Table Of Content1
Aber der Wissende? Ach, der zu wissen begann
Und schweigt nun, ausgesetzt auf den Bergen des Herzens.
Rainer Maria Rilke
2
ULRICH LIBBRECHT
DRAKENADERS
VAN MIJN
LANDSCHAP
Wat ik van het Oosten leerde
lannoo
3
Broeders van liefde en van leven
Vangt er mijn laatste groet.
Hoe graag was ik bij u gebleven,
Maar, ’t gaat voorbij, voorgoed.
Opgedragen aan de docenten en cursisten van de School voor
Comparatieve Filosofie Antwerpen ter gelegenheid van haar vijftienjarige
bestaan en van de Stichting Filosofie Oost-west Utrecht
www.lannoo.com
Omslagontwerp Studio Lannoo
Omslagillustratie © Zefa
© Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2003
D/2004/45/60 – ISBN 90 209 5524 1 – NUR 718
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt
door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.
4
INHOUD
Voorwoord 7
De scharrelkip en de albatros 9
1 Mijn bevel des hemels – mijn persoonlijke ‘Werdegang’ 11
2 Een comparatief mensbeeld – herschikking van mijn subjectiviteit 35
3 Westerse tekorten in een oosters licht – het Oosten als kritische
spiegel 47
4 Humanisme en spiritualiteit – naar een transcendente visie op
het bestaan 55
5 Wereldburgerschap en encounter – ontmoeting met de ander 69
6 Confucianisme en de wereld – ethiek zonder religie 75
7 Grondslagen van het taoïstisch denken – China’s bijdrage aan
de Wereldspiritualiteit 81
8 Natuur in Oost en West – lezing gehouden voor de Clusiusstichting
van de Universiteit Leiden op 22 november 1996 111
9 Natuur in een comparatief licht – hoe groen is mijn dal? 125
10 Mystiek in schriftloze culturen – de filosofie van natuurvolkeren 153
11 Spinoza en de oosterse filosofie – L’Orient n’existe pas (Malraux) 169
12 Heraclitus en de Chinese filosofie – wisten de Grieken alles beter? 189
13 Oosterse wijsheden voor de westerse manager – zijn wij de
grote realisten? 205
14 Actuele overpeinzingen – westerse imperialistische dwaasheden 215
15 Nabeschouwing – bedenkingen aan het einde van een loopbaan 221
Het laatste woord aan Chuang-tzu 231
5
6
VOORWOORD
Schopenhauer zegt: ‘Leven doet men voorwaarts, filosoferen achterwaarts.’
Voor iemand van meer dan 75 jaar is het verleden aanzienlijk groter dan de
toekomst, en bovendien is het verleden zeker, de toekomst onzeker. Alle
filosofie berust op ervaring, je moet er varen vooraleer je kan weten of de
koers die je gevolgd hebt echt zinvol was. Filosofie is geen theoria, het is een
tao, een weg waarover je loopt. Vaak ben je niet meer dan een Wanderer an
sich, die af en toe een zijpad inslaat uit pure nieuwsgierigheid en daar soms
iets vindt dat hij niet gezocht heeft.
In dit boek sprokkel ik verhalen bijeen die ik ooit her en der verteld
heb, en die mij nu voldoende waardevol leken om ze in een bundel samen te
brengen. Samen vormen ze geen uitgelijnd verhaal dat probeert een stelling te
onderbouwen, want dat heb ik voldoende nagestreefd in mijn Inleiding
Comparatieve Filosofie.
Ik heb mezelf altijd beschouwd als de kleine homunculus in het weidse
Chinese landschap, onopvallend, maar toch aanwezig. Ik vond dat mijn
curriculum daarbij onbenullig was en zijn drukinkt niet waard. En toch heb ik
een persoonlijke geschiedenis, die een beetje anders is dan die van de meeste
academici, die al met een bul in de wieg lagen. Mijn leven was niet direct een
geschenk van de hemel, maar iets wat ik moeizaam uit de aarde heb moeten
‘ontbergen’ (hoofdstuk 1). Dit had als gevolg dat ik niet in een academische
cirkel gevangen raakte, maar als een vrijbuiter gedachten ging roven op alle
kusten. De Griekse filosofie vond ik rijk, maar eenzijdig: een agora voor de
rede. Dit bracht mij naar het Oosten, waar andere dimensies ontsloten
werden: het tao van China, het brahman van India, het Niets van het
boeddhisme. Het proces van de integratie was moeilijk en verliep langs veel
eigenzinnige dwaalwegen. Omdat het ongelijke mij veel meer aanspreekt dan
het gelijke – is een alpenweide niet rijker dan een aardappelveld? – kon ik de
Europees-christelijke visie niet als criterium gebruiken, en was ik verplicht op
zoek te gaan naar een integratiemodel. Het resultaat hiervan is mijn
comparatief model, dat om een herschikking van mijn mensbeeld vroeg
(hoofdstuk 2).
Vanuit dit vogelperspectief benaderde ik mijn eigen beschaving, waar ik
groot respect voor heb, maar waarover ik mij toch wat kritische vragen stel
(hoofdstuk 5, 6 en 7). Meer bepaald heb ik mij afgevraagd wat bepaalde
oosterse filosofieën, zoals confucianisme (hoofdstuk 6) en taoïsme
7
(hoofdstuk 7), kunnen betekenen binnen het kader van een wereldfilosofie. Ik
heb altijd een grote gevoeligheid gehad voor het sacrale karakter van de
natuur, en in dit verband ben ik sterk geïnspireerd geweest door oosterse
visies (hoofdstuk 8 en 9). Ten slotte ben ik op zoek gegaan bij die volkeren die
wij graag als primitief beschouwen, omdat zij vaak een frissere kijk op het
leven hebben dan wij westerlingen (hoofdstuk 10).
In een paar geleerdere artikels heb ik specifieker comparatief
onderzoek gedaan. Het was voor mij helder dat Spinoza beter te duiden valt
vanuit het boeddhisme dan vanuit onze eigen filosofische traditie (hoofdstuk
11). Toen de kring van classici van Leuven mij vroeg een vergelijking te maken
tussen Herakleitos en het Chinese denken, heb ik dat met plezier aanvaard
(hoofdstuk 12). Ik weet dat deze artikels een hogere moeilijkheidsgraad
hebben, maar de doctores moeten ook iets hebben.
Ten slotte heeft het leven mij ook weleens met mijn neus op de feiten
gedrukt: wat moet een man van de daad met al die wijsheden? Enkele losse
overpeinzingen in dit verband vonden hun neerslag in hoofdstuk 13 en 14.
Bij wijze van afronding ben ik nog eens teruggevallen op mijzelf: wat
heeft dit alles nu voor mij, aan het einde van mijn loopbaan en mijn leven,
betekend (hoofdstuk 15)?
Omdat ik geen recht heb op het laatste woord, heb ik dit overgelaten
aan Chuang-tzu, die al in 300 v.C. mijn ultieme levensgevoel heeft verwoord.
8
DE SCHARRELKIP EN DE ALBATROS
Postmodernisten zijn de kampioenen van de incommensurabiliteit. Waarom
zouden we het onvergelijkbare vergelijken? Vooral als het je de moeite
bespaart de vreemde wereldbeschouwingen van anderen te bestuderen? De
wereld bestaat uit een archipel van eilanden die geen contact met elkaar
hebben en zich vermeien in hun geestelijke inteelt, gedragen door de idee dat
horizonten geborgenheid betekenen. Inteelt leidt echter tot degeneratie, en
veel van de problemen waarmee het eiland Europa thans geconfronteerd
wordt, zijn hier een gevolg van. We hebben onze genen en onze memen op
alle mogelijke wijzen gecombineerd in kruiswoorden van onverzadigbare
verbeelding, en we zijn thans koortsachtig op zoek naar al dan niet
geïnspireerde originaliteiten: we spelen met vormen en woorden en vervelen
ons in het spel, met als gevolg dat zowel onze filosofie als onze religie, zowel
onze kunst als onze literatuur in ademnood raken. Dit verhindert ons niet om
met onze laatste adem te blijven beweren dat wij in het middelpunt van de
aarde wonen en dat ons eiland het voorbeeld is voor alle andere eilanden.
Is dat niet de filosofie van de scharrelkip? ‘De bodem van mijn
kippenren is zo rijk dat er altijd nog wel iets op te scharrelen valt, en waarom
zou er elders iets zijn dat niet hier te vinden is? Ik broed tevreden op mijn
eigen ei en kakel mijn filosofie uit over de archipel. Aangezien ik geen
zwemster ben, kom ik niet op de andere eilanden. Ik geloof ook niet dat daar
iets te pikken valt, want daar wonen alleen niet-verlichte kippen met valse
wereldbeelden. De God van de kippen heeft mijn eiland uitverkoren en hier
wortelt de wereldes1. Alleen hier kwam God onder de zijnen.’
De albatros die kwam uitrusten op de rotskust van het eiland, hoorde
dit en lachte in zijn ziel. Hoe kon iemand zo geborneerd zijn om zijn eigen
kleine eiland te beschouwen als het middelpunt van de wereld? Wist de kip
dan niet welke bloemen er bloeiden op de andere eilanden en welke kleurrijke
vlinders er leefden in de bamboewouden? Dacht die kip nu echt dat haar hok
gebouwd was op de as van de wereld?
De kip zei tot de albatros: ‘Waarom doe je zoveel inspanning om hoog
op te stijgen in de blauwe lucht, waar niets eetbaars te vinden is? Je kunt niet
uitrusten op de sterren en moet toch altijd terugkeren naar de aarde.
Waarom dan je tijd verdoen daar hoog onder de wolken?’ Ach, dacht de
albatros, waarom woorden verspillen aan een kip die niet eens kan vliegen en
denkt dat er buiten haar kleine eiland niets is dat de moeite waard is? Ik weet
dat al die eilanden maar vlekken zijn in de grote oceaan van de aarde.
1 De wereldes of Yggdrasil is de centrale boom uit de Edda’s.
9
Wanneer ik opstijg, overschouw ik ze allemaal met één blik en ik zie dat er
overal bomen groeien, beken stromen en vogels zingen. Ik weet dat ze van
plaats tot plaats anders zijn, maar allen samen vormen zij een paradijs. Dit is
mijn paradijs. Maar om dit te weten moet ik hoog op de vleugels gaan in de
eenzaamheid van de hemel. Kom ik terug in de dalen en vertel ik mijn verhaal
aan de kippen, dan onderbreken ze maar even hun gescharrel en denken: hoe
kun je zo je leven aan de hemel vergooien terwijl er zoveel voedsel te vinden is
op de grond?
De albatros zwijgt, strekt zijn vleugels uit en stijgt weer op naar zijn
wereld onder de sterren.
10
