Table Of ContentD
Rudolf de Jong LIEFDE e
A LIEFDE
Drie herinneringen S
1
6
Rymke Wiersma VRIJE LIEFDE ALS VANZELFSPREKENDHEID L4 -
ie
Martin Smit EEN ANARCHIST EN DE VRIJE LIEFDE fd
e
Reacties op een brochure van Henk Eikeboom
Dick Gevers SEKS, LIEFDE EN JALOEZIE
Over de visie van Emile Armand
Rymke Wiersma DE LOGICA VAN DE LIEFDE
Weia Reinboud VRIJE-LIEFDE-3
André de Raaij DOOR REINE LIEFDE WAARACHTIG MENS WORDEN
De Rein Levenbeweging 1901-1932
Hans Ramaer EEN PANACEE VOOR OVERBEVOLKING?
De Vrije (1965) over polyandrie
Hans Ramaer IN MEMORIAM JOOP WANDELEE
Willy Verhoysen e.a. REACTIES & DISCUSSIES
Hans Ramaer HARD RAIN 7
Thom Holterman UIT HET LAND VAN PROUDHON 8
Boudewijn Chorus STERKE VERHALEN 1
Dick de Winter e.a. BOEKBESPREKINGEN
Prijs van dit nummer 5,50 euro
DE AS 164
de AS
anarchistisch tijdschrift
36ste jaargang, nummer 164, winter 2008.
De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van
Stichting De AS, Moerkapelle.
ISSN-nummer 0920-3257.
Bestelling: door storting op postgiro 4460315 van De AS te Moerkapelle.
Jaarabonnement: 20,- euro; buiten Nederland 25,- euro.
Druk: BGS, Schiedam.
Opmaak: Atalanta, Utrecht.
Adreswijzigingen: per post of per e-mail ([email protected]).
Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aan-
gegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd.
Adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle; [email protected]
Redactie: Marius de Geus, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, Hans Ramaer.
Redactieraad: André Bons, Boudewijn Chorus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de
Jong, Peter Lanser, André de Raaij, Martin Smit, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse.
Verder werkten mee: Dick Gevers, Weia Reinboud, Willy Verhoysen, Dick de Winter.
Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpunten worden
weergegeven.
Internet: http: //www.geocities.com/deasnl
Bestellingen: [email protected]
LIEFDE
Drie herinneringen
Rudolf de Jong
Eén. 1984. Een internationaal anarchistisch bijeenzijn in Venetië van ongeveer een week
met sprekers, debatten, manifestaties enzovoort. Aanleiding: de beroemde utopie ‘1984’ van
George Orwell; de volstrekt totalitaire staat en samenleving. Plotseling, naar aanleiding van
ik weet niet meer wat, nam de Fransman Dadoun het woord. In slechts enkele minuten
betoogde hij met Franse helderheid dat ‘1984’ helemaal geen zwarte utopie was, maar een
boek van de hoop. De beide hoofdfiguren worden weliswaar door het systeem geestelijk gebro-
ken en vernietigd maar zij hadden in de totalitaire samenleving van ‘1984’, waarin de
mensen gehersenspoeld waren met de leuze ‘haat is liefde’, de menselijke liefde ontdekt, in
zichzelf en bij elkaar. Dat was de boodschap van de hoop.
Twee. Emma Goldman. In jaren van het Goldman uit aan een vriendin. Bij het
feminisme met Dolle Mina en ‘Baas in terugbrengen verontschuldigde zij zich.
eigen buik’, leende ik mijn exemplaar Het boek was fysiek achteruitgegaan.
van Living my life, de autobiografie van Ze had het meegenomen naar een vrou-
de Amerikaanse anarchiste Emma wenkamp en daar was het door vele
De AS 164 – Liefde 1
handen gegaan en een beetje stuk gele- heid verbinden’ (Het souvereine Ik). anarchistische teksten over liefde en Tijdens een discussie in de redactie van
zen. In het Internationaal Instituut voor seks. Geen wonder. Het huwelijk was dit tijdschrift werd er op gewezen dat
Emma Goldman is in haar memoires Sociale Geschiedenis trof ik eens een een staatshuwelijk of een kerkelijk vrije liefde een paradox is; als er zoiets
niet de schaamte voorbij want zij heeft brief aan geschreven door de zuster van huwelijk en God en de staat waren als vrije liefde is dan is het geen exclu-
nooit schaamte gehad en is daar – zeker een partner van Armand. Het is een bit- gezworen vijanden. Kerk en staat stel- sief anarchistisch idee. Van de verhalen-
voor een boek van nu driekwart eeuw tere brief, van cameraderie was in deze den dat de man het hoofd van het gezin schrijver Theofaan de Monnik is de uit-
geleden – zeer openhartig over. Niet verhouding geen sprake, Armand was was, dat echtscheiding bijna – en voor spraak: ‘Vrijheid is als eerste te durven
alleen beschrijft zij haar vele liefdesver- puur egoïstisch, van verantwoordelijk- de kerken helemaal – taboe was, seks zeggen “ik houd van jou”’. Dat de vrije
houdingen, ook met veel jongere en heid nog minder, de zuster van de voor en buiten het huwelijk idem dito, liefde zijn oorsprong vond in het rond
getrouwde mannen en komt zij op voor schrijfster zou bij en door Armand een homo’s en lesbo’s dienden eenvoudig- 1800 ontstane ideaal van de romantische
vrouwenrechten, vrije liefde, voorbe- geslachtsziekte hebben opgelopen. Of weg niet te bestaan. liefde werd bestreden. Terecht, rond
hoedsmiddelen, eerlijkheid in relaties, de brief betrouwbaar is of door rancune Het vrije huwelijk werd het anarchis- 1800 ontstond de romantiek, liefde tus-
hekelt zij jaloezie enz. enz., zij vertelt ingegeven was kan ik niet beoordelen. tisch ideaal. Staat en kerk hadden zich sen twee mensen is er altijd geweest en
ook uitvoerig over haar gecompliceerde Feit is dat in veel zogenaamd vrije rela- niet te bemoeien met zulke persoonlijk is altijd romantisch. En de vrije liefde
relatie met Ben Reitman. Een relatie die ties, ook bij anarchisten, van vrijheid en zaken als een vrijwillige verbintenis tus- zat in het christelijke Europa lang niet
in veel opzichten volstrekt niet strookte gelijkwaardigheid voor de vrouw geen sen een man en een vrouw of tussen altijd in de taboesfeer. Althans niet in
met haar eigen opvattingen. Reitman ruimte was. personen van hetzelfde geslacht. Met alle kringen. Voltaire had jarenlang een
was een womanizer en was daar niet eer- hun vrije huwelijk brachten anarchisten maîtresse. Op een gegeven ogenblik
lijk over, had contacten met politiemen- Wat moet ik nu met deze herinnerin- vaak grote offers. In een land als Spanje ruilde zij de ouderwordende filosoof in
sen en was op veel manieren onbe- gen? bijvoorbeeld konden vrouwen hun anar- voor een jongere minnaar van wie ze
trouwbaar. Maar seksueel gaf hij haar De eerste past nog het beste in het chistische man vaak niet bezoeken in zwanger werd. Ze stierf in het kraam-
wat geen andere man haar gegeven had. thema anarchisme en liefde. Ook in een gevangenissen en concentratiekampen, bed en bij haar sterven waren haar wet-
Bovendien pakte hij als haar manager totalitair systeem gaan vrijheid en liefde en kwamen zij en hun kinderen voor telijke echtgenoot, Voltaire en de jonge
haar propagandatournees op Ameri- niet volledig ten onder waardoor er hulp niet in aanmerking. Ze waren minnaar broederlijk bijeen en vonden zij
kaanse wijze met veel spektakel aan, hoop is. In feite is Dadouns interpretatie immers niet getrouwd. troost bij elkaar.
