Behandeling van langdurige slapeloosheid

65 Pages·2010·0.271 MB·Dutch

by  Ingrid Verbeek, Merijn van de Laar (auth.)

Behandeling van langdurige slapeloosheid
Dit boek, Behandeling van langdurige slapeloosheid, is onderdeel van de reeks Proto-
collen voor de GGZ.
Bij deze titel is tevens het werkboek voor cliënten te bestellen: V erbeter je slaap.
Werkboek voor de cliënt .

Serie Protocollen voor de GGZ
De boeken in de reeks Protocollen voor de GGZ geven een sessiegewijze om-
schrijving van de behandeling van een specifi eke psychische aandoening weer.
De theorie is beknopt en gestoeld op wetenschappelijke evidentie voor zover
deze bekend is.
Protocollen voor de GGZ is bedoeld voor psychologen, psychotherapeuten, psy-
chiaters en andere hulpverleners.
Al verschenen in deze serie zijn:
Metacognitieve therapie bij gegeneraliseerde angst met het bijbehorende werkboek
voor de cliënt Stop met piekeren .
Preventieve cognitieve training bij terugkerende depressie met het bijbehorende werk-
boek voor de cliënt Niet meer depressief .

Bestellen:
De boeken zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks via de webwinkel
van uitgeverij Bohn Stafl eu van Loghum: www.bsl.nl
Redactie
Dr. Claudi Bockting , klinisch psycholoog, psychotherapeut en gedragsthera-
peut, universitair hoofddocent Klinische psychologie, Rijksuniversiteit Gronin-
gen
Drs. Willemijn Scholten , psychotherapeut en gedragstherapeut en verricht
onderzoek bij de afdeling psychiatrie VUmc en GGZinGeest, Amsterdam
Dr. Mascha ten Doesschate , psychiater Mentrum en onderzoeker Universiteit
van Amsterdam
Prof. dr. Chijs van Nieuwenhuizen , psycholoog en psychotherapeut, bijzonder
hoogleraar Forensische geestelijke gezondheidszorg, Universiteit van Tilburg/
GGzE
Behandeling van langdurige
slapeloosheid

Ingrid Verbeek
Merijn van de Laar

BohnStafleu vanLoghum
Houten2010
© 2010 Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopie-
en of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelij-
ke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van
artikel 16b Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewij-
zigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912,
dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de
Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen
van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere com-
pilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wen-
den.

Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouw-
bare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aan-
vaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave
voorkomen.
ISBN 978 90 313 75233
NUR 777
Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg
Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg
Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., India
Bohn Stafl eu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten

www.bsl.nl
Inhoud

Voorwoord 6
Sessie 0 Slaapanamnese 10
Sessie 1 Informatie en slaaphygiëne 13
Sessie 2 Slaapgedrag en rustmomenten 22
Sessie 3 Ontspanning 27
Sessie 4 Cognitieve therapie 33
Sessie 5 Aan de slag met automatische gedachten 39
Sessie 6 Vervolg cognitieve therapie 42
Sessie 7 Evaluatie 47
Sessie 8 Follow-up na één maand 49
Sessie 9 Follow-up na drie maanden 51
Sessie 10 Follow-up na zes maanden 53
Literatuur 55
Formulieren 57
Over de auteurs 65
Toelichting op de dvd 68
Voorwoord
Voor u ligt het therapeutenboek Behandeling van langdurige slapeloos-
heid . Dit boek is bedoeld voor getrainde psychologen die langdurige
slapeloosheid bij hun cliënten willen behandelen. Het is belangrijk om
slapeloosheid daarbij niet enkel als symptoom van bijvoorbeeld een
onderliggende depressie of angststoornis te zien, maar als een apart
probleem dat behandeling verdient. Het komt vaak voor dat er naast
de slapeloosheid ook sprake is van bijkomende psychopathologie,
zoals een angst- of stemmingsstoornis. We spreken in dat geval van
comorbide pathologie. Bekend is dat 90 procent van de mensen met
een depressie last heeft van slecht slapen (V an Bemmel e.a., 2001 ). En
omgekeerd hebben mensen met onbehandelde slapeloosheid maar
liefst vier keer meer kans op het krijgen van een depressie! Slapeloos-
heid kan ook optreden zonder bijkomende psychopathologie; in dat
geval spreken we over primaire insomnie.
Uit onderzoek blijkt dat cognitieve gedragstherapie bij insomnie (af-
gekort als CGT-I) goede behandelresultaten geeft wat betreft slaap,
stemming en kwaliteit van leven (M orin e.a., 2006 ; Verbeek e.a.,
2006 ). De behandelresultaten nemen toe op het moment dat, naast de
behandeling voor onder andere depressie of angst, het slechte slapen
apart aangepakt wordt. De in dit boek beschreven CGT-I kan goed ge-
combineerd worden met bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie voor
een depressie of angststoornis. Begin met de behandeling op het vlak
waar de cliënt de meeste problemen ervaart.
Hoewel bij langdurige slapeloosheid vaak slaapmedicatie voorgeschre-
ven wordt, is de behandeling van eerste keus kortdurende CGT-I. Een
onlangs uitgevoerde meta-analyse naar de effectiviteit van CGT-I laat
zien dat de inslaaptijd, het aantal keren wakker ’s nachts, de duur van
waak na inslapen, de slaapkwaliteit en de totale slaaptijd in positieve
zin beïnvloed worden ( Riemann & Perlis, 2009 ). De effecten zijn ver-
gelijkbaar met of beter dan die van slaapmedicatie. Kortdurende CGT-I
Voorwoord 7
bestaat normaal gesproken uit zes sessies. Dit protocol kent zeven ses-
sies en drie follow-upbijeenkomsten om voldoende aandacht te kun-
nen geven aan de cognitieve herstructurering.
Het model waar wij mee werken is het driefactorenmodel van Spiel-
man en Glovinsky (1991), zie fi guur 1. Dit model gaat ervan uit dat
bij het ontwikkelen van langdurige slapeloosheid sprake is van voor-
bestemde, uitlokkende en onderhoudende factoren. Voorbestemde
factoren laten een gevoeligheid zien waardoor iemand als het ware
‘voorbeschikt’ is om een slaapprobleem te krijgen. Dit kan biolo-
gisch (genetisch) zijn, maar ook samenhangen met persoonlijkheid
(denk aan perfectionisme) of sociale omstandigheden (bijv. wonen
in gebieden waar het onveilig is). Bij acute slapeloosheid zijn er vaak
uitlokkende factoren. Denk hierbij aan een medisch probleem, een
psychische stoornis of een stressvolle levensgebeurtenis. Normaal
gesproken verdwijnt de acute slapeloosheid als de uitlokkende factor
verdwijnt. Er kan echter sprake zijn van onderhoudende factoren die
het slaapprobleem in stand houden. Voorbeelden hiervan zijn: lang
in bed liggen, frequent dutten overdag, negatieve conditionering ten
aanzien van het bed en de slaapkamer en piekeren. De onderhoudende
factoren zorgen ervoor dat iemand verstrikt raakt in de vicieuze cirkel
van slapeloosheid.
voorbestemde uitlokkende factoren onderhoudende
factoren – medische ziekten factoren
– biologische trekken – psychiatrie – te lang in bed liggen
– persoonlijkheid – stress – overdag dutten
– sociale factoren – conditionering
– piekeren
drempel voor klinische
insomnie-
insomnie
intensiteit
preklinisch acuut vroeg chronisch
ontwikkeling van
insomnie in de tijd
Figuur 1 Driefactorenmodel van insomnie (gebaseerd op Spielman &
Glovinsky, 1991 ).
8 Behandeling van langdurige slapeloosheid
Vicieuze cirkel
De manier waarop iemand omgaat met acute slapeloosheid, vooral de
gedachten hierover en het gedrag hierbij, bepaalt voor een groot ge-
deelte of het slechte slapen chronisch wordt. Als iemand gaat piekeren
over het gebrek aan slaap en de gevolgen hiervan overdag wordt de vi-
cieuze cirkel gevoed. De hiermee vaak gepaard gaande cognitieve over-
activering zorgt ook voor fysiologische en emotionele overactiviteit.
In de vicieuze cirkel van slapeloosheid versterken de disfunctionele
cognities, verkeerde slaapgewoonten en emotionele en fysiologische
overactiviteit elkaar op een negatieve manier (fi guur 2).
slecht slapen
verkeerde emotionele en cognitieve
slaapgewoonten overactiviteit: zorgen maken,
en leefwijze stress, angst
lichamelijke overactiviteit:
verhoogde
spierspanning
Figuur 2 Algemeen model van langdurige slapeloosheid (gebaseerd op Morin,
1993 , p. 57).
Kortdurende CGT-I
Het doel van kortdurende CGT-I is het doorbreken van deze vicieuze
cirkel. De belangrijkste pijlers bij deze behandeling zijn psycho-educa-
tie, zelfregistratie van slaap- en waakgedrag, doorbreken van verkeerd
aangeleerde slaapgewoonten, aanpakken van disfunctionele cogni-
ties en het leren verminderen van fysiologische spanning. Het gaat
daarbij om het vergroten van de zelfredzaamheid, het aanleren van
probleemoplossende vaardigheden en zelfcontrole. De focus ligt niet
op genezen maar op leren omgaan met. Het consequent uitvoeren van
thuisopdrachten is een voorwaarde voor succes. In tegenstelling tot
medicamenteuze behandeling is CGT-I een actief proces.
Voorwoord 9
indicaties voor cgt-i
Vooral mensen bij wie het slechte slapen op de voorgrond staat en
beperkingen geeft in het functioneren overdag, zullen baat hebben bij
deze behandeling. Als er sprake is van een negatieve conditionering
ten aanzien van het bed en de slaapkamer, zich zorgen maken over de
slaap en de gevolgen van slaaptekort en moeite met ontspannen, is
CGT-I aangewezen. Bij aanvang van de behandeling is het belangrijk
om de cliënt duidelijk te maken dat er van hem of haar een grote eigen
inzet wordt verwacht. Chronische slaapproblemen ontstaan vaak niet
vanzelf en zullen dus ook in de meeste gevallen niet vanzelf weggaan.
Hier is een gedragsverandering en een andere manier van denken voor
nodig. De therapeut heeft een ondersteunende en inzichtverlenende
rol in de behandeling, waarbij het zwaartepunt op zelfredzaamheid
ligt. Thuiswerkopdrachten, zoals stimuluscontrole en slaaprestrictie
(zie sessie 2) worden door cliënten vaak als ‘zwaar’ ervaren. Er moet
dan ook voldoende lijdensdruk aanwezig zijn, evenals voldoende moti-
vatie voor het uitvoeren van de thuiswerkopdrachten. Het stoppen met
slaapmedicatie is geen voorwaarde om te kunnen starten met CGT-I.
Afbouw van slaapmedicatie wordt, indien van toepassing, besproken
in sessie 1.
contra-indicaties voor cgt-i
Contra-indicaties voor CGT-I zijn: ernstige hersenbeschadigingen,
ernstige verstandelijke beperkingen, suïcidaliteit, ernstige psycho-
pathologie, ernstige psychosociale problemen en alcohol- of mid-
delenverslaving (hierbij wordt niet de eventueel aanwezige verslaving
aan slaapmedicatie bedoeld). Het is ook niet aangewezen om CGT-I te
starten als er onvoldoende motivatie voor gedragsverandering of on-
voldoende lijdensdruk is.
In geval van psychische of medische problematiek die voorop staat en
waarvoor nog geen effectieve behandeling gezocht is, wordt allereerst
behandeling hiervoor geadviseerd. Zoals reeds vermeld, kan CGT-I
goed gegeven worden naast een andere psychologische behandeling.
Sessie 0
Slaapanamnese

