Dante'den McLuhan'a 24 Başyapıt Üzerine Konuşmalar - Salı Toplantıları 2001-2002

385 Pages·2003·4.96 MB·Turkish

by  Salı Toplantıları 2001-2002

Dante’den McLuhan’a 24 Başyapıt Üzerine
Konuşmalar
SALI TOPLANTILARI
2001-2002

İSTANBUL
İçindekiler
Önsöz
“gutenberg incili” “dante-ilahi komedya”
“machiavelli-hükümdar” “copernicus-göksel kürelerin
dönüşü üzerine altı kitap”
“montaigne-denemeler “bodin-toplum esenliği üzerine altı
kitap”
“cervantes-don quijote” “descartes-metafizik düşünceler”
“newton-matematik ilkeleri” “hobbes-leviathan”
“defoe-robinson crusoe” “diderot & d’ alembert-
ansiklopedi”
“rousseau-toplumsal sözleşme” “goethe-faust”
“hegel-hukuk felsefesi” “balzac-insanlık komedyası”
“marx-kapital” “dostoyevski-karamazov kardeşler”
“einstein-görelilik kuramı” “joyce-ulysses”
beckett- godot’yu beklerken” “lyotard-postmodern durum”
“mcluhan-gutenberg galaksisi” “levinson-digital mcluhan”
ÖNSÖZ
Gutenberg altı yüz yıl önce doğduğunda, yalnızca
milyonlarca kitaptan oluşan bir galaksinin babası olacağını
değil, insanların dünyayı algılayış ve dünya hakkında düşünüş
biçimlerinin de bu kitaplar aracılığıyla kökten değişeceğini
öngörmek herhalde olanaksızdı. Gutenberg matbaasının ilk
İncil’i basmasının üzerinden neredeyse 550 yıl geçti - bu süre
içinde öyle kitaplar ortaya çıktı ki, tarihin akışına yön
verdiler, İnsanlığın Birikimi adını verebileceğimiz bir toplama
çok önemli birer katkı oldular.

Salı Toplantıları 2000-2001’in bir ayağı, bu galaksiyi
kuşbakışı ele almayı, elli yıllık dönemler içinde yayımlanan
en önemli kitaplardan ikisini öne çıkararak kitabın toplumsal
yaşam, bilim, felsefe, edebiyat gibi alanlardaki etkisini
tartışmaya açmayı amaçladı. Seçilen kitaplar, elbette bir o
kadar önemli başka kitapları liste dışı bıraktı zaman zaman;
ancak Toplantı konuşmacıları her ne kadar listedeki kitapları
çıkış noktası olarak kullandıysa da, kendilerini bunlarla sınırlı
kalmak zorunda hissetmediler. Toplantılar şu kitaplara
odaklandı: 1450-1500: Gutenberg İncili, Dante - İlahi
Komedya; 1500-1550: Machiavelli - Hükümdar, Copernicus -
Göksel Kürelerin Dönüşü Üzerine Altı Kitap; 1550-1600:
Montaigne - Denemeler, Bodin -Toplum Esenliği Üzerine Altı
Kitap; 1600-1650: Cervantes -Don Quijote, Descartes -
Düşünceler; 1650-1700: Newton - Matematik İlkeleri,
Hobbes - Leviathan; 1700-1750: Defoe - Robinson Crusoe,
Diderot&d’ Alambert - Ansiklopedi; 1750-1800: Rousseau -
Toplumsal Sözleşme, Goethe - Faust; 1800-1850: Hegel -
Hak Felsefesi, Balzac - İnsanlık Komedyası; 1850-1900:
Marx - Kapital, Dostoyevski - Karamazof Kardeşler; 1900-
1950: Einstein - Görelilik Kuramı, Joyce - Ulysses; 1950-
2000: Samuel Beckett - Godot’yu Beklerken, Lyotard -
Postmodern Durum.

Gutenberg Galaksisine Gezi, deyimi bulan McLuhan’ın
kitabının ve Levinson’dan yola çıkarak internet çağının
tartışılmasıyla son buldu.

