Alexis Bracke

82 Pages·2011·0.8 MB·Dutch

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN

Postmodernisme, intertekstualiteit en genrevermenging in het
werk van Quentin Tarantino. Case study: Inglourious Basterds.

Alexis Bracke

MASTERPROEF VOORGEDRAGEN TOT HET BEHALEN VAN DE GRAAD VAN
MASTER IN DE COMMUNICATIEWETENSCHAPPEN

PROMOTOR: PROF. DR. SOFIE VAN BAUWEL
COMMISSARIS: FREDERIK DHAENENS
COMMISSARIS: ELKE VAN DAMME

ACADEMIEJAAR 2010 – 2011

WORD COUNT: 23130
Inhoudstafel

Abstract......................................................................................................................................1
1. Inleiding.............................................................................................................................2
2. Ontstaan en poging tot definiëren van het postmodernisme..............................................4
3. Belangrijke postmoderne theoretici...................................................................................6
3.1. Jean-François Lyotard (1924 – 1998)........................................................................6
3.2. Jean Baudrillard (1929 – 2007)..................................................................................7
3.3. Fredric Jameson (1934 ).............................................................................................7
4. Kenmerken van het postmodernisme.................................................................................9
4.1. Vervaging van grenzen...............................................................................................9
4.2. Intertekstualiteit en zelfreferentialiteit.....................................................................10
4.3. Pastiche en parodie...................................................................................................11
4.4. Non-lineariteit en fragmentatie................................................................................12
4.5. Verdwijnen van het metanarratief............................................................................13
4.6. Bricolage en eclecticisme.........................................................................................13
4.7. Non-historiciteit (loss of history).............................................................................14
5. Postmodernisme in populaire cultuur: film en tv.............................................................15
5.1. Postmodernisme en film...........................................................................................15
5.2. Postmodernisme en televisie....................................................................................16
6. Genre................................................................................................................................17
6.1. Genrevervaging........................................................................................................18
7. Quentin Tarantino als postmodern auteur........................................................................20
8. Methodologisch kader......................................................................................................22
8.1. Methodologie...........................................................................................................22
8.2. Onderzoeksopzet......................................................................................................24
9. Analyse.............................................................................................................................26
9.1. Intertekstualiteit in Inglourious Basterds.................................................................26
9.1.1. Verwijzingen naar films van Tarantino................................................................26
9.1.2. Verwijzingen naar andere films...........................................................................32
9.1.3. De film in de film: Stolz Der Nation....................................................................37
9.1.4. Verwijzingen naar het medium film.....................................................................39
9.1.5. De originele Inglorious Bastards..........................................................................42
9.1.6. Intertekstualiteit op vlak van namen van personages...........................................43
9.1.7. Het postmodern gebruik van muziek in Inglourious Basterds.............................45
9.2. Non-lineariteit..........................................................................................................47
9.3. Non-historiciteit.......................................................................................................48
9.4. Genrevermenging.....................................................................................................52
10. Besluit...........................................................................................................................57
11. Bibliografie...................................................................................................................59
12. Bijlage: Segmentindeling.............................................................................................66
Abstract

