De effecten van de steunmaatregelen aan de banken op de overheidsfinanciën

67 Pages·2010·1.6 MB·Dutch

by  De Leeuw

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

ACADEMIEJAAR 2009 – 2010

De effecten van de steunmaatregelen aan
de banken op de overheidsfinanciën

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van

Master in de Bedrijfseconomie

Saskia De Leeuw

onder leiding van
Prof. Dr. Rudi Vander Vennet

1
PERMISSION

Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of
gereproduceerd worden, mits bronvermelding.

Saskia De Leeuw

2
WOORD VOORAF

In dit dankwoord wil ik enkele mensen mijn dank betuigen voor hun steun bij het tot stand
komen van deze masterproef. In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar mijn promotor Prof. Dr.
Rudi Vander Vennet, die mij de onontbeerlijke hulp en het nodige advies verleende om dit werk
tot een goed einde te brengen.

Tenslotte ook een woord van dank voor mijn ouders en vrienden omwille van hun steun en
aanmoedigingen.

3
INHOUDSTAFEL
I. INLEIDING
II. DE WERELDWIJDE FINANCIËLE EN ECONOMISCHE CRISIS
1. Ontstaan
1.1 Overvloed aan liquiditeit
1.2 Moral hazard en financiële innovatie
1.3 Instorting van de Amerikaanse huizenmarkt
1.4 Micro-economische oorzaken
2. Maatregelen ter ondersteuning van de financiële sector
2.1 Het Eurosysteem
2.2 De nationale overheden
III. DE BELGISCHE FINANCIËLE SECTOR IN MOEILIJKHEDEN
1. Structuur van de Belgische financiële sector
2. Stand van zaken: naar een dieptepunt in 2008
2.1 Fortis
2.2 Dexia
2.3 KBC
2.4 Ethias
3. De overheid grijpt in
3.1 Kapitaalinjecties en kredietverleningen
3.2 Waarborgen
IV. DE OVERHEIDSFINANCIËN
1. Financiering van de steunoperaties
1.1 Financieringsbehoeften
1.2 Financieringsmiddelen
2. Schuldgraad
3. Vorderingensaldo
4. Secundaire markt van overheidsobligaties
5. Staatssteun aan de financiële sector: de eurozone
6. Houdbaarheid en sanering
6.1 De overheid
6.2 De financiële sector
V. BESLUIT
VI. BIBLIOGRAFIE
BIJLAGEN
4
GEBRUIKTE AFKORTINGEN

ABS: Asset Backed Security
BBP: Bruto Binnenlands Product
BTB: Belgian Treasury Bill
CBFA: Commissie voor het Bank-, Financie- en Assurantiewezen
CDO: Collateralized Debt Obligation
CDS: Credit Default Swap
CEO: Chief Executive Officer
EC: Europese Commissie
ECB: Europese Centrale Bank
ELA: Emergence Liquidity Assistance
ESA: European System of Accounts
EU: Europese Unie
FPB: Federaal Planbureau
FPIM: Federale Participatie- en Investeringsmaatschappij
FOD: Federale Overheidsdienst
FSA: Financial Security Assurance
HRF: Hoge Raad van Financiën
IFRS: International Financial Reporting Standards
IMF: Internationaal Monetair Fonds
MBS: Mortgage-Backed Security
NBB: Nationale Bank van België
NFS: Netto te Financieren Saldo
OLO: Obligation Linéaire – Lineaire Obligatie
ROE: Return on Equity
SPV: Special Purpose Vehicle

5
I. INLEIDING

De val van Lehman Brothers was de escalatie van de financiële beroering die zich vanaf
medio 2007 ontwikkelde op de Amerikaanse markten. De gevolgen waren desastreus en
beperkten zich niet tot de Verenigde Staten alleen. De internationale verstrengeling van de
financiële markten zorgde ook voor problemen bij partijen die veraf stonden van de
moeilijkheden op de Amerikaanse vastgoedmarkt en ook België bleef niet gespaard.

De financiële sector is een belangrijke peiler van de Belgische economie en wordt getypeerd
door hoge concentratie. Het faillissement van één van de vier systeembanken, waarvan drie
naar Belgisch recht, zou onherroepelijke schade toebrengen aan de ganse economie. Om die
reden heeft de regering Leterme beslist om Fortis, Dexia, KBC en ook verzekeraar Ethias bij
te staan tijdens de financiële crisis. De kapitaalinjecties en de waarborgen hadden tot doel
de kapitaalbasis van de instellingen te verstevigen en de toegang tot de interbankenmarkt
veilig te stellen. De weerslag die deze omvangrijke steunoperaties hebben op de
overheidsfinanciën vormt het onderwerp van dit proefschrift. De evolutie van de
schuldgraad en het vorderingensaldo staan hierin centraal.