YKY
“gutenberg incili”
“dante-ilahi komedya”

13 Şubat 2001

KONUŞMACILAR: İLBER ORTAYLI, REKİN
TEKSOY
Zeynep Hanım- İyi akşamlar. Salı toplantıları, 2001 yılı
toplantılarının ilk akşamı bu GUTENBERG GALAKSİSİNE
GEZİ. İlber Ortaylı ve Rekin Teksoy bu akşamki
konuklarımız. Gutenberg İncili ve İlahi Komedya ile birlikte o
dönemi bize anlatacaklar. Cep telefonlarınız kapalı olur ve
konuşmalar esnasında bir problem olmazsa çok seviniriz.
İlber Ortaylı- Teşekkür ederim, bunun ilk konuşmasını,
bu serinin, galiba ben yapıyormuşum. Gutenberg Galaksisine
Seyahat programını benim açmam benim için bir şeref oluyor.
Fakat maalesef böyle bir başlıkla çok mutabık bir tarihçi
anlayışım olmadığını arzetmek durumundayım; çünkü benim
için matbaanın icadı, çarpıcı bir değişiklik sayılmıyor insanlık
tarihinde. Yani, ben bizlere okullarda öğretilen mütearifeyi,
sloganı benimseyenlerden değilim ve benimsettirmek de
istemiyorum. Çünkü beşeriyetin kültür tarihinde aslında bir
duraksama ya da patlama dönemi söz konusu değil. Belirgin
1
bir şekilde, eski dünyanın yani ürbanize olmuş toplumların
tarihinin, kültürünün, yazılı kültürünün yazıya dökülmesi yani
özlü kültürün yazıya dökülmesi çarpıcı bir gelişme. Bu
şüphesiz ki, ne Rönesansın ne de 15. asrın bir işi. Ve
beşeriyetin sözlü kültürünün yazılı kültüre dökülmesinden
sonraki dönemin hiçbir çarpıcı değişikliğinden söz edemeyiz.
19. ve 20. yüzyıldaki büyük şehirleşme hareketleri ve büyük
şehirleşme hareketlerine paralel giden eğitim inkılapları -bu
reform değil, inkılaptır- dolayısıyla kitlelerin bir nevi bilince
ulaşması denen bir çağ söz konusudur, bu yeni bir
tarihselleşmedir. Bunun kendine göre problemleri vardır.
Kendine göre olumlu devinimler yaratmıştır, ama kendine
göre de çarpıklıkları vardır. O dönemi tabii biz eğrileri
doğrularıyla birlikte mütalaa ederek değerlendirmek
durumundayız, onun üzerinde ısrarla duralım. Dolayısıyla
matbaa bizim için çok önemli bir olaydır, son derece önemli
bir olaydır, birtakım komünikasyonun hiç şüphesiz ki
yayılması ve hızlanması demektir; ama matbaanın icadıyla bu
hızlanma bir yeni ivme kazanmaz; matbaanın icadından
evvelki bazı gelişmeler vardır ve dolayısıyla bunu çok çarpıcı
bir tarihi dönüm noktası olarak alamayız. Bu maalesef
Türkiye’deki okullarda böyle öğretilmektedir, son derecede
yanlıştır bu, son derece de yanlıştır, üzerinde ısrarla
duruyorum. Çünkü bir toplumda kitap okumak kuşkusuz ki
belirgin katkıları olan bir gelişmedir ama kitap okumakla da
bir toplum bir yerden bir yere gelmez. Size şunu arzedeyim:
Bütün Ortadoğu’da 150 yıldır, en çarpıcı devrimleri gösteren
toplum Türklerdir. Ve Türkler bütün Ortadoğu toplumları
içinde en az olanlardır. Bunu istatistikler ispat etmektedir. En
az kitap basandır, en az tercüme yapandır ve o tercümelerin
kalitesi tabii istatistiklerde görünmüyor, ama biz biliyoruz en
korkunç olanıdır. Yani eğer iş kitap okuma, kitap çevirme, iyi
kitap çevirme ve iyi kitap yazma gibi birtakım kriterlere bağlı
olsaydı hiç şüphesiz ki İran’ın, Lübnan’ın ve Mısır’ın bizim
çok önümüzde gitmesi gerekirdi. Oysaki durum böyle değil.
Yani bu toplum birtakım hareketlerde, sizin uygarlık,
medeniyet, kalkınma diye tarif ettiğiniz hareketlerin hepsinin
çok çok önünde gidiyor, buna demokrasi de dahildir, yani
demokratik gelişmeler de dahildir. Fakat arzettiğim gibi bütün
Ortadoğu’nun en az yazan, çeviren ve kötü çeviren toplumu
olma vasfını, toplumumuz muhafaza etmektedir. Şimdi bunun
üzerinde şöyle duralım. Bu 15. asır neymiş? Mesela 1437
yılında Kral I. Jacob İskco şiirlerini Latince olarak ve İskoç
diline çevirterek yayımlıyor. Bu çok önemli bir şey,
ulusallaşma. Bu tip bir gelişme, yani İskoçya gibi bir toplum