In deze masterscriptie wordt er vanuit het perspectief van de screen studies gekeken of, hoe, en in
welke mate er sprake is van postmoderniteit in de film Inglourious Basterds van Quentin Tarantino.
Ook maken we de vergelijking met het gebruik ervan in zijn vorige films om te zien of er qua
hoeveelheid en toepassing grote verschillen op te merken zijn.
We beginnen met het theoretische luik waarin we een algemene schets geven van wat postmodernisme
precies inhoudt en uit welke verschillende kenmerken het bestaat. Ook worden de belangrijkste
postmoderne theoretici kort toegelicht. Hierna volgt een kort stuk over hoe postmodernisme zich
verhoudt tot populaire cultuur, meer bepaald film en televisie. Vervolgens kaderen we Quentin
Tarantino als postmodern auteur en bespreken we in welke mate de postmoderne kenmerken
intertekstualiteit, genrevermenging, non-historiciteit en non-lineariteit aanwezig zijn in zijn laatste
film. Uit deze analyse blijkt dat Tarantino nog steeds als een postmoderne cineast te werk gaat, al legt
hij andere klemtonen dan in zijn vorige films.
1
1. Inleiding
Regisseur Quentin Tarantino werd midden jaren 1990 gebombardeerd tot één van de beste en meest
vernieuwende regisseurs allertijden. Zijn stijl werd gezien als verfrissend, gedurfd en –belangrijk voor
deze scriptie- postmodern. Dit succes was bijna uitsluitend te danken aan zijn eerste twee films,
namelijk Reservoir Dogs en Pulp Fiction. Hij verwierf in geen tijd de status van cultregisseur, hij hield
op met mens te zijn en werd een mythe. Tot op heden heeft Tarantino zeven films op zijn conto staan.
In de dagen dat Tarantino nog als halfgod aanzien werd was postmodernisme een hot topic. Zijn eerste
twee wapenfeiten werden dan ook uitvoerig in dit opzicht geanalyseerd, en terecht.
In deze masterscriptie zullen we eerst trachten te achterhalen waar de term postmodernisme nu
eigenlijk voor staat. We geven wat meer informatie over de belangrijkste postmoderne theoretici en de
verschillende kenmerken waaruit het begrip bestaat. Nadat we kort schetsen hoe postmodernisme zich
verhoudt tot de media film en televisie gaan we over tot de analyse van Tarantino’s laatste wapenfeit:
Inglourious Basterds. Hierin proberen we aan de hand van een begeleidende segmentanalyse de film
tekstueel te analyseren om zo uit te vissen of, in welke mate en op welke manier Tarantino
postmodernisme gebruikt. In onze bachelorpaper zagen we al dat Tarantino over zijn eerste zes films
heen altijd postmodern te werk is gegaan, zij het in sommige gevallen meer dan in andere. Het lijkt
ons interessant om te zien of hij in zijn zevende en momenteel laatste film zijn postmoderne trekken
behouden heeft of deze -door het aansnijden van het oorlogsgenre- meer naar de achtergrond
verplaatst zijn.
Op epistemologisch1 niveau leunt het werk van Tarantino het dichtste aan bij het constructivisme,
waarbij vooral perceptie essentieel is om kennis te vergaren. Hierbij is het ook van belang dat er niet
slechts één, maar meerdere waarheden mogelijk zijn (Van Bauwel & Vande Winkel, 2007, p. 27).
Tarantino zegt letterlijk dat hij hoopt dat als één miljoen mensen zijn films zien, ze een miljoen
verschillende films gezien hebben (Woods, 1998, p. 102). Hij is dus duidelijk de mening voldaan dat
zijn films niet slechts op één manier kunnen bekeken en geïnterpreteerd worden, en niet maar één
bepaalde boodschap uitdragen. De vraag die we door middel van deze case study willen beantwoorden
is of Tarantino de postmoderne lijn uit zijn vorige films heeft doorgetrokken naar zijn recentste werk.
Concreet willen we onderzoeken of er in Inglourious Basterds opnieuw sprake is van een sterke
postmoderne tint en in welke mate deze vergelijkbaar is met zijn vorige films. We zullen dit doen
vanuit het perspectief van de screen studies, waarbij vooral gekeken wordt naar de tekst van de film, in
tegenstelling tot film- en televisiestudies waarbij men eerder naar de beeldtaal kijkt (Hartley, 1999, pp.
15-19). Naast het feit dat Tarantino een sleutelfiguur is in de hedendaagse filmwereld, bestaat de

1 Epistemologie is ook gekend als de kennisleer (Van Bauwel & Vande Winkel, 2007, p. 27).
2
relevantie erin dat er over ons onderwerp nog veel onontgonnen gebied bestaat. Wij vonden naast de
masterscriptie van Rotsaert (2010) geen ander academisch werk dat Inglourious Basterds vanuit
dezelfde hoek analyseert. Rotsaert bespreekt in zijn scriptie echter slechts twee van de vijf
hoofdstukken in de film en laat dus nog meer dan voldoende ruimte voor ons om dieper te graven. Wij
zijn er dan ook van overtuigd dat we met deze masterscriptie een relevante uitbreiding zullen kunnen
bieden voor het werk van Rotsaert.