Het cijfermateriaal in verband met de steunoperaties waarop deze studie is gebaseerd komt
hoofdzakelijk uit publicaties van de Hoge Raad van Financiën en de Nationale Bank van
België alsook uit de verslagen van de financiële instellingen. Om de evolutie van de
overheidsfinanciën te schetsen en de impact van de kapitaaloverdrachten naar de financiële
sector af te bakenen, werden verschillende jaarrapporten van het Agentschap van de
Schuld, de ECB en andere organen met elkaar vergeleken.

Er dient op gewezen te worden dat de focus van deze studie ligt op het beleid dat uitgaat
van de federale overheid. De evolutie van de schuld van de gezamenlijke overheid wordt
bijgevolg verklaard door de financieringsbehoeften van de federale niveau die het gevolg
zijn van de talrijke tegemoetkomingen aan de financiële sector. Dit valt te rechtvaardigen
door de vaststelling dat de federale overheid verantwoordelijk is voor het absolute
merendeel van de steunverlening en voor het overgrote aandeel in de samenstelling van de
gezamenlijke overheidsschuld. De verschillende bedragen afkomstig van de regionale
overheden worden vermeld voor de volledigheid, maar hun financiering en hun invloed op
de afzonderlijke gewestbegrotingen, de gezamenlijke overheidsschuld en het
vorderingensaldo worden hier niet ter studie genomen.

6
De structuur van dit proefschrift is drieledig. In het eerste hoofdstuk wordt ingegaan op de
verschillende fenomenen die aan de basis liggen van het uitbreken van de crisis en de
verschillende maatregelen die daarop genomen werden door het Eurosysteem en de
nationale overheden. Hoofdstuk II spitst zich vervolgens toe op ontwikkelingen op Belgisch
grondgebied en overloopt de benarde situatie van de financiële instellingen die gered
werden door de overheid. Daarna worden de verschillende steunmaatregelen per bank
afzonderlijk bestudeerd en berekend. Het laatste hoofdstuk behandelt de specifieke effecten
die de totale overheidssteun gehad hebben op de overheidsfinanciën in 2008 en 2009. De
evolutie van de schuldgraad en het vorderingensaldo staan hierbij centraal. Het beleid dat
werd gevoerd door de Belgische regering wordt nadien gekaderd binnen de eurozone en
bedenkingen in verband met houdbaarheid en sanering sluiten dit proefschrift af.

7
II. DE WERELDWIJDE FINANCIËLE EN ECONOMISCHE CRISIS

1. Ontstaan

1.1 Overvloed aan liquiditeit
Een belangrijke factor in het ontstaan van de crisis was de lage rente en de hiermee gepaard
gaande expansieve kredietverlening in de Verenigde Staten in de jaren voor het uitbreken van
de crisis. De daling van de spaarquote bij de Amerikaanse gezinnen deed het tekort op de
betalingsbalans van de VS oplopen. Dit veroorzaakte een kapitaalinstroom uit de opkomende
economieën, waaronder in de eerste plaats China, die aanzienlijke overschotten lieten
optekenen. Zij investeerden hun reserves in Amerikaanse dollar waardoor de geldhoeveelheid in
Amerika opliep (NBB, 2009). Deze aangroei van liquiditeiten resulteerde in een lage rente zowel
op korte als lange termijn, wat verder werd aangemoedigd door het lage rentebeleid van de
Federal Reserve. Door de recessie in 2001 ontstond de vrees voor een langdurige vertraging van
de economische activiteit die de Fed ertoe aanzette de rente op een laag niveau te houden (FPB,
2009b). Tussen januari en december 2001 verlaagt de Amerikaanse Centrale Bank geleidelijk zijn
discontovoet, die in twaalf maanden daalt van 6,5% tot 1,75%. Vervolgens blijft hij tussen 2002
en eind 2004 onder de 2%. Deze lage rente is ook het gevolg van lage risicopremies op financiële
activa omdat de wereldeconomie op dat moment zich in een stabiele fase bevindt en beleggers
meer risico’s durven nemen. Dit leidt tot nog meer kredietverlening (in het bijzonder
hypothecaire kredieten) en tot een grotere financiële hefboom die de Amerikaanse economie
ten goede komt. Gezinnen met lage inkomens worden aangemoedigd hypothecaire
(subprime)leningen aan te gaan om een woning te kopen. Dit type lening wordt met variabele
rentevoet verdertienvoudigd tussen 2000 en 2006 (Bellot, Coëme, De Croo, Van der Auwera &
Collas, 2009, p.41). Men hield in dit verband meer rekening met de stijgende prijzen op de
vastgoedmarkt (sedert eind de jaren ’90 tot 2005 kenden de vastgoed prijzen in de VS een
positieve evolutie) en minder met het risicoprofiel van de kredietnemers.