wat haar geestverwanten, die hem toch er een van geloof, hoop en liefde. Wat Thans is het staats (burgerlijk) huwelijk,
al een vreemde en onbetrouwbare eend overigens niet de minste onder de bij- zeker in Nederland, aardig opgescho- En waarop kan de liefde gericht zijn?
vonden in de anarchistische bijt, abso- belse boodschappen is. ven in de richting van het vrije huwelijk. Op mensen natuurlijk maar ook op die-
luut niet zinde. Dat ik mijn exemplaar De tweede maakt duidelijk hoe moeilijk Man en vrouw zijn gelijk; echtscheiding ren. Het viel mij eens op dat je in
van Living my life niet ongeschonden je het, ook als anarchist, met de liefde – normaal en gemakkelijk als het gebeurt me moires weinig over dieren tegen-
terugkreeg verbaasde mij niet. Veel en met jezelf – kan hebben; de libertaire met onderling goedvinden; het homo- komt. Zie je foto’s van die memoire-
vrouwen moeten iets van hun eigen opvattingen over liefde en vrijheid zijn huwelijk is in Nederland erkend. In de schrijvers in biografieën dan staan zij er
problematiek erin herkend hebben. duidelijk, de werkelijkheid en het leven samenleving is seks voor het huwelijk vaak op met hun hond of hun kat. De
zijn anders. geaccepteerd. En het vrije huwelijk is vrijdenker Jan Hoving – het eerste deel
Drie. Een brief over Emile Armand. De Het derde laat zien hoe ook in anarchis- doorgaans minder vrij geweest dan het van een biografie over hem is net uitge-
Franse individualistische anarchist tische kring de vrijheid ten koste van de werd voorgesteld. Mijn tweede en derde komen – is een van de weinigen die in
Armand was een groot voorstander van ander – en dat was meestal de vrouw – herinnering spreken voor zich. Vrije zijn herinneringen uitvoerig over zijn
de vrije liefde, ook van het recht om kan gaan. Van vrije liefde is dan geen liefde, zoals die in theorie door Armand hond schrijft. Na de dieren – die liefde
tegelijkertijd meerdere partners te heb- sprake. werd gepropageerd, was vaak een vrij- teruggeven – komen de planten en
ben. Van hem is de term ‘camaraderie In dit nummer van de AS worden vraag- brief, met name voor de man en het vrije waarom ook niet de abstracties? Liefde
amoureuse’. Anton Constandse schreef stukken rond anarchisme en liefde van- huwelijk was vaak even problematisch voor je vak, voor je partij of organisatie,
over Armands opvattingen ‘… alles is uit verschillende invalshoeken beke- als het burgerlijk huwelijk van vandaag. liefde voor je idealen. Liefde voor het
mogelijk mits twee of meer mensen ken. Wat echtscheiding betreft geeft het bur- anarchisme? De historicus Max Nettlau
jegens elkaar kameraadschap tonen en De begrippen vrije liefde en vrijhuwe- gerlijk recht vaak de duidelijkheid die heeft het in zijn onuitgegeven memoires
aan hun vrijheid ook verantwoordelijk- lijk staan meestal centraal in traditionele bij mislukte vrije huwelijken ontbreekt. over ‘de vreugde aan de anarchie’.
2 De AS 164 – Liefde De AS 164 – Liefde 3
handen gegaan en een beetje stuk gele- heid verbinden’ (Het souvereine Ik). anarchistische teksten over liefde en Tijdens een discussie in de redactie van
zen. In het Internationaal Instituut voor seks. Geen wonder. Het huwelijk was dit tijdschrift werd er op gewezen dat
Emma Goldman is in haar memoires Sociale Geschiedenis trof ik eens een een staatshuwelijk of een kerkelijk vrije liefde een paradox is; als er zoiets
niet de schaamte voorbij want zij heeft brief aan geschreven door de zuster van huwelijk en God en de staat waren als vrije liefde is dan is het geen exclu-
nooit schaamte gehad en is daar – zeker een partner van Armand. Het is een bit- gezworen vijanden. Kerk en staat stel- sief anarchistisch idee. Van de verhalen-
voor een boek van nu driekwart eeuw tere brief, van cameraderie was in deze den dat de man het hoofd van het gezin schrijver Theofaan de Monnik is de uit-
geleden – zeer openhartig over. Niet verhouding geen sprake, Armand was was, dat echtscheiding bijna – en voor spraak: ‘Vrijheid is als eerste te durven
alleen beschrijft zij haar vele liefdesver- puur egoïstisch, van verantwoordelijk- de kerken helemaal – taboe was, seks zeggen “ik houd van jou”’. Dat de vrije
houdingen, ook met veel jongere en heid nog minder, de zuster van de voor en buiten het huwelijk idem dito, liefde zijn oorsprong vond in het rond
getrouwde mannen en komt zij op voor schrijfster zou bij en door Armand een homo’s en lesbo’s dienden eenvoudig- 1800 ontstane ideaal van de romantische
vrouwenrechten, vrije liefde, voorbe- geslachtsziekte hebben opgelopen. Of weg niet te bestaan. liefde werd bestreden. Terecht, rond
hoedsmiddelen, eerlijkheid in relaties, de brief betrouwbaar is of door rancune Het vrije huwelijk werd het anarchis- 1800 ontstond de romantiek, liefde tus-
hekelt zij jaloezie enz. enz., zij vertelt ingegeven was kan ik niet beoordelen. tisch ideaal. Staat en kerk hadden zich sen twee mensen is er altijd geweest en
ook uitvoerig over haar gecompliceerde Feit is dat in veel zogenaamd vrije rela- niet te bemoeien met zulke persoonlijk is altijd romantisch. En de vrije liefde
relatie met Ben Reitman. Een relatie die ties, ook bij anarchisten, van vrijheid en zaken als een vrijwillige verbintenis tus- zat in het christelijke Europa lang niet
in veel opzichten volstrekt niet strookte gelijkwaardigheid voor de vrouw geen sen een man en een vrouw of tussen altijd in de taboesfeer. Althans niet in
met haar eigen opvattingen. Reitman ruimte was. personen van hetzelfde geslacht. Met alle kringen. Voltaire had jarenlang een
was een womanizer en was daar niet eer- hun vrije huwelijk brachten anarchisten maîtresse. Op een gegeven ogenblik
lijk over, had contacten met politiemen- Wat moet ik nu met deze herinnerin- vaak grote offers. In een land als Spanje ruilde zij de ouderwordende filosoof in
sen en was op veel manieren onbe- gen? bijvoorbeeld konden vrouwen hun anar- voor een jongere minnaar van wie ze
trouwbaar. Maar seksueel gaf hij haar De eerste past nog het beste in het chistische man vaak niet bezoeken in zwanger werd. Ze stierf in het kraam-
wat geen andere man haar gegeven had. thema anarchisme en liefde. Ook in een gevangenissen en concentratiekampen, bed en bij haar sterven waren haar wet-
Bovendien pakte hij als haar manager totalitair systeem gaan vrijheid en liefde en kwamen zij en hun kinderen voor telijke echtgenoot, Voltaire en de jonge
haar propagandatournees op Ameri- niet volledig ten onder waardoor er hulp niet in aanmerking. Ze waren minnaar broederlijk bijeen en vonden zij
kaanse wijze met veel spektakel aan, hoop is. In feite is Dadouns interpretatie immers niet getrouwd. troost bij elkaar.