3
2. Ontstaan en poging tot definiëren van het postmodernisme
Het afbakenen en definiëren van het begrip postmodernisme is geen gemakkelijke taak omdat zoveel
fenomenen zich het begrip eigen maken. Postmodernisme kan beschreven worden als een specifieke
stijl, een beweging, een filosofische strekking, een politieke stroming, een socio-economische toestand
en een vorm van culturele analyse die gevormd wordt door al het bovenstaande (Collins, 1997, pp.
192-193). Het wordt gebruikt door zowel voor- als tegenstanders (Arac, 1987, p. 284), en het is in die
mate van toepassing op ettelijke gebieden dat men kan spreken van een buzzword: een succesvol,
modieus begrip (Hebdige, 1998, pp. 371-371). Eerst en vooral is het nuttig om een onderscheid te
maken tussen postmoderniteit, postmodernisme en postmoderne cultuurtheorie. Postmoderniteit duidt
op een specifieke historische en culturele periode, hoofdzakelijk aanwezig in de Westerse informatie-
en consumptiemaatschappijen. Over de precieze begindatum van deze periode heerst twijfel en
discussie tussen verschillende auteurs. Zo situeert Fredric Jameson het begin van de postmoderniteit in
de jaren 1950 en 1960, terwijl David Harvey verwijst naar de economische dip van de jaren 1970 en
nog anderen spreken over de tachtiger jaren. De meeste auteurs zien de periode van postmoderniteit
als een radicale breuk met de moderniteit, anderen hebben het eerder over een acceleratie van
bestaande processen waarbij sommige kenmerken van het modernisme overgenomen worden. Men is
het er wel over eens dat de postmoderniteit symbool staat voor de veranderingen die het Westerse
kapitalisme een nieuwe fase hebben binnengeloodst, namelijk het globaal-, multi- of laatkapitalisme.
De term postmodernisme wordt gebruikt om te verwijzen naar specifieke culturele teksten en de
sensibility van de periode van postmoderniteit. Met teksten bedoelen we hier niet enkel geschreven
tekst maar ook muziek, kledij, televisieseries, film, en dergelijke meer. Postmodernisme is dan een
uiting van scepticisme tegenover vroegere distincties en zekerheden, niet enkel in kunst en media maar
ook op intellectueel en politiek vlak (Brooker, 1999, p. 248). Deze culturele teksten vertonen een
formeel zelfbewustzijn, ze verwerken andere teksten en stijlen in een metahistorische en
genreoverschrijdende free for all waarin distincties tussen onder andere hoog en laag, Westerse en
andere culturen en het heden en verleden neergehaald worden (Brooker & Brooker, 1997, p. 3).
Postmoderne cultuurtheorie verwijst dan naar de theoretische verwerking van postmoderniteit en
postmodernisme (Biltereyst & Van Bauwel, 2007, p. 186). In deze bachelorpaper zullen wij ons
uitsluitend buigen over het postmodernisme.

