Table Of ContentDe sociale ontwikkeling van het schoolkind
De sociale ontwikkeling van het schoolkind
J.D. van der Ploeg
Houten2011
© 2011 Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een ge-
automatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elek-
tronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder vooraf-
gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurs-
wet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985,
Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te vol-
doen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een)
gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Au-
teurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden.
Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzor-
gen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuisthe-
den die eventueel in deze uitgave voorkomen.
ISBN 978 90 313 8386 3
NUR 770
Ontwerp omslag: Agraphics Design, Anita Amptmeijer - BNO
Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg
Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune, India
Bohn Stafl eu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
Inhoud
Voorwoord 11
DEEL I – INVLOEDEN 13
1 Het sociale ontwikkelingstraject 15
1 Inleiding 15
2 Sociale vaardigheden 16
3 Aspecten van sociale competentie 17
4 Het ik en de ander 18
5 Een verwant begrip 20
6 Ontwikkelingsverloop van sociale vaardigheden 21
7 Sociale ontwikkeling en probleemgedrag 23
8 Socialisatie 24
2 De invloed van het gezin 28
2.1 Inleiding 28
2.2 Opvoeding 29
2.3 Opvoeden en sociale ontwikkeling 33
2.4 De invloed van broers en zussen 36
2.5 Gedrag van de ouders 38
2.6 Gezinsfunctioneren 39
3 De school 42
3.1 Inleiding 42
3.2 De leerkracht 42
3.3 De stijl van lesgeven 44
3.4 Schooltype 47
3.5 De klasgenoten 49
3.6 Het klasklimaat 51
6 de sociale ontwikkeling van het schoolkind
3.7 D e relatie school en gezin 53
4 De vrije tijd 56
4.1 Inleiding 56
4.2 Besteding van de vrije tijd 57
4.3 Internet: bedreiging of uitdaging? 58
4.4 Het spelen van (agressieve) computergames 62
4.5 De invloed van tv en dvd 66
5 Biologische factoren 70
5.1 Inleiding 70
5.2 Tweelingenonderzoek 71
5.3 Controle over gedrag 73
5.4 Neurobiologische bevindingen 79
5.5 De ontwikkeling van het brein 81
5.6 Puberteit 82
5.7 Beschadigingen van het brein 83
DEEL I I – RELATIES 85
6 Waarom kiezen kinderen voor elkaar? 87
6.1 Inleiding 87
6.2 Afstemmingsmodel 88
6.3 Kenmerkenmodel 93
6.4 Behoeftemodel 99
7 Vriendschappen 103
7.1 Inleiding 103
7.2 Omschrijving van vriendschap 104
7.3 Het bepalen van vriendschappen 105
7.4 Wat doen vrienden samen? 107
7.5 De positieve invloed van vriendschappen 111
7.6 Vriendschap en antisociaal gedrag 112
7.7 Vriendschappen: gevolg of oorzaak? 113
7.8 Vriendschap en hechting 115
7.9 De rol van de ouders 118
inhoud 7
8 Het populaire kind 120
8.1 Inleiding 120
8.2 Populariteit en vriendschap 121
8.3 Populair tegenover afgewezen 122
8.4 Sociometrisch bepaalde posities 123
8.5 Drie verschijningsvormen van populariteit 124
8.6 Drie vormen van populariteit naast elkaar 128
8.7 De ontwikkeling van populaire kinderen 130
9 Het hoogbegaafde kind 132
9.1 Inleiding 132
9.2 Defi nities 133
9.3 Kenmerken 136
9.4 Creativiteit 137
9.5 Bepaling van hoogbegaafdheid 139
9.6 Problemen 141
9.7 Onderpresteren 142
9.8 Rol van de ouders 143
9.9 Uitgangspunten voor een adequate begeleiding
door de school 145
9.10 Scholing 147
10 Leidinggevende kinderen 151
10.1 Inleiding 151
10.2 Omschrijvingen 152
10.3 Leiderschapskenmerken 153
10.4 Achtergronden 156
10.5 Bepaling van het leiderschap 158
10.6 Typen leiderschap 160
10.7 Leiderschap en hoogbegaafdheid 161
10.8 Niet de leider alleen 163
10.9 Tot slot 164
11 Afgewezen kinderen 166
11.1 Inleiding 166
11.2 Wat houdt afwijzing in? 166
11.3 Het proces van afwijzing 168
11.4 Gevolgen van een aanhoudende afwijzing 170
8 de sociale ontwikkeling van het schoolkind
11.5 Gedragskenmerken van afgewezen kinderen 171
11.6 Omgaan met andere kinderen 173
11.7 Afgewezen agressieve kinderen 175
11.8 Afgewezen kinderen met teruggetrokken
gedrag 176
11.9 De rol van de ouders 178