1.2 Moral hazard en financiële innovatie
De financiële moeilijkheden uit het verleden gaven aanleiding tot hervormingen die de
banksector beter bestand moesten maken tegen eventuele nieuwe schokken op de markten.
Met dit doel werd op het einde van de jaren ‘90 de Europese Centrale Bank opgericht die zou
optreden als “lender of last resort”. Deze werd echter beschouwd als een soort verzekering die
8
de banken aanzette tot het nemen van grotere risico’s. Daarbij kwam dat het paradigma van de
“efficiënte markten” heel erg populair werd bij bankiers die het gebruikten als argument in het
kader van de deregulering van de financiële sector, die haar hoogtepunt kende met de
afschaffing van de “Glass-Steagall act1” in ’99 (EC, 2009). Deze deregulering had tot gevolg dat
de banken een erg grote leverage aanhielden en op zoek gingen naar winstgevende beleggingen
voor deze talrijke extra middelen (FPB, 2009b). Ook andere investeerders werden aangetrokken
door beleggingen voorzien van hoge rendementen en dito risico’s door het heersende klimaat
van hoge liquiditeit en lage rente. Aldus ontstond er een wildgroei aan nieuwe financiële
instrumenten die gecreëerd werden met het oog op hogere opbrengsten. Hypothecaire
leningen werden opgedeeld, herverpakt en zo getransformeerd tot asset backed securities (ABS)
en collateralized debt obligations (CDO) die via special purpose vehicles (SPV’s) verhandeld en
uit de balans gehouden werden (De Larosière, 2009). Op die manier werden risicovolle
producten op basis van Amerikaanse rommelhypotheken over wereldwijde banksysteem
verspreid. Het effectiseren van hypothecaire kredieten heeft als voordeel dat zich men kan
ontdoen van risicovolle leningen en men dus geen incentive heeft om potentiële debiteuren te
screenen op hun terugbetalingscapaciteit. De best in de markt liggende onderliggende waarde is
immers de hypothecaire schuldvordering, bij voorkeur als ze betrekking heeft op een woning
(Bellot et al., p.44). Dit “originate-to-distribute”-model nam de plaats in van het “originate and
hold”-model dat eigen was aan de financiële bemiddelingsactiviteit en ontwikkelde zich alsmaar
meer door de grote vraag naar dergelijke producten die een hoog rendement koppelden aan
een op het eerste zicht laag risico. Dit ogenschijnlijk lage risico wordt in de hand gewerkt door
de populaire techniek van “repackaging” die een goede dosis diversificatie van het risico
garandeert maar waardoor de herkomst van de verkochte financiële producten onmogelijk te
achterhalen wordt en men dus niet meer in staat is het risico correct in te schatten. Bovendien
stelde men een blind vertrouwen in het kwaliteit van de ratingbureaus die allerminst zuinig
waren in het toekennen van AAA-ratings (ECB, 2009b). Vanwege de hevige concurrentie binnen
de financiële sector moedigde het bezoldigingssysteem aan grotere risico’s te nemen en ook de
traditionele spaarbanken namen deel aan de handel in de risicovolle, gestructureerde
producten. De verspreiding van deze herverpakte leningen vergrootte de leverage binnen het
financiële systeem op alsmaar intensievere wijze. De gemiddelde balanswaarde in de financiële
sector nam exponentieel toe en er ontstond een grote kloof tussen het rendement op kapitaal in
de financiële sector en het rendement in de reële economie. Investeerders en financiële

1 De “Glass-Steagall act” uit 1933 regelde de splitsing van commerciële en zakenbanken naar aanleiding van de
financiële moeilijkheden uit die periode.
9
instellingen werden dus zeer kwetsbaar voor waardeverminderingen op activa (De Larosière,
2009).
Grafiek: Balanstotalen van Europese financiële instellingen

Bron: Bloomberg

1.3 Instorting van de Amerikaanse huizenmarkt
De moeilijkheden beginnen wanneer medio 2004 de inflatie opduikt en de Federal Reserve de
rente liet stijgen van 1% tot 5,25%. Dit miste zijn effect niet op de subprime-leningen met
variabele rentevoet die de laatste jaren veelvuldig toegekend werden: het aantal wanbetalingen
neemt toe in de loop van 2005 en plots werd het duidelijk dat er te weinig aandacht was
besteed aan het bedenkelijke risicoprofiel van de debiteuren. De risicopremies op de
gestructureerde effecten die door deze rommelhypotheken gedekt werden, stijgen pas begin
2007 (NBB, 2009b). Bovendien herzagen de rating agencies hun waarderingsmethodologie en
pasten hun rating voor deze instrumenten aan in de negatieve zin waardoor de verhandelde
volumes steeds kleiner werden en verscheidene financiële instellingen in moeilijkheden kwamen
bij gebrek aan liquide middelen. In een mum van tijd kwamen er berichten over grote verliezen
bij hedge funds en liquiditeitsproblemen bij de Amerikaanse investeringsbank Bear Stearns en
ook de hypothecaire herfinancieringsmaatschappijen Fannie Mae en Fredie Mac alsook de
grootste verzekeraar ter wereld AIG bleven niet gespaard. Het hoogtepunt was echter het
faillissement van de prestigieuze bank Lehman Brothers, de op drie na grootste in de VS
(Agentschap van de Schuld, 2009). Door de wereldwijde verspreiding van gestructureerde
financiële producten beperkten deze moeilijkheden zich niet tot de VS alleen. Ook de Europese
10