De term postmodernisme wordt al gebruikt sinds 1870 om een overgang weg van de moderne tijden
aan te geven (Biltereyst & Van Bauwel, 2007, p. 186), maar pas sinds de late jaren 1950, vroege jaren
1960 zien we het begin van wat we algemeen verstaan onder postmodernisme. Het postmodernisme
4
van de zestiger jaren ontstond in de eerste plaats als een aanval op het elitisme van het modernisme dat
zijn neus optrok voor alles wat “populair” was (Storey, 2001, p. 171). Sterker nog: het is niet enkel zo
dat ze massacultuur links lieten liggen, volgens Docker (1994, p. xvii) heeft de moderne kritische
theorie “(Modernist critical theory has) … demonised mass culture by apocalyptically condemning it
as the chief danger to civilisation, leading to mass acceptance of, and lack of resistance to, all that is
bad and wrong in the world”.
De manier waarop de modernisten zichzelf en hun elitair gedachtegoed beter achtten dan wat populair
is, werd verguisd door de postmodernisten. De beweging schrijft geen vaste betekenis, noch een vast
doel toe aan populaire cultuur. Het gaat niet uit van een makkelijk te begrijpen relatie tussen populaire
cultuur en het publiek, en ziet het publiek niet als een homogene massa die transparant is in haar
wensen en (on)bewustijn. Ook wil het, in tegenstelling tot het modernisme, cultuur niet rangschikken
volgens een bepaalde hiërarchie. In tegendeel, het postmodernisme “is interested in a plurality of
forms and genres, a pluralising of aesthetic criteria, where such forms and genres may have long and
fascinating histories, not as static and seperate but entwined, interacting, conflicting, mixing up
unpredictable combinations, ...” (Docker, 1994, p. xvii).

Het moge dus duidelijk wezen dat het postmodernisme gekant is tegen universele theorieën en
waarheden, zijnde kennis en morele principes die toepasbaar zijn ongeacht tijd, plaats en culturele
verschillen. In tegenstelling draagt het postmodernisme diversiteit en lokaliteit hoog in het vaandel
(Barker, 2000, p. 196).
Sontag (1966, p. 296) heeft het over een new sensibility, een verlies van geloof in het Arnoldiaans
principe2, een verlies van geloof in de zinvolheid van het onderscheid tussen hoge en lage cultuur.
Artiesten in de kringen van de Pop Art, met Lawrence Alloway als drijvende kracht (Storey, 2001, p.
172), vonden dat de moderne kunst haar kritische kracht verloren had (Biltereyst & Van Bauwel,
2007, p. 186). Het werk van modernistische kunstenaars zoals Pablo Picasso, James Joyce, Bertolt
Brecht en Igor Stravinsky had niet enkel zijn kracht om te choqueren verloren, maar was centraal,
klassiek en gecanoniseerd geworden. De modernistische cultuur had in de ogen van de
postmodernisten zijn pluimen verloren, zijn subversieve kracht werd leeggezogen door de academie en
zijn opname in het museum; met als gevolg dat het door de postmodernisten gelijk gesteld werd aan
bourgeoiscultuur (Storey, 2001, pp. 176-177). De jongere generatie uit de jaren zestig gingen de
moderne beweging zien als een verzameling van dode klassiekers, een canon waar tegen moest
opgetreden worden (Jameson, 1988, p. 104). Een teken van deze ineenstorting van de muur tussen
hoge en lage cultuur is het samenvloeien van kunst en populaire muziek, zo bijvoorbeeld ontwierp
Andy Warhol een hoes voor een album van de Rolling Stones (Storey, 2001, p. 173).