wat haar geestverwanten, die hem toch er een van geloof, hoop en liefde. Wat Thans is het staats (burgerlijk) huwelijk,
al een vreemde en onbetrouwbare eend overigens niet de minste onder de bij- zeker in Nederland, aardig opgescho- En waarop kan de liefde gericht zijn?
vonden in de anarchistische bijt, abso- belse boodschappen is. ven in de richting van het vrije huwelijk. Op mensen natuurlijk maar ook op die-
luut niet zinde. Dat ik mijn exemplaar De tweede maakt duidelijk hoe moeilijk Man en vrouw zijn gelijk; echtscheiding ren. Het viel mij eens op dat je in
van Living my life niet ongeschonden je het, ook als anarchist, met de liefde – normaal en gemakkelijk als het gebeurt me moires weinig over dieren tegen-
terugkreeg verbaasde mij niet. Veel en met jezelf – kan hebben; de libertaire met onderling goedvinden; het homo- komt. Zie je foto’s van die memoire-
vrouwen moeten iets van hun eigen opvattingen over liefde en vrijheid zijn huwelijk is in Nederland erkend. In de schrijvers in biografieën dan staan zij er
problematiek erin herkend hebben. duidelijk, de werkelijkheid en het leven samenleving is seks voor het huwelijk vaak op met hun hond of hun kat. De
zijn anders. geaccepteerd. En het vrije huwelijk is vrijdenker Jan Hoving – het eerste deel
Drie. Een brief over Emile Armand. De Het derde laat zien hoe ook in anarchis- doorgaans minder vrij geweest dan het van een biografie over hem is net uitge-
Franse individualistische anarchist tische kring de vrijheid ten koste van de werd voorgesteld. Mijn tweede en derde komen – is een van de weinigen die in
Armand was een groot voorstander van ander – en dat was meestal de vrouw – herinnering spreken voor zich. Vrije zijn herinneringen uitvoerig over zijn
de vrije liefde, ook van het recht om kan gaan. Van vrije liefde is dan geen liefde, zoals die in theorie door Armand hond schrijft. Na de dieren – die liefde
tegelijkertijd meerdere partners te heb- sprake. werd gepropageerd, was vaak een vrij- teruggeven – komen de planten en
ben. Van hem is de term ‘camaraderie In dit nummer van de AS worden vraag- brief, met name voor de man en het vrije waarom ook niet de abstracties? Liefde
amoureuse’. Anton Constandse schreef stukken rond anarchisme en liefde van- huwelijk was vaak even problematisch voor je vak, voor je partij of organisatie,
over Armands opvattingen ‘… alles is uit verschillende invalshoeken beke- als het burgerlijk huwelijk van vandaag. liefde voor je idealen. Liefde voor het
mogelijk mits twee of meer mensen ken. Wat echtscheiding betreft geeft het bur- anarchisme? De historicus Max Nettlau
jegens elkaar kameraadschap tonen en De begrippen vrije liefde en vrijhuwe- gerlijk recht vaak de duidelijkheid die heeft het in zijn onuitgegeven memoires
aan hun vrijheid ook verantwoordelijk- lijk staan meestal centraal in traditionele bij mislukte vrije huwelijken ontbreekt. over ‘de vreugde aan de anarchie’.
2 De AS 164 – Liefde De AS 164 – Liefde 3
VRIJE LIEFDE aLs VanzELFspREkEnDhEID of een religieuze variant daarvan kan Wat zegt het woord ‘trouw’ dan nog? Is
verklaren waarom mensen deze belofte het waardevol om tegen wil en dank
Rymke Wiersma eeuwenlang zonder al te veel twijfels van iemand te blijven houden? Uit zo’n
konden doen. ‘Wij zijn bestemd voor krampachtige situatie kan nooit iets
elkaar.’ Alsof er op de hele wereld maar goeds voortkomen. Niet alleen bij liefde
Een jaar of tien geleden stond het onderwerp ‘vrije liefde’ op de agenda tijdens de eentje zou zijn die bij je past. Alsof er maar ook bij vriendschap en solidariteit
Pinksterlanddagen op het anarchistisch kampeerterrein ‘Tot Vrijheidsbezinning’ in geen andere liefdevolle samenlevings- geldt dit: ik kan trouw beloven zoveel ik
Appelscha. Er kwamen zowaar mensen op af, en zelfs zoveel dat we in verschillende groepjes vormen zouden kunnen bestaan. wil, maar zodra mijn ideeën over iemand
uiteengingen om over onze ervaringen te praten. Velen, bijna allen, hadden ervaringen met Wat is er tegen deze romantische kijk, veranderen zal ik diegene mischien niet
verliefd worden op een ander terwijl zij/hij al een relatie met een vriend of vriendin heeft, of ook al is het een illusie? Mensen doen er meer door dik en dun willen steunen.
met de andere kant van het verhaal: vriend of vriendin die verliefd wordt, een keer vrijt of toch niemand kwaad mee? Nee, inder- Iemand ‘trouw’ zijn in de zin van ‘liefde
uitgaat met een ander. daad, mensen die hun hele leven ver- voor eventuele anderen wegdrukken’ is
Bij bijna niemand verliep dit probleemloos. Jaloezie, onzekerheid en verlatingsangst; geen liefd op elkaar blijven doen daarmee een lege huls. Iemand liefhebben bete-
van de aanwezigen beweerde daar nooit last van te hebben gehad en de meesten zagen deze niemand kwaad. Of je zou het een kent toch minstens zelf eerlijk zijn over
reacties als min of meer onoverkomelijk. Tegelijkertijd vonden we dat anarchisten niet om kwaad moeten noemen dat ze elkaar je liefde (ook voor anderen) èn diegene
het ideaal van de jaloezievrije vrije liefde heen kunnen. Logisch, want jaloezie heeft te maken waarschijnlijk idealiseren en de rest van vrijlaten om (ook anderen) lief te heb-
met bezitsdrang, en zeggen anarchisten niet dat eigendom diefstal is? En als dat al geldt de mensheid niet helemaal ten volle ben.
voor spullen, geldt het dan niet des te meer voor het zich toe-eigenen of het zich toe wíllen waarderen. Dat is misschien nog niet zo
polyAmorie
eigenen (want het kán helemaal niet) van de liefde van een ander mens? schadelijk; de echte schade komt pas
wanneer het sprookje in elkaar dreigt te Het is natuurlijk niet voor niets dat juist
Als twee mensen verliefd op elkaar Zoals bekend komt daarna Sokrates aan storten en een van beiden of allebei de het sprookje van De Ware Liefde (hier
worden, van elkaar gaan houden en het woord, die liefde gelijkstelt aan lief- (ex-)geliefden het idee van de enige en op veel andere plekken op de wereld)
verder hun hele leven op niemand de voor het schone en het goede, een ware krampachtig overeind proberen te ontstond; daarvoor zijn evolutionaire,
anders verliefd worden dan op elkaar menselijk streven dat zich op allerlei houden. Er ontstaat dan leed bij beide maatschappelijke en culturele oorzaken
(het romantische ideaal, de ‘ware’ lief- manieren kan uiten, waarbij lichamelij- partners, en bij de derde (vierde of hoe- en redenen aan te voeren. Dat ga ik hier
de) is dat dan een probleem? Nee ke uitingen niet slecht zijn, maar wel veelste dan ook) die op een intieme niet doen. Feit is dat er sinds pakweg de
natuurlijk. minder waardevol dan de niet-lichame- manier met deze twee mensen te maken jaren zeventig meer ruimte is voor alter-
‘Nadat onze oervorm in tweeën was lijke en waarbij ‘liefde voor het denken, krijgt. Voor al de betrokkenen geldt dat natieven: jonge stellen gingen samen-
gesneden,verlangde elke helft naar zijn het zoeken naar waarheid’ natuurlijk ze heel veel tijd en energie zullen steken wonen in plaats van meteen te trouwen.