için bile matbaa ilk gelmiş bir şey değil. 1430’larda, Osmanlı
Türkiyesi, Kırım Hanlığı vs. üzerine yazılan bir seyahatname,
bunun ne olduğunu biliyoruz, Hitbelger, İletişim
Yayınları’ndan tercümesi de çıktı, çok okunuyor, binlerle
okunuyor ve bu tabii ki matbaadan evveldir; el yazısıyla
çoğaltılıyor; yani bu toplum çok merak ediliyor; Almanlar, o
bildiğimiz kuzeydeki Almanlar, buraları o kadar merak
ediyorlar ki bir seyahatname kapış kapış denecek ölçüde o
toplumun şartlarında gidiyor ve matbaa yok henüz. Gene aynı
yıllarda Bertrondan de la Broquiaire diye II. Murad devri
için, bizim için çok değerli bir seyahatname olan eser,
zamanında elle çoğaltılmış, bilahare basılmış, o da bir
Türkiye seyahatnamesidir. Yani o toplum ki Türkler hakkında
anket yapmak imkânınız olsa, o devirde, o devire ihtiyaç yok,
bugün bile yaptığımız anketlerde korkunç bir bilgisizlik
gösteren toplum, yani Türk nerede, Türkiye nerede? Bunları
çok iyi bilmeyen bir toplumda, belirgin kesimler, belirgin
gruplar her şeyle o kadar ilgileniyorlar ki bu seyahatname
basılıyor. Basılmadan evvel çoğaltılıyor elle ve okutuluyor,
çok önemli bir şey. Tabii ki sayısız felsefe tractate’ları sayısız
Yunanca, Latince çeviriler sayısız Latince metinler, bunlar
hepsi bildiğimiz büyük Avrupa dillerinde ve sadece onlarda
değil, artık böyle neredeyse İsveççe, Fince gibi, o zamanın
barbar dillerinde bile kaleme almıyor ve çoğaltılıyor. Dahası
var, İtalya’da “Gazzetta” çıkıyor. Yani bildiğimiz gazete
çıkıyor. Bunların her birisi, her gün 100-150-200 nüsha elle
çoğaltılıyor, Rekin Bey biliyor; ve anında dağıtılıyor. Burada
ticari haberler var, siyasi haberler var, bazı ahvalde küçük
küçük bilgiler var. Venedik ve Cenova’nın uzandığı dünya
hakkında, hatırı sayılır bilgiler var; çok geniş bir dünyadır bu.
Hepinizin bildiği gibi, bizim memleketin adını da onlar
koymuşlardır, 12. asırda “Turcio” diye, Turcue yahut Turcia
diye bizim memleketin adını da onlar koymuşlardır. Şimdi
burada çok ilginç bir gelişme var. Ortada matbaa diye bir şey
yok, demek ki, madde bir, Türk okul eğitimindeki yanlış
sloganlardan birini çizmek, sorgulamak durumundayız;
matbaanın icadıyla, nereden geliyorsa geliyor, bir sürü kitap
basılıyor, insanların beyinleri aydınlanıyor, her şeyler
değişiyor deniyor. Bu çok hazır bir tarih yorumudur. Çok
basit bir tarih yorumudur. Çünkü tarih bir toplum bilimidir.
Çünkü toplumun bir tarihi, toplumun bir deskripsiyonudur,
tasvirdir ve toplumların tasviri bu kadar basit olamaz. Yani bu
kadar basit, bu kadar kolaycı olamaz. Pedagojik açıdan da
büyük bir hatadır. Türk insanını düşünmeye değil, bir nevi
düşünce tembelliğine alıştıran öğretilerdir bunlar. Mesela
kocaman kocaman tarih profesörlerinin toplantısında birisi
diyor ki “efendim” diyor, “nedir bu Yeniçağ, Ortaçağ, bilmem
ne tasnifi” diyor, “matbaa bizde” diyor. “18. asırda
keşfedilmiş” diyor, “demek ki bizim için Yeniçağ’ın bir
anlamı yok” diyor “15. asırda” diyor. Yani bunun ne
tarafından baksan çok âciz bir yorum olduğu belli ama bu
böyle bir eğitimin neticesidir. Gerçekte matbaa, o bakımdan
ne kadar çok önemli, bunun üzerinde durmak gerekiyor.
Şimdi bu 15. asırda daha başka gelişmeler söz konusu olmuş,
konuların tasnifi. Bu çok önemli bir şey. Ve 1446’da artık
Portekiz gibi ülkelerde, yani Avrupa medeniyeti dediğimiz,
Avrupa camiası dediğimiz dünyanın içinde o zaman için en az
kullanılan dillerde bile, Roma Hukukundan, ondan gelen işte
“Gloceteurs”lerin yaptığı yorum ve şerhlerden, devletin
çıkardığı emirnamelerden, konulardan müteşekkil mevzuatın
kalifiye edildiği görülüyor. Bu çok önemli bir şey. Yani bir
tasnifin olduğu yerde, yani kanun külliyatının toplandığı
yerde, toplumu yöneten mevzuatın toplandığı yerde, demek ki