2 Het Arnoldiaans principe verwijst naar Matthew Arnold, een 19e eeuwse Britse dichter en criticus wiens visie
omtrent cultuur zeer elitair was. Zijn bekendste uitspraak hieromtrent is “culture is the best that has been
thought and said in the world” (Biltereyst & Van Bauwel, 2007, p. 39).
5
3. Belangrijke postmoderne theoretici
3.1. Jean-François Lyotard (1924 – 1998)
Jean-François Lyotard was een Frans filosoof die met zijn standaardwerk La Condition Postmoderne
(1979, vertaald naar het Engels in 1984) op slag één van de meest invloedrijke postmoderne theoretici
werd. Dit boek is het eerste geschrift waarin “postmodern” en “postmoderniteit” als sleutelbegrippen
gehanteerd worden en functioneerde als katalysator voor de belangstelling voor het postmoderne
denken (Biltereyst & Van Bauwel, 2007, p. 186). Voor Lyotard wordt de postmoderne conditie
gekenmerkt door een crisis van kennis in de Westerse samenleving. Dit wordt volgens hem
veroorzaakt door de metanarratives, overkoepelende en totaliserende verhalen die een universele
waarheid uitdragen waarmee de alledaagse, kleinere verhalen geordend en gerechtvaardigd worden.
Voorbeelden van deze metanarratieven zijn het christendom, het liberalisme, het marxisme, en
dergelijke meer. Het postmodernisme valt dan samen met het einde van deze metanarratieven. In de
plaats van deze universele waarheidsclaims komt een steeds sterker groeiend pluralisme, er komen
verschillende stemmen uit de marges aan bod, de klemtoon wordt gelegd op verschil en culturele
diversiteit, heterogeniteit triomfeert over homogeniteit.