wederhelft en zocht die op. Ze sloegen het hoogste scoort: filosofie. in deze relatieproblemen, en het is de In plaats van krampachtig bij elkaar te
de armen om elkaar heen, grepen In onze cultuur zijn beide denkbeelden vraag of ze er ooit helemaal uit zullen blijven gingen ze als dat zo uitkwam na
elkaaar vast, vol van verlangen om weer terug te vinden. Veel meer dan bij de komen. Dat komt doordat ze een sprook- een tijdje weer uit elkaar. Ook scheiden
ineen te groeien’1 vertelt Aristofanes in oude Grieken werd en wordt vanuit je vast willen houden in plaats van dat werd minder beladen en kwam dus veel
Symposion van Plato. ‘Ze willen dan, allerlei religies, op lichamelijke uitingen ze zich baseren op de realiteit: de liefde vaker voor. Echtparen gingen soms
zoals dat heet, nooit meer zonder de van liefde neergekeken, en ‘de liefde die mensen voor elkaar voelen is net als experimenteren met partnerruil, vaste
ander verder. Deze mensen blijven hun voor het denken’ werd verlegd naar alles in deze wereld aan verandering partners gaven elkaar de ruimte om iets
hele leven bij elkaar, terwijl ze niet kun- ‘liefde voor het religieuze denken’. onderhevig. Ze kan groter worden, klei- aan te gaan met ‘een ander’. Een flinke
nen zeggen wat ze nu eigenlijk van (Natuurlijk zijn er ook altijd vrijdenkers ner worden, ze kan zelfs verdwijnen en stap vooruit was de mogelijkheid van
elkaar verwachten. Want niemand zal en anarchisten geweest die zich hiervan in al die gevallen kan het ook dat de het homo- of lesbi-huwelijk. Tegelijk
denken dat het seks is, dat ze dáárom zo niets aantrokken, maar het gaat even liefde zich uitbreidt tot of verplaatst was dat een stap terug natuurlijk.
vreselijk gretig elkaars gezelschap ver- om het breed gedragen gedachtengoed.) naar een ander. Dat gebeurt allemaal Althans, nu bleek hoe ‘ouderwets
kiezen. Nee, kennelijk hebben hun zie- Geliefden werden tot enkele decennia niet zomaar, er zijn altijd oorzaken. romantisch’ ook in die kringen nog
len een ander verlangen. Een verlangen geleden geacht in de kerk te trouwen en Maar hoeveel je ook praat: liefde valt steeds wordt gedacht.
dat je niet kunt benoemen, maar waarna elkaar eeuwige trouw te beloven. Alleen niet af te dwingen, liefde is per definitie Het meest revolutionair waren (en zijn)
je moet raden en gissen.’2 een geloof in het sprookje van Aristofanes vrij. natuurlijk de echt andere woonvormen
4 De AS 164 – Liefde De AS 164 – Liefde 5
VRIJE LIEFDE aLs VanzELFspREkEnDhEID of een religieuze variant daarvan kan Wat zegt het woord ‘trouw’ dan nog? Is
verklaren waarom mensen deze belofte het waardevol om tegen wil en dank
Rymke Wiersma eeuwenlang zonder al te veel twijfels van iemand te blijven houden? Uit zo’n
konden doen. ‘Wij zijn bestemd voor krampachtige situatie kan nooit iets
elkaar.’ Alsof er op de hele wereld maar goeds voortkomen. Niet alleen bij liefde
Een jaar of tien geleden stond het onderwerp ‘vrije liefde’ op de agenda tijdens de eentje zou zijn die bij je past. Alsof er maar ook bij vriendschap en solidariteit
Pinksterlanddagen op het anarchistisch kampeerterrein ‘Tot Vrijheidsbezinning’ in geen andere liefdevolle samenlevings- geldt dit: ik kan trouw beloven zoveel ik
Appelscha. Er kwamen zowaar mensen op af, en zelfs zoveel dat we in verschillende groepjes vormen zouden kunnen bestaan. wil, maar zodra mijn ideeën over iemand
uiteengingen om over onze ervaringen te praten. Velen, bijna allen, hadden ervaringen met Wat is er tegen deze romantische kijk, veranderen zal ik diegene mischien niet
verliefd worden op een ander terwijl zij/hij al een relatie met een vriend of vriendin heeft, of ook al is het een illusie? Mensen doen er meer door dik en dun willen steunen.
met de andere kant van het verhaal: vriend of vriendin die verliefd wordt, een keer vrijt of toch niemand kwaad mee? Nee, inder- Iemand ‘trouw’ zijn in de zin van ‘liefde
uitgaat met een ander. daad, mensen die hun hele leven ver- voor eventuele anderen wegdrukken’ is
Bij bijna niemand verliep dit probleemloos. Jaloezie, onzekerheid en verlatingsangst; geen liefd op elkaar blijven doen daarmee een lege huls. Iemand liefhebben bete-
van de aanwezigen beweerde daar nooit last van te hebben gehad en de meesten zagen deze niemand kwaad. Of je zou het een kent toch minstens zelf eerlijk zijn over
reacties als min of meer onoverkomelijk. Tegelijkertijd vonden we dat anarchisten niet om kwaad moeten noemen dat ze elkaar je liefde (ook voor anderen) èn diegene
het ideaal van de jaloezievrije vrije liefde heen kunnen. Logisch, want jaloezie heeft te maken waarschijnlijk idealiseren en de rest van vrijlaten om (ook anderen) lief te heb-
met bezitsdrang, en zeggen anarchisten niet dat eigendom diefstal is? En als dat al geldt de mensheid niet helemaal ten volle ben.
voor spullen, geldt het dan niet des te meer voor het zich toe-eigenen of het zich toe wíllen waarderen. Dat is misschien nog niet zo
polyAmorie
eigenen (want het kán helemaal niet) van de liefde van een ander mens? schadelijk; de echte schade komt pas
wanneer het sprookje in elkaar dreigt te Het is natuurlijk niet voor niets dat juist
Als twee mensen verliefd op elkaar Zoals bekend komt daarna Sokrates aan storten en een van beiden of allebei de het sprookje van De Ware Liefde (hier
worden, van elkaar gaan houden en het woord, die liefde gelijkstelt aan lief- (ex-)geliefden het idee van de enige en op veel andere plekken op de wereld)
verder hun hele leven op niemand de voor het schone en het goede, een ware krampachtig overeind proberen te ontstond; daarvoor zijn evolutionaire,
anders verliefd worden dan op elkaar menselijk streven dat zich op allerlei houden. Er ontstaat dan leed bij beide maatschappelijke en culturele oorzaken
(het romantische ideaal, de ‘ware’ lief- manieren kan uiten, waarbij lichamelij- partners, en bij de derde (vierde of hoe- en redenen aan te voeren. Dat ga ik hier
de) is dat dan een probleem? Nee ke uitingen niet slecht zijn, maar wel veelste dan ook) die op een intieme niet doen. Feit is dat er sinds pakweg de
natuurlijk. minder waardevol dan de niet-lichame- manier met deze twee mensen te maken jaren zeventig meer ruimte is voor alter-
‘Nadat onze oervorm in tweeën was lijke en waarbij ‘liefde voor het denken, krijgt. Voor al de betrokkenen geldt dat natieven: jonge stellen gingen samen-
gesneden,verlangde elke helft naar zijn het zoeken naar waarheid’ natuurlijk ze heel veel tijd en energie zullen steken wonen in plaats van meteen te trouwen.
