczegolowej 403
Indeks miejscowosci 404
Spis ilustracji 406
Spis dworow i palacow 411
Wojewodztwo
trockie
z * Ssgg?
Abramowsk
Odlegle o 35 km od Wilna dobra Abra­ starym korpusem w jedn^ calosc. Skrzydlo le-
mowsk tworzyly obszcmy klucz, b^d^cy w pier- we, dwupi?trowe, dekorowane bogato m.in. pi-
wszej polowie XIX w. dziedzictwem Kazimie- lastrami, miescilo osiem pokoi goscinnych.
Przylegal do niego obszemy taras z widokiem
ry Kolowrath de Raes (1818—1893), jcdynej
na duz^ cz?sc parku i lez^ce ponizej jezioro.
corki Wilhelma, marszalka szlachty pow. troc-
Skrzydlo prawe, jednopi?trowe, o nieco skrom-
kiego i Antoniny z Chlewiriskich, od 1840 r.
niejszym wystroju, przeznaczone zostalo na po-
zam?znej za Franciszkiem Broel-Platerem.
mieszczenie dla dzieci i nauczycielek.
Nie wiadomo jednak, kiedy maj?tnosci te staly
si? wlasnosci^ rodziny de Raes ani tez jacy byli
ich poprzedni wlasciciele1. Owdowiala wczes-
nie Kazimiera Platerowa oddala Abramowsk
swemu najmlodszemu synowi, Wilhelmowi
Broel-Platerowi (1851 — 1911), zonatcmu z Fe-
Hcj^ Pereswiet-Soltan. Felicja Platerowa oraz
jej trzy corki, Izabella, Ida i Maria, byly ostat-
nimi dziedziczkami Abramowska do okresu
mi?dzywojennego. W wyniku litewskiej reformy
rolnej ten wielki niegdys maj^tek okrojony zo-
stal do 320 ha ogolnej powierzchni.
Raesowie, zapewne na przelomie XVIII
i XIX lub w pocz^tkach XIX w., wybudowali
w Abramowsku drewniany dwor w stylu klasy-
cystycznym. Budynek ten, o planie prostok^ta,
wznosil si? na dose wysokim podmurowaniu.
Byl parterowy z dwuokiennq faejatq posrodku.
Do cz?sci tej przylegal portyk w wielkim po-
rzqdku, zlozony z dwoch par kolumn, ustawio-
nych na wysokich, wspolnych bazach. Dwie
z nich, podparte dolem splywami wolutowymi,
mialy przekroj kwadratu, srodkowe zas — wie- Wn?trze rozbudowanego dworu zawieralo 1.
loboku, zblizonego do kola. Kolumny dzwigaly do 1914 r. duzo cennych przedmiotow o warto- Abramowsk.
belkowanie z szerokim gzymsem oraz trojk^tny sci zabytkowej, artystyeznej, historyeznej i ro- Dzvor
od frontUy
szczyt przebity okulusem. Pod portyk prowa- dzinnej. Miescily si? one glownie w dwoch sa- po 1920 r.
lonach, gabinecie pana domu oraz w sali jadal-
dzil, lekko wzniesiony, polkolistym murkiem
nej. Wszystkie pokoje starego domu, a szcze-
z kwadratowymi slupkami zakreslony, podjazd
golnie reprezentacyjne, mialy pi?kne parkieto-
dla zaprz?gow. Na srodkowych osiach od stro-
we posadzki, skomponowane z duzyeh kwad-
ny ogrodu znajdowal si? taras widokowy. Ele-
ratowych plyt, przy czym ciemnobr^zowe kle-
wacje dworu nie posiadaly tynkow, lecz obite
pki na tie jasniejszym tworzyly wzory geomet-
byly malymi drewnianymi, na jasny kolor la- ryezne. W salonach sufity pokrywaly sztukate-
kierowanymi plytkami, sprawiaj^cymi wraze- rie. Pokojc paradne zdobily zyrandole br^zowc
nie boni. Budynek nakrywal wysoki, gladki z krysztalkami, z wyj^tkiem salonu ,,duzego”,
dach czterospadowy. gdzic wisial ogolnie podziwiany zyrandol, wy-
Ten niezbyt duzy, ale charakterystyczny konany w calosci z saskiej porcelany i ozdobio-
i w jednolitej postaci utrzymany dwor, zmie- ny portretami krolow saskich oraz wianuszkami
niony zostal w 1898 r. przez dobudowanie mu- zlozonymi z malych kwiatkow. Sposrod piecow
rowanych skrzydel bocznych, pol^czonych ze dawnych, dwa mialy ksztalt prostok^tny, jeden
9
2 - R. Aftanazy, Dzieje rezydcncji
2.
Abramotusk.
Diver
od strony
podjazdu,
pc 1920 r.
zas okr^gly z niszq posrodku. Sporz^dzone one dziel klasykow polskich i francuskich. Ksi^zki
byly z kolorowych kafli porcelanowych. Dwa starsze przepadly w 1863 r.
kominki, jeden w oprawie jesionowej, drugi Obok domu, w odleglosci ok. 150 m, stala
mahoniowej, pochodzily juz z korica XIX w. rowniez drewniana oficyna, takze z czteroko-
Salon „duzy” urz^dzony byl meblami lumnowym gankiem, pochodz^ca z tego same-
w stylu Ludwika XV i ogromnymi zwierciad- go okresu co najstarsza cz?sc dworu. Procz kil-
lami, salon mniejszy mi?kkimi fotelami now- ku pokoi goscinnych znajdowala si? tarn row­
szymi, gabinet pana domu sprz?tami w stylu niez kuchnia, jak tez mieszkania sluzby. Park
Jacob oraz pi?knym dywanem perskim rozesla- zajmowal powierzchni? ok. 7 — 8 ha. W poblizu
nym na podlodze, buduar pani domu zas w sty­ palacu mial on charakter angielski z rozleglymi
lu empire. W pokoju stolowym, wylozonym trawnikami i klombami kwiatow, jak tez ozdob-
d?bow$ boazeri^ i urz^dzonym meblami z ta- nymi krzewami. Poza tym rosly tarn pojcdyn-
kiego samego drewna, wisialo na scianach wiele cze drzewa, zarowno lisciaste, jak i szpilkowe.
portretow rodzinnych, wsrod ktorych wyroz- Nieco dalej ta cz?sc ogrodu, nowsza, przecho-
nial si? wizerunek Antoniny z Platerow Weys- dzila w ogrod stary, z olbrzymimi alejami lipo-
senhoffowej, p?dzla Jana Rustema. Z innych wymi i swierkowymi oraz pi?knymi d?bami,
obrazow bylo w Abramowsku troch? „mart- klonami, lipami, topolami, licznymi tujami
wych natur”, m.in. Fransa Snydersa, jak tez oraz innymi rzadkimi drzewami iglastymi.
ogromne plotno nie sygnowane, przedstawiaj^ce Z jednego boku aleja leszczynowa oddzielala
Niemen jako starca i Wili? jako mlod^ dziewczy- park od duzcgo sadu owocowego. W obr?bie
n?. W zbiorach rodzinnych przechowywano tez ogrodu lezaly tez trzy stawy. W gl?bi park
wiele starego srebra i krysztalow, wraz z maho- schodzil lagodnie do widocznego z okien domu
niowymi meblami — wniesionych w posagu jeziora, za ktorym ci^gn?ly si? l^ki, a za nimi
przez Felicj? Peres wiet-Sohan, dalej porcelan? lasy. Bram? prowadz^c^ na dziedziniec dworu
sask^ w postaci serwisow, wazonow i figurynek, oraz mostek na stawie poprzedzala dluga aleja
br^zowe kandelabry. Biblioteka liczyla w po- wjazdowa obsadzona starymi topolami.
cz^tkach XX w. ok. 2 000 tomow, przewaznie Dwor w Abramowsku zostal zdewastowany
10
w czasie pierwszej wojny swiatowej. Przewie- i ostatnich pokolen hr. Broel-Platerow z linii
zione w 1914 r. do Wilna zbiory oraz cenniejsze abramowskiej.
meble przepadly tam w koricowej fazie wojny.
Po pierwszej wojnie dwor nie zostal juz odbu-
1 Wszyslkie informacje dotyczqce Abramowska pocho-
dowany. Na wzgorku, w odleglosci ok. 2 km od
dz^ od corki ostacniego wlasciciela, Idy z Broel-Platerow
dworu, na cmentarzu, stala murowana kapli-
Ilinskiej-Kaszowskiej. Por. takze: A. Urbariski, Podzwonne
ca, mieszcz^ca groby rodzinne de Raesow, na zgliszczach Litwy i Rusi, Warszawa 1928, s.130.
Augustowek
Lez^cy w odleglosci 3 km od Grodna na j^c je od imion panujqcego owczesnie monar­
lewym brzegu Niemna Augustowek, jak tez chy, jeden „Stanislawow”, drugi zas „Augus-
znajduj^cy si? na brzegu prawym Stanislawow towek”. Oba palacyki nie zostaly wprawdzie
wchodzily niegdys w sklad dobr krolewskich, wykoriczone ostatecznie, w stanie niezbyt
nosz^c wowczas inne nazwy. Po rozbiorach do­ zmienionym przetrwaly jednak do pierwszej
3.
bra te zostaly skonfiskowane i przeszly nast?p- wojny swiatowej. Losy ich ksztaltowaly si? Augustdtvek.
nie na wlasnosc prywatn^1. W drugiej polowie wszakze roznie. Widok
XVIII w. Antoni Tyzenhauz, podskarbi litew- Augustowek nadala Katarzyna II generalo- ogolny.
Rys. N.Orda,
ski, w obu miejscowosciach wybudowal bardzo wi Maurycemu hr. de La?y za zaslugi jego
ok.
do siebie wygl^dem zblizonc palacyki, nazywa- w czasie wojny turecko-rosyjskiej. Maurycy hr. 1867-1877 r.
11