Lyotard heeft vooral aandacht voor de evolutie van wetenschap als metanarratief. Hij ziet wetenschap
steeds meer van filosofisch naar pragmatisch verschuiven. Wetenschap wordt niet meer gezien als een
manier om absolute vrijheid en kennis voor de mensheid te bereiken. Of zoals Lyotard (1984, p. 64)
het stelt: “Knowledge is no longer seen as an end, but as a means to an end.”.
Lyotard trekt zijn redenering door naar populaire cultuur en komt tot het besef dat ook het onderscheid
tussen hoge en lage cultuur zijn waarde als metanarratief verloren heeft, waardoor het Arnoldiaans
principe niet langer houdbaar is. Hijzelf is allesbehalve opgezet met deze evolutie want hij aanziet
populaire cultuur als een “…anything goes culture, a culture of slackening, where taste is irrelevant,
and money is the only sign of value.” (Lyotard, 1984, p. 79).
De enige opluchting voor Lyotard is zijn visie dat de postmodernistische cultuur niet het einde
betekent van een superieure modernistische cultuur, maar slechts een tijdelijke overgang is naar een
nieuw modernisme: “A work can become modern only if it is first postmodern. Postmodernism thus
understood is not modernism at its end but in the nascent state, and this state is constant” (Connor,
1989, p. 41).
6
3.2. Jean Baudrillard (1929 – 2007)
Deze Franse germanist en socioloog is vooral belangrijk omwille van zijn concept simulatie.
In de Westerse cultuur hebben beelden en tekens volgens Baudrillard al drie keer een andere relatie
gehad met de werkelijkheid. Ten eerste was er de periode van counterfeit ofte vervalsing, waar tekens
de basiswerkelijkheid eerst reflecteerden om ze dan te perverteren, en waar kunst het leven imiteerde.
Deze periode manifesteerde zich tijdens de renaissance en de industriële revolutie. De tweede periode
was er één van productie, waar tekens in een industrieel tijdperk de afwezigheid van een
basiswerkelijkheid verdoezelden. In de derde, laatste en momenteel heersende periode van simulatie
hebben tekens geen relatie meer met eender welke werkelijkheid (Baudrillard, 1983, p. 83).
Waar een simulacrum in de ontologie van Plato nog een kopie van een kopie was, wordt het in de
context van Baudrillard een kopie die geen banden meer heeft met het origineel. Een film bijvoorbeeld
is volgens Baudrillard slechts een montage van verschillende beelden die op verschillende tijdstippen
opgenomen werden; en dus geen kopie van een originele, continue acteerprestatie (Storey, 2001, pp.
177 – 178).
De werkelijkheid en de representaties van die werkelijkheid vloeien samen in één simulacrum
waardoor het onmogelijk wordt om een onderscheid te maken tussen beide. Dit leidt er toe dat we
geen onbevangen blik meer kunnen hebben op de werkelijkheid omdat we steeds de representaties
ervan in ons geheugen meedragen en deze niet kunnen uitschakelen. We bevinden ons hierdoor in wat
Baudrillard de hyperrealiteit noemt. De representatie is niet langer strikt een afleiding van het reële,
maar wordt de realiteit (Biltereyst & Van Bauwel, 2007, p. 186).
Baudrillard ziet postmoderne cultuur als eenzijdig en oppervlakkig. Het is niet meer dan een
verzameling citaten uit een collectieve historische graaibak, “a mobile game of trivia”, een
raadspelletje. Het is een cultuur waarin objecten geen diepere, essentiële betekenis hebben en waarin
we overspoeld worden door beelden en informatie (Barker, 2000, p. 212).
3.3. Fredric Jameson (1934 )
Ook de Amerikaan Fredric Jameson heeft een aantal heel invloedrijke artikels en boeken geschreven
over het postmodernisme. Net zoals Lyotard en Baudrillard gelooft Jameson dat er sprake is van een
fundamentele breuk tussen het modernisme en het postmodernisme. Hij verschilt echter van zijn
collega’s in de zin dat hij het postmodernisme bestudeert vanuit een neo-marxistische invalshoek. Het
is voor hem meer dan enkel een specifieke culturele stijl, het is bovenal een periodizing concept
(Jameson, 1983, p. 113). Hij vertrekt van Mandel (1978, p. 183) zijn opdeling van het kapitalisme in
een driedelig ontwikkelingsproces: “marktkapitalisme”, “monopolistisch kapitalisme” en
7
“laatkapitalisme”. Jameson legt dit naast zijn eigen driedelig schema van culturele ontwikkeling zijnde
realism, modernism en postmodernism (Jameson, 1992, p. 78). Zo komt hij ertoe om het
postmodernisme als de cultural logic van het laatkapitalisme te zien. Hij maakt een pessimistische
analyse van de populaire postmoderne cultuur.
Ten eerste ziet hij deze als een cultuur van pastiche. Pastiche mag niet verward worden met parodie.
Beiden hebben te maken met imitatie; maar waar parodie een hoger doel heeft, namelijk de afwijking
van een norm of conventie in het belachelijke trekken, is pastiche een lege kopie of blank parody die
geen weet heeft van een conventie of norm waarvan afgeweken wordt (Denzin, 1991, p. 43). Volgens
Jameson citeren postmoderne culturele teksten niet gewoon andere culturen of historische momenten;
maar gaan ze zo ver in het integreren ervan in hun tekst, dat ze elke kritische afstand tegenover het
citaat verliezen. De postmoderne cultuur is er geen van creativiteit maar van zo ver gedreven
intertekstualiteit dat er geen sprake meer is van diepgang en er enkel nog oppervlakkigheid overblijft.
Jameson verwijst naar de postmoderne cultuur als zijnde commercieel en schizofreen omdat deze geen
historisch bewustzijn meer heeft, ze lijdt aan historical amnesia. History word vervangen door
historicism: stijlen uit het verleden worden willekeurig uitgekozen en vervolgens gekannibaliseerd
door ze enkel te gebruiken als stijlallusie en ze niet historisch te kaderen (Denzin, 1991, p. 46). Verder
typeert hij de postmoderne cultuur als zijnde een “commerciële cultuur” omdat hij niet enkel de grens
tussen hoge en lage cultuur ziet verdwijnen, maar ook die tussen cultuur en economie. Cultuur is
verworden tot een economisch gebeuren (Jameson, 1992, p. 67).

Het moge dus duidelijk zijn dat de drie belangrijke postmoderne theoretici die we hier besproken
hebben niet zo opgezet zijn met het postmodernisme. Meer nog, allen verguizen ze de postmoderne
cultuur en hopen ze dat de terugkeer naar het modernisme eerder vroeg dan laat komt. Termen die
Jameson pejoratief gebruikt zoals historical amnesia en pastiche worden bejubeld door liefhebbers
van het hedendaagse postmodernisme. Wij zullen deze en andere kenmerken van het postmodernisme
hieronder kort toelichten en duiden.
8