wederhelft en zocht die op. Ze sloegen het hoogste scoort: filosofie. in deze relatieproblemen, en het is de In plaats van krampachtig bij elkaar te
de armen om elkaar heen, grepen In onze cultuur zijn beide denkbeelden vraag of ze er ooit helemaal uit zullen blijven gingen ze als dat zo uitkwam na
elkaaar vast, vol van verlangen om weer terug te vinden. Veel meer dan bij de komen. Dat komt doordat ze een sprook- een tijdje weer uit elkaar. Ook scheiden
ineen te groeien’1 vertelt Aristofanes in oude Grieken werd en wordt vanuit je vast willen houden in plaats van dat werd minder beladen en kwam dus veel
Symposion van Plato. ‘Ze willen dan, allerlei religies, op lichamelijke uitingen ze zich baseren op de realiteit: de liefde vaker voor. Echtparen gingen soms
zoals dat heet, nooit meer zonder de van liefde neergekeken, en ‘de liefde die mensen voor elkaar voelen is net als experimenteren met partnerruil, vaste
ander verder. Deze mensen blijven hun voor het denken’ werd verlegd naar alles in deze wereld aan verandering partners gaven elkaar de ruimte om iets
hele leven bij elkaar, terwijl ze niet kun- ‘liefde voor het religieuze denken’. onderhevig. Ze kan groter worden, klei- aan te gaan met ‘een ander’. Een flinke
nen zeggen wat ze nu eigenlijk van (Natuurlijk zijn er ook altijd vrijdenkers ner worden, ze kan zelfs verdwijnen en stap vooruit was de mogelijkheid van
elkaar verwachten. Want niemand zal en anarchisten geweest die zich hiervan in al die gevallen kan het ook dat de het homo- of lesbi-huwelijk. Tegelijk
denken dat het seks is, dat ze dáárom zo niets aantrokken, maar het gaat even liefde zich uitbreidt tot of verplaatst was dat een stap terug natuurlijk.
vreselijk gretig elkaars gezelschap ver- om het breed gedragen gedachtengoed.) naar een ander. Dat gebeurt allemaal Althans, nu bleek hoe ‘ouderwets
kiezen. Nee, kennelijk hebben hun zie- Geliefden werden tot enkele decennia niet zomaar, er zijn altijd oorzaken. romantisch’ ook in die kringen nog
len een ander verlangen. Een verlangen geleden geacht in de kerk te trouwen en Maar hoeveel je ook praat: liefde valt steeds wordt gedacht.
dat je niet kunt benoemen, maar waarna elkaar eeuwige trouw te beloven. Alleen niet af te dwingen, liefde is per definitie Het meest revolutionair waren (en zijn)
je moet raden en gissen.’2 een geloof in het sprookje van Aristofanes vrij. natuurlijk de echt andere woonvormen
4 De AS 164 – Liefde De AS 164 – Liefde 5
zoals woongroepen en communes. de schrijfsters (m/v) veel verschillende me ‘trouw’ was om (in mijn ogen) for- doordat ik de realiteit onder ogen wilde
Vooral in communes was de vrije liefde relatievormen mogelijk, maar ze hebben mele redenen. Ik deelde liever iemands zien: ik wilde geen schijnliefde, maar
iets dat er gewoon bijhoorde. Maar de gemeenschappelijk dat deze gebaseerd liefde (beter gezegd: iemands aandacht echte liefde – en anders maar geen.
meeste communes liepen vast, vielen zijn op liefde, openheid, eerlijkheid en en tijd) met een ander of anderen dan
weer uiteen. Een jaloezievrij leven waar- respect. ‘Het zal duidelijk zijn dat een dat mijn geliefde zich voor mij zou moe- Waar ik veel aan had was het inzicht dat
in alles met elkaar gedeeld werd, ook de goede open communicatie hierbij onmis- ten ‘inhouden’. Zelf wilde ik me ook ik de liefde van anderen niet en die van
liefde, dat bleek voor de meeste mensen baar is.’ niet in die zin vastleggen en beperken. mijzelf wel in de hand heb.6 In plaats
een groot struikelblok. De behoefte aan Er staat dat zestig procent van de Gemakkelijk was het lang niet altijd, van afwachten hoeveel liefde ik krijg en
een eigen leven in plaats van een leven getrouwde mannen en veertig procent maar het was voor mij de enige weg. van wie kan ik me beter richten op de
waarin je beperkt bent tot onderdeel van de getrouwde vrouwen (in Het lukt alleen als je je niet afhankelijk liefde die ik kan máken, het goede
van een groep lijkt mij alleen maar Nederland neem ik aan) wel eens is maakt van de liefde en aandacht van gevoel dat ik voor anderen kan hebben
logisch. Jammer dat met het verdwijnen ‘vreemdgegaan’. Het (meestal) stiekeme een ander. Het was niet dat het mij zo en voor het vermeerderen van alles wat
van dat soort communes ook het con- van het ‘vreemdgaan’, daarin zit het gemakkelijk afging, het was eerder goed en prettig is in deze wereld.
cept van de vrije liefde (in elk geval in echte bedrog, en dat stiekeme is een
haar meest radicale vorm) naar de ach- gevolg van de illusie van de ‘eeuwige NOTEN
tergrond verdween. Vrije liefde onhaal- trouw’ die de meeste mensen blijkbaar (1) Plato, Symposion, 191B, vertaling Hans Warren en Mario Molegraaf (Amsterdam 1997) – (2)
Idem 192C. – (3) ‘Vrije liefde, yes’, Menno Sijtsma, in Aardig, januari 2006 (Atalanta) – (4) www.
baar en ongewenst? Nee, hoor! Er zijn graag overeind willen houden.
polyamory.nl, niet te verwarren met de website www.polyamorie.nl, over het zelfde onderwerp
zat mensen die zonder grote problemen Net als ‘wijsheid’ kan liefde niet opra- – (5) Rymke Wiersma & Weia Reinboud, Vleermuizen? (Utrecht 1980, heruitgave met nawoord
meerdere liefdes combineren. Meestal ken, integendeel, hoe meer je het 2005). (Waargebeurd romantisch verhaal over het begin van een grote liefde tussen twee voor-
vinden ze het zelf heel gewoon, en dat is gebruikt, hoe meer er van zal zijn – ik standsters van de vrije liefde.) – (6) Inspiratie daarvoor haalde ik lang geleden bijvoorbeeld uit
Erich Fromm, Liefdhebben, een kunst een kunde (Utrecht 1995).
het ook. Zeldzaam, maar toch gewoon. moet hierbij uit eigen ervaring aanteke-
Ze hebben geen behoefte om ermee naar nen dat je tijd wel beperkt is. Ook in het
buiten te treden. ideale geval dat alles probleemloos
Of toch? De laatste jaren zijn er weer (jaloezieloos) verloopt zal er veel tijd
mensen die met ideeën en praktijken gaan zitten in het bijpraten en het intens
rond vrije liefde naar buiten treden, samenleven met verschillende mensen.
maar zij gebruiken hiervoor liever een Het hebben van meer tijd voor al mijn
andere term: polyamorie. Op een confe- bezigheden, voor dierbare familieleden
rentie in 2005 in Duitsland over dit en voor de ‘gewone’ vriendinnen, vrien-
onderwerp bleek dat veel mensen die den die ook niet vergeten moeten wor-
daar aanwezig waren de term ‘vrije den, vind ik een groot voordeel van het
liefde’ associeerden met vrouwonvrien- feit dat ik de laatste jaren ‘slechts’ één
delijk gedrag van mannen tijdens de liefdesrelatie heb.
zogenaamde seksuele revolutie.3 Jammer Dit laatste betekent niet dat ik toch maar
– ik vind ‘vrijheid’ en ‘liefde’ veel te in het sprookje van de prinses op het
mooie begrippen om ons die door men- witte paard ga geloven5, of in het mooie
sen die er zo’n platte ideologie op wederhelftenverhaal van Plato/Aris-
nahouden af te laten pakken. Op een tofanes. Ik ben zolang ik me het kan
website over polyamorie4 staat dat poly- herinneren voor de vrije liefde geweest.
amorie betekent ‘“Meervoudige Liefde” Ik koppelde die in mijn jonge jaren nog
of “Veel Liefde”. Het staat voor een niet aan anarchisme. De vrije liefde was
levenswijze waarbij erkend wordt dat voor mij alleen maar logisch en eerlijk.
het mogelijk is om van meer dan een Ik had liever geen liefdesrelatie – laten
persoon tegelijk te houden.’ Er zijn bin- we niet vergeten dat dat ook heel goed
nen de definitie van polyamorie volgens mogelijk is – dan een met iemand die
6 De AS 164 – Liefde De AS 164 – Liefde 7
zoals woongroepen en communes. de schrijfsters (m/v) veel verschillende me ‘trouw’ was om (in mijn ogen) for- doordat ik de realiteit onder ogen wilde
Vooral in communes was de vrije liefde relatievormen mogelijk, maar ze hebben mele redenen. Ik deelde liever iemands zien: ik wilde geen schijnliefde, maar
iets dat er gewoon bijhoorde. Maar de gemeenschappelijk dat deze gebaseerd liefde (beter gezegd: iemands aandacht echte liefde – en anders maar geen.
meeste communes liepen vast, vielen zijn op liefde, openheid, eerlijkheid en en tijd) met een ander of anderen dan
weer uiteen. Een jaloezievrij leven waar- respect. ‘Het zal duidelijk zijn dat een dat mijn geliefde zich voor mij zou moe- Waar ik veel aan had was het inzicht dat
in alles met elkaar gedeeld werd, ook de goede open communicatie hierbij onmis- ten ‘inhouden’. Zelf wilde ik me ook ik de liefde van anderen niet en die van
liefde, dat bleek voor de meeste mensen baar is.’ niet in die zin vastleggen en beperken. mijzelf wel in de hand heb.6 In plaats
een groot struikelblok. De behoefte aan Er staat dat zestig procent van de Gemakkelijk was het lang niet altijd, van afwachten hoeveel liefde ik krijg en
een eigen leven in plaats van een leven getrouwde mannen en veertig procent maar het was voor mij de enige weg. van wie kan ik me beter richten op de
waarin je beperkt bent tot onderdeel van de getrouwde vrouwen (in Het lukt alleen als je je niet afhankelijk liefde die ik kan máken, het goede
van een groep lijkt mij alleen maar Nederland neem ik aan) wel eens is maakt van de liefde en aandacht van gevoel dat ik voor anderen kan hebben
logisch. Jammer dat met het verdwijnen ‘vreemdgegaan’. Het (meestal) stiekeme een ander. Het was niet dat het mij zo en voor het vermeerderen van alles wat
van dat soort communes ook het con- van het ‘vreemdgaan’, daarin zit het gemakkelijk afging, het was eerder goed en prettig is in deze wereld.
cept van de vrije liefde (in elk geval in echte bedrog, en dat stiekeme is een
haar meest radicale vorm) naar de ach- gevolg van de illusie van de ‘eeuwige NOTEN
tergrond verdween. Vrije liefde onhaal- trouw’ die de meeste mensen blijkbaar (1) Plato, Symposion, 191B, vertaling Hans Warren en Mario Molegraaf (Amsterdam 1997) – (2)
Idem 192C. – (3) ‘Vrije liefde, yes’, Menno Sijtsma, in Aardig, januari 2006 (Atalanta) – (4) www.
baar en ongewenst? Nee, hoor! Er zijn graag overeind willen houden.
polyamory.nl, niet te verwarren met de website www.polyamorie.nl, over het zelfde onderwerp
zat mensen die zonder grote problemen Net als ‘wijsheid’ kan liefde niet opra- – (5) Rymke Wiersma & Weia Reinboud, Vleermuizen? (Utrecht 1980, heruitgave met nawoord
meerdere liefdes combineren. Meestal ken, integendeel, hoe meer je het 2005). (Waargebeurd romantisch verhaal over het begin van een grote liefde tussen twee voor-
vinden ze het zelf heel gewoon, en dat is gebruikt, hoe meer er van zal zijn – ik standsters van de vrije liefde.) – (6) Inspiratie daarvoor haalde ik lang geleden bijvoorbeeld uit
Erich Fromm, Liefdhebben, een kunst een kunde (Utrecht 1995).
het ook. Zeldzaam, maar toch gewoon. moet hierbij uit eigen ervaring aanteke-
Ze hebben geen behoefte om ermee naar nen dat je tijd wel beperkt is. Ook in het
buiten te treden. ideale geval dat alles probleemloos
Of toch? De laatste jaren zijn er weer (jaloezieloos) verloopt zal er veel tijd
mensen die met ideeën en praktijken gaan zitten in het bijpraten en het intens
rond vrije liefde naar buiten treden, samenleven met verschillende mensen.
maar zij gebruiken hiervoor liever een Het hebben van meer tijd voor al mijn
andere term: polyamorie. Op een confe- bezigheden, voor dierbare familieleden
rentie in 2005 in Duitsland over dit en voor de ‘gewone’ vriendinnen, vrien-
onderwerp bleek dat veel mensen die den die ook niet vergeten moeten wor-
daar aanwezig waren de term ‘vrije den, vind ik een groot voordeel van het
liefde’ associeerden met vrouwonvrien- feit dat ik de laatste jaren ‘slechts’ één
delijk gedrag van mannen tijdens de liefdesrelatie heb.
zogenaamde seksuele revolutie.3 Jammer Dit laatste betekent niet dat ik toch maar
– ik vind ‘vrijheid’ en ‘liefde’ veel te in het sprookje van de prinses op het
mooie begrippen om ons die door men- witte paard ga geloven5, of in het mooie
sen die er zo’n platte ideologie op wederhelftenverhaal van Plato/Aris-
nahouden af te laten pakken. Op een tofanes. Ik ben zolang ik me het kan
website over polyamorie4 staat dat poly- herinneren voor de vrije liefde geweest.
amorie betekent ‘“Meervoudige Liefde” Ik koppelde die in mijn jonge jaren nog
of “Veel Liefde”. Het staat voor een niet aan anarchisme. De vrije liefde was
levenswijze waarbij erkend wordt dat voor mij alleen maar logisch en eerlijk.
het mogelijk is om van meer dan een Ik had liever geen liefdesrelatie – laten
persoon tegelijk te houden.’ Er zijn bin- we niet vergeten dat dat ook heel goed
nen de definitie van polyamorie volgens mogelijk is – dan een met iemand die
6 De AS 164 – Liefde De AS 164 – Liefde 7
EEn anaRChIsT En DE VRIJE LIEFDE lijk zijn, liefde en huwelijk zijn immers staat zijn tot ‘werkelijke liefde’?
individuele zaken. Constandse vat de Constandse gaat er verder niet op in.
Reacties op een brochure van henk Eikeboom opvattingen van Armand als volgt Een huwelijk op basis van alleen liefde,
samen: ‘Niets is dan uitgesloten […]. waarbij kameraadschappelijke solidari-
Martin smit Geen enkelvoudig patroon kan worden teit ontbreekt, vindt Constandse een te
toegepast op het seksuele leven, alles is wankele basis om op te bouwen, en ook
mogelijk mits twee of meer mensen voorspelt hij dat zij die een dergelijk
Met zijn lezingen en zijn brochure getiteld De anarchist en het huwelijk trad Henk jegens elkaar kameraadschap tonen en huwelijk aangaan, in conflict zullen
Eikeboom – over hem verscheen in De AS 158 een korte biografische schets – in de jaren aan hun vrijheid ook verantwoordelijk- komen met de burgerlijke moraal en
twintig op de voorgrond als propagandist voor het vrije huwelijk en het uit Frankrijk over- heid verbinden.’ opvattingen en mogelijk uitgestotenen
gewaaide fenomeen van de vrije liefde. Onder anarchisten hadden de ideeën van de vrije kunnen worden. Hoewel hij een vrije
SoliDAriteit
liefde – volgens Anton Constandse een bij uitstek anarchistisch verschijnsel – een kleine seksuele verbintenis moreel nog wel te
kring van navolgers, maar in de praktijk manifesteerde het zich maar marginaal. Juist uit In zijn, ondanks de oorlogsdreiging, verdedigen vindt, zal vrije liefde vol-
anarchistische hoek kregen de ideeën van Eikeboom kritiek te verduren. optimistisch getinte ‘blauwdruk’ voor gens Constandse leiden tot conflicten,
een anarchistische samenleving tweespalt en tot een vrij huwelijk.
Wellicht is de brochure Vrije liefde van de huwelijk dient juist gebaseerd te zijn op Grondslagen van het anarchisme (1938), Weliswaar is dat laatste zeer anarchis-
Franse activiste en strijdster voor vrou- de vrije keuze en wil van een vrouw en beschrijft Constandse de revolutionaire tisch van aard, stelt hij, immers het
wenrechten Madeleine Vernet (1878- een man, zonder dat staat of kerk daar- opvattingen van anarchisten ten opzich- enige verschil tussen een vrij huwelijk
1949), in 1917 in het Nederlands ver- mee bemoeienis hebben, nog afgezien te van huwelijk en seksualiteit. Ten en het wettelijke huwelijk is dat bij het
schenen bij De Roode Bibliotheek, voor van het feit dat veel huwelijken in die opzichte van de pleidooien voor ophef- eerste de wettelijke formaliteiten achter-
Henk Eikeboom de eerste kennismaking tijd door families gearrangeerd werden. fing van het huwelijk en voor ‘vrije lief- wege blijven, maar de consequenties
geweest met het verschijnsel van de Daarnaast ontstond een stroming die de’ door Charles Albert en Madeleine van samenleven, uiteengaan, zorg voor
vrije liefde. Vernet borduurt voort op de propageerde dat een man en een vrouw Vernet, is Constandse nogal kritisch en kinderen en dergelijke, blijven hetzelf-
ideeën van de utopisch-socialist Charles die elkaar liefhebben, niet noodzakelij- tweeslachtig. Albert en Vernet ‘… ver- de. Constandse is niet tegen een vrij
Fourier (1772-1837). Anton Constandse kerwijs hoeven samen te wonen, maar heerlijkten het samenleven uit liefde, huwelijk, maar een dergelijke verbinte-
schetst in Het soevereine Ik (1983) het ook onafhankelijk van elkaar kunnen waarbij in de praktijk dan veelal de ver- nis dient dan wel samen te gaan met
denken van Fourier over huwelijk en leven en seksuele contacten kunnen liefdheid, de genegenheid en aantrek- solidariteit, verantwoordelijkheid en
seksualiteit. Deze stelt dat het traditio- onderhouden, die niet hoeven te leiden kelijkheid – over het algemeen vrij een degelijke opvoeding van kinderen.
nele huwelijk berust op eigendom en tot de stichting van een gezin of een zwakke grondslagen voor een huwelijk! In wezen pleit Constandse wel voor een
mannelijke superioriteit, waarbij de huwelijk. – werden aanvaard als basis voor een vrij huwelijk, maar hij heeft zijn beden-
vrouw een ondergeschikte positie ‘De zuiverste verdediging van de eroti- tijdelijke amoureuze verbintenis.’ kingen tegen een te vrije versie daar-
inneemt. Mannen en vrouwen zijn ech- sche autonomie is […] geleverd door Constandse stelt dat ‘… alleen een elite van.
ter beiden onafhankelijk, en seksualiteit anarchistische individualisten, en van werkelijk geschikt zou blijken voor deze De denkbeelden van Constandse over
is iets tussen twee onafhankelijke men- hen was de Franse Emile Armand een wijze van leven, omdat de aanvals- en huwelijk en seksualiteit in Grondslagen
sen die elkaar liefhebben. Volgens typische vertegenwoordiger’, schrijft bezitsdriften, de jaloezie, enz. te sterk van het anarchisme, dragen nog een ste-
Constandse pleitten de negentiende Constandse. Armand (1872-1962), stelt zijn bij de gewone minnaars. Heel vaak vige saus van de Nederlandse calvinisti-
eeuwse Franse socialisten weliswaar dat ieder mens, ieder individu, uniek is, vindt men genoeg verliefdheid, maar sche opvattingen van voor de oorlog, zo
voor seksuele hervormingen, maar hiel- binnen de gemeenschap, die aan ieder- weinig kameraadschap.’ lijkt het. In haar artikel Een niet te vereni-
den zij nog vast aan het monogame een toebehoort. Regels van bovenaf Wie hij precies bedoelt met ‘elite’ legt hij gen duo: seksuele pluraliteit en Constandses
huwelijk. kunnen niet worden opgelegd, ieder helaas niet uit. Maakt hij hier, met enig ene moraal van wederkerigheid (1999)
In de libertair-socialistische beweging individu moet zijn of haar eigen vrije dedain, een onderscheid tussen intel- schrijft Marli Huijer over de tegenstrij-
van de laat negentiende eeuw ontston- keuzes kunnen maken. Dat geldt ook lectuele, ‘meer ontwikkelden’ en de digheden in Constandses opvattingen
den een tweetal tendensen, in de eerste voor seksuele betrekkingen, stelt ‘gewone’ arbeidersbevolking? Zou deze over seksualiteit.
plaats de weerzin tegen het burgerlijk Armand. Seksuele verbintenissen in de laatste groep slechts bezitten over nogal Huijer concludeert dat: ‘… een groot
huwelijk, voltrokken door de staat. Een ruimste zin des woords moeten moge- primitieve menselijke driften en niet in deel van Constandses opvattingen, die
8 De AS 164 – Liefde De AS 164 – Liefde 9
EEn anaRChIsT En DE VRIJE LIEFDE lijk zijn, liefde en huwelijk zijn immers staat zijn tot ‘werkelijke liefde’?
individuele zaken. Constandse vat de Constandse gaat er verder niet op in.
Reacties op een brochure van henk Eikeboom opvattingen van Armand als volgt Een huwelijk op basis van alleen liefde,
samen: ‘Niets is dan uitgesloten […]. waarbij kameraadschappelijke solidari-
Martin smit Geen enkelvoudig patroon kan worden teit ontbreekt, vindt Constandse een te
toegepast op het seksuele leven, alles is wankele basis om op te bouwen, en ook
mogelijk mits twee of meer mensen voorspelt hij dat zij die een dergelijk
Met zijn lezingen en zijn brochure getiteld De anarchist en het huwelijk trad Henk jegens elkaar kameraadschap tonen en huwelijk aangaan, in conflict zullen
Eikeboom – over hem verscheen in De AS 158 een korte biografische schets – in de jaren aan hun vrijheid ook verantwoordelijk- komen met de burgerlijke moraal en
twintig op de voorgrond als propagandist voor het vrije huwelijk en het uit Frankrijk over- heid verbinden.’ opvattingen en mogelijk uitgestotenen
gewaaide fenomeen van de vrije liefde. Onder anarchisten hadden de ideeën van de vrije kunnen worden. Hoewel hij een vrije
SoliDAriteit
liefde – volgens Anton Constandse een bij uitstek anarchistisch verschijnsel – een kleine seksuele verbintenis moreel nog wel te
kring van navolgers, maar in de praktijk manifesteerde het zich maar marginaal. Juist uit In zijn, ondanks de oorlogsdreiging, verdedigen vindt, zal vrije liefde vol-
anarchistische hoek kregen de ideeën van Eikeboom kritiek te verduren. optimistisch getinte ‘blauwdruk’ voor gens Constandse leiden tot conflicten,
een anarchistische samenleving tweespalt en tot een vrij huwelijk.
Wellicht is de brochure Vrije liefde van de huwelijk dient juist gebaseerd te zijn op Grondslagen van het anarchisme (1938), Weliswaar is dat laatste zeer anarchis-
Franse activiste en strijdster voor vrou- de vrije keuze en wil van een vrouw en beschrijft Constandse de revolutionaire tisch van aard, stelt hij, immers het
wenrechten Madeleine Vernet (1878- een man, zonder dat staat of kerk daar- opvattingen van anarchisten ten opzich- enige verschil tussen een vrij huwelijk
1949), in 1917 in het Nederlands ver- mee bemoeienis hebben, nog afgezien te van huwelijk en seksualiteit. Ten en het wettelijke huwelijk is dat bij het
schenen bij De Roode Bibliotheek, voor van het feit dat veel huwelijken in die opzichte van de pleidooien voor ophef- eerste de wettelijke formaliteiten achter-
Henk Eikeboom de eerste kennismaking tijd door families gearrangeerd werden. fing van het huwelijk en voor ‘vrije lief- wege blijven, maar de consequenties
geweest met het verschijnsel van de Daarnaast ontstond een stroming die de’ door Charles Albert en Madeleine van samenleven, uiteengaan, zorg voor
vrije liefde. Vernet borduurt voort op de propageerde dat een man en een vrouw Vernet, is Constandse nogal kritisch en kinderen en dergelijke, blijven hetzelf-
ideeën van de utopisch-socialist Charles die elkaar liefhebben, niet noodzakelij- tweeslachtig. Albert en Vernet ‘… ver- de. Constandse is niet tegen een vrij
Fourier (1772-1837). Anton Constandse kerwijs hoeven samen te wonen, maar heerlijkten het samenleven uit liefde, huwelijk, maar een dergelijke verbinte-
schetst in Het soevereine Ik (1983) het ook onafhankelijk van elkaar kunnen waarbij in de praktijk dan veelal de ver- nis dient dan wel samen te gaan met
denken van Fourier over huwelijk en leven en seksuele contacten kunnen liefdheid, de genegenheid en aantrek- solidariteit, verantwoordelijkheid en
seksualiteit. Deze stelt dat het traditio- onderhouden, die niet hoeven te leiden kelijkheid – over het algemeen vrij een degelijke opvoeding van kinderen.
nele huwelijk berust op eigendom en tot de stichting van een gezin of een zwakke grondslagen voor een huwelijk! In wezen pleit Constandse wel voor een
mannelijke superioriteit, waarbij de huwelijk. – werden aanvaard als basis voor een vrij huwelijk, maar hij heeft zijn beden-
vrouw een ondergeschikte positie ‘De zuiverste verdediging van de eroti- tijdelijke amoureuze verbintenis.’ kingen tegen een te vrije versie daar-
inneemt. Mannen en vrouwen zijn ech- sche autonomie is […] geleverd door Constandse stelt dat ‘… alleen een elite van.
ter beiden onafhankelijk, en seksualiteit anarchistische individualisten, en van werkelijk geschikt zou blijken voor deze De denkbeelden van Constandse over
is iets tussen twee onafhankelijke men- hen was de Franse Emile Armand een wijze van leven, omdat de aanvals- en huwelijk en seksualiteit in Grondslagen
sen die elkaar liefhebben. Volgens typische vertegenwoordiger’, schrijft bezitsdriften, de jaloezie, enz. te sterk van het anarchisme, dragen nog een ste-
Constandse pleitten de negentiende Constandse. Armand (1872-1962), stelt zijn bij de gewone minnaars. Heel vaak vige saus van de Nederlandse calvinisti-
eeuwse Franse socialisten weliswaar dat ieder mens, ieder individu, uniek is, vindt men genoeg verliefdheid, maar sche opvattingen van voor de oorlog, zo
voor seksuele hervormingen, maar hiel- binnen de gemeenschap, die aan ieder- weinig kameraadschap.’ lijkt het. In haar artikel Een niet te vereni-
den zij nog vast aan het monogame een toebehoort. Regels van bovenaf Wie hij precies bedoelt met ‘elite’ legt hij gen duo: seksuele pluraliteit en Constandses
huwelijk. kunnen niet worden opgelegd, ieder helaas niet uit. Maakt hij hier, met enig ene moraal van wederkerigheid (1999)
In de libertair-socialistische beweging individu moet zijn of haar eigen vrije dedain, een onderscheid tussen intel- schrijft Marli Huijer over de tegenstrij-
van de laat negentiende eeuw ontston- keuzes kunnen maken. Dat geldt ook lectuele, ‘meer ontwikkelden’ en de digheden in Constandses opvattingen
den een tweetal tendensen, in de eerste voor seksuele betrekkingen, stelt ‘gewone’ arbeidersbevolking? Zou deze over seksualiteit.
plaats de weerzin tegen het burgerlijk Armand. Seksuele verbintenissen in de laatste groep slechts bezitten over nogal Huijer concludeert dat: ‘… een groot
huwelijk, voltrokken door de staat. Een ruimste zin des woords moeten moge- primitieve menselijke driften en niet in deel van Constandses opvattingen, die
8 De AS 164 – Liefde De AS 164 – Liefde 9