11.10 De rol van de leerkracht 179
12 Eenzame kinderen 182
12.1 Inleiding 182
12.2 Wat is eenzaamheid? 182
12.3 Leeftijd 185
12.4 Vóórkomen 187
12.5 Oorzaken 188
12.6 Gevolgen 191
12.7 Invloed van het gezin 193
12.8 De rol van de leerkracht 195
12.9 Eenzaamheid, afwijzing en vrienden 196
12.10 Hoe eenzame kinderen te helpen? 197
13 Gepeste kinderen 200
13.1 Inleiding 200
13.2 Omschrijving van pesten 200
13.3 Vormen van pesten 201
13.4 Het vóórkomen van pesten 202
13.5 Biografi sche factoren 204
13.6 Oorzaken van pesten 205
13.7 Gevolgen van pesten 206
13.8 Pesten, afwijzing en vrienden 209
13.9 Het gezin 210
13.10 De school 212
13.11 Antipestprogramma’s 215
DEEL I II – GEDRAG 219
14 Kinderen met prosociaal gedrag 221
14.1 Inleiding 221
14.2 Omschrijving van prosociaal gedrag 221
inhoud 9
14.3 Empathie 224
14.4 Prosociaal gedrag en persoonlijkheid 225
14.5 Bestaat onbaatzuchtig prosociaal gedrag? 226
14.6 Hoe is het prosociale gedrag te verklaren? 227
14.7 De opvoeding 229
14.8 De school 232
14.9 Burgerzin 234
15 Kinderen met antisociaal gedrag 236
15.1 Inleiding 236
15.2 Agressie nader bekeken 237
15.3 Directe en indirecte agressie 239
15.4 Agressie en opvoeden 241
15.5 Herhaling van agressie 242
15.6 Maatschappelijke omstandigheden en
traumatische gebeurtenissen 243
15.7 Agressie en zelfbeheersing 245
15.8 Agressie en school 246
15.9 Verklaringen 248
16 Adviezen voor ouders en leerkrachten 254
16.1 Inleiding 254
16. 2 Bevorderen van sociaal gedrag door ouders 254
16.3 Specifi eke opvoedingselementen in de sociale
ontwikkeling 258
16.4 Adviezen voor ouders 261
16.5 Bevorderen van sociaal gedrag op school 266
16.6 Raadgevingen aan leerkrachten 268
16.7 Professionele hulp 271
Over de auteur 273
Literatuur 274
Bijlage 1 Vragenlijst sociale competentie 281
Bijlage 2a Wat ouders kunnen doen in het
begeleiden van het internetgebruik door hun
kinderen 282
10 de sociale ontwikkeling van het schoolkind
Bijlage 2b Regels die ouders kunnen hanteren
met betrekking tot het internetgebruik 283
Bijlage 3 Gedragskenmerken van twee groepen
populaire kinderen 284
Bijlage 4 Kenmerken van hoogbegaafde
kinderen 285
Bijlage 5 Eenzaamheidsvragenlijst 286
Bijlage 6 Interventieprogramma van Olweus 287
Bijlage 7 Vragenlijst prosociaal gedrag 289
Bijlage 8 Manieren van opvoeden die agressie
in de hand werken 290
Bijlage 9 Adviezen bij afgewezen kinderen 292
Bijlage 10 Adviezen bij eenzame kinderen 293
Bijlage 11 Adviezen bij gepeste kinderen 294
Bijlage 12 Omgangsregels van de
Leeuwenburch (OBS Middelburg) – Een
voorbeeld 295
Bijlage 13 Klassikale preventieprogramma’s 296
Register 300
Voorwoord
Tijdens de schoolleeftijd – het woord zegt het al – speelt de school
een centrale rol in de ontwikkeling. Kinderen leren rekenen, schrij-
ven, lezen en vervolgen hun schoolcarrière met het doel uiteinde-
lijk een diploma te behalen. Met een diploma zijn de kansen op een
baan immers groter dan zonder.
Maar om goed te kunnen functioneren in onze samenleving is het
minstens zo belangrijk dat kinderen leren zich sociaal vaardig te
gedragen. De waarde van een schooldiploma komt alleen tot haar
recht als de betrokkenen zich ook sociaal hebben ontwikkeld. Met
alleen een diploma ben je er niet. Je moet ook kunnen samenwer-
ken met collega’s en in staat zijn contact te maken met andere men-
sen.
Vaak wordt verondersteld dat de sociale ontwikkeling zich vanzelf
voltrekt en dat die ontwikkeling pas aan de orde komt als je het di-
ploma al op zak hebt. De sociale ontwikkeling begint echter al van-
af de geboorte en heeft van de ouders en leerkrachten prikkels no-
dig om zich in de goede richting te ontplooien.
Dit boek laat zien hoe de sociale ontwikkeling verloopt en hoe op-
voeders maar ook leeftijdgenoten daarin onmisbaar zijn. Helaas
komen niet alle kinderen tot positieve sociale relaties met ande-
ren. Zij groeien soms uit tot eenzame kinderen of worden door hun
leeftijdgenoten afgewezen of gepest. Negatieve relaties met andere
kinderen blokkeren de sociale ontwikkeling en leiden niet zelden
tot problemen. Positieve relaties daarentegen stimuleren de sociale
ontwikkeling.