(cid:16)(cid:3) Geef uitleg over het doel en de opzet van sessie 0. Het doel is infor-
matie verzamelen over de ontstaansgeschiedenis van de slaappro-
blemen en factoren die de klacht in stand houden op het gebied van
gedrag, gevoel en gedachten in kaart brengen. Er wordt van uitge-
gaan dat diagnostiek naar eventuele comorbide psychische en me-
dische problematiek reeds gedaan is en dat, indien van toepassing,
adequate behandeling daarvoor gezocht is. In de slaapanamnese is
specifi ek aandacht voor de volgende onderwerpen.
(cid:120)(cid:3)(cid:3) (cid:3) Het ontstaan en beloop van de slaapklachten.
(cid:120) (cid:3)(cid:3) (cid:3) De frequentie van de huidige slaapklacht (aantal keren per week).
(cid:120) (cid:3)(cid:3) (cid:3) De consequenties van de slaapproblemen op het functioneren
overdag (vermoeidheid, slaperigheid, stemmingsproblemen,
geheugen- en/of concentratieproblemen, sociaal functioneren,
relatie).
(cid:120) (cid:3)(cid:3) (cid:3) Omstandigheden die het slapen eventueel verbeteren dan wel ver-
slechteren.
(cid:120) (cid:3)(cid:3) (cid:3) Het compensatiegedrag (dutten, rusten overdag, vroeger in bed
gaan liggen of later uit bed komen).
(cid:120) (cid:3)(cid:3) (cid:3) Het gebruik van (slaap)medicatie (zowel huidig als voormalig ge-
bruik).
(cid:120) (cid:3)(cid:3) (cid:3) Het middelengebruik of -misbruik (alcohol, drugs, koffi e,
(ijs)thee, cola, chocola, energiedranken).
(cid:120) (cid:3)(cid:3) (cid:3) Cognities rondom de slaap en piekergedrag die de klacht in stand
houden.
(cid:120) (cid:3)(cid:3) (cid:3) Het inventariseren van een gemiddelde nacht (gemiddeld tijdstip
van naar bed gaan en de variatie hierin, de activiteiten vlak voor
het naar bed gaan, de tijd die nodig is om in te slapen, het aantal
keren en de duur van het wakker liggen ’s nachts, de redenen van
het wakker liggen en het gemiddelde tijdstip van opstaan en de
variatie hierin).
(cid:120) (cid:3)(cid:3) (cid:3) Het formuleren van een reële hulpvraag. Vaak willen mensen ‘sla-
pen zoals vroeger of zoals de partner’ maar dat is in veel